KEÇMİŞİN TƏZYİQİ ALTINDA

Pro­fes­sor Pol Maykl Tey­lor - an­t­ro­po­lo­g­iya sa­hə­sin­də təd­qi­qat­çı və ar­x­e­o­lo­ji ta­pın­tı­la­rın, qə­dim əlyaz­ma­la­rın elek­tron ba­za­sı­nı iş­ləy­ib ha­zır­lay­an şəx­sdir. O, ey­ni za­man­da Smit­so­ni­an İn­sti­tu­tu­nun (Va­şinq­ton) Asiy­a­nın mə­də­niyyət ta­ri­xi pro­qra­mı­nın di­rek­to­ru­dur. Hə­min ma­a­ri­f­lən­dir­mə və el­mi təd­qi­qat in­sti­tu­tun­da mu­zey kom­plek­si fə­a­liyyət gös­tə­rir. O, dünya­da ek­s­po­nat­la­rın, qiy­mət­li əşya­la­rın, ar­te­fak­t­la­rın sax­la­nıl­dığı ən böyük kom­plek­s­dir. Ona 19 mu­zey, zoo­park, 9 el­mi təd­qi­qat mər­kə­zi, hə­m­çi­nin Smit­so­ni­an İn­sti­tu­tu­nun fi­li­a­lı olan 156 mu­zey da­xil­dir.

Pro­fes­sor Tey­lor bi­zim­lə söh­bə­tin­də mə­də­ni ir­sin müa­sir siy­a­sə­tə tə­si­rin­dən da­nı­şıb.

- Cə­nab pro­fes­sor, Siz Azər­baycan mə­də­niyyə­ti­nin qiy­mə­ti­ni bi­lən şəxs ki­mi ta­nın­mı­sı­nız. Dey­ir­lər ki, Azər­bayca­nın mil­li dəy­ər­lə­ri öl­kə­nin in­ki­şa­fı­nın ba­zi­si­dir. Bu haq­da nə düşünürsünüz?

 - Mən an­t­ro­po­loq ola­raq mə­sə­ləyə uzunmüddət­li per­spek­tiv nöq­teyi-nə­zə­rin­dən ba­xı­ram. Bu­ra­da Azər­bayca­nın mi­nil­lik­lər­lə ölçülən ta­ri­xi­ni yad­dan çı­xar­maq ol­maz. Öl­kə­də mə­də­ni ənə­nə­lər çox di­na­mik in­ki­şaf edir. Fi­k­rimcə, ta­ri­xi mə­də­ni ənə­nə­lər bu­günkü Azər­baycan üçün özünə­məx­sus sti­mul­laş­dı­rıcı amil­dir. Di­zay­ner­lə­rin, bə­s­tə­kar­la­rın, rəs­sam­la­rın ke­ç­miş­dən necə il­ham­lan­dıq­la­rı­nı görürəm. Bu, hər za­man güc mən­bəyi ola­raq qa­lacaq.

Əl­bət­tə, sülh ol­ma­dan in­ki­şaf­dan da­nış­maq çox çə­tin­dir. Odur ki, re­g­i­on­da və­ziyyə­ti cid­di şə­kil­də ağır­laş­dı­ran re­g­i­o­nal müna­qi­şə­lə­rin tez­lik­lə həll olu­nacağı­na sə­mi­mi qəl­bdən ina­nı­ram.

- Ye­ri gəl­miş­kən, re­g­i­o­nal müna­qi­şə­lər haq­qın­da. Azər­bayca­na məx­sus say­sız-he­sab­sız mə­də­niyyət nümu­nə­si Er­mə­ni­s­ta­nın si­lah­lı təcavüzü nə­ticə­sin­də məhv edi­lib. Müha­ri­bə və postmüha­ri­bə dövrün-də mə­də­ni və ta­ri­xi abi­də­lər necə qo­run­ma­lı­dır?

- İs­tə­ni­lən öl­kə­nin mə­də­ni ir­si bey­nəl­xalq qa­nun­ve­rici­lik­lə qo­ru­nur. İşğ­al al­tın­da­kı əra­zi­lər­də də on­lar ey­ni qay­da ilə qo­run­ma­lı­dır.

He­sab edi­rəm ki, is­tə­ni­lən öl­kə mə­də­ni ir­sin qo­run­ma­sı­nın əhə­miyyə­ti­ni dərk et­mə­li­dir. Mə­sə­lən, bura­da, Azər­baycan­da al­man mə­də­ni ir­si­nin də nümu­nə­lə­ri var - Gəncə­də, Ba­kı­da kil­sə­lər və di­g­ər abi­də­lə­ri görmüşəm. Bu­ra­da rus və di­g­ər mil­lət­lə­rin ir­si­nə aid nümu­nə­lə­rə də rast gə­li­nir. Azər­baycan­da bir çox xal­qla­rın mə­də­niyyət abi­də­lə­ri mö­vcud­dur. He­sab edi­rəm ki, Er­mə­ni­s­tan da da­xil ol­maq­la, is­tə­ni­lən öl­kə mə­də­ni ir­sin qey­di­nə qal­ma­lı­dır.

- Tə­əssüf ki, Er­mə­ni­s­tan Azər­bayca­nın nə­in­ki mə­də­niyyə­ti­nə, hət­ta əra­zi­lə­ri­nə də id­dia edən ye­ga­nə döv­lət dey­il. Son za­man­lar İra­nın ay­rı-ay­rı təm­sil­çi­lə­rin­dən tez-tez bu cür bəy­a­nat­lar eşi­dil­mək­də­dir. Fi­k­ri­nizcə bu, nə ilə bağlı­dır?

 - Azər­baycan­la İra­nın müna­si­bət­lə­ri qə­dim ta­ri­xə ma­lik­dir. Nə qə­dər tə­əccüblü ol­sa da, bə­zi­lə­ri, hət­ta si­zin re­s­pub­li­ka­nı­zın ta­ri­xi­ni "Böyük İra­na" aid edir­lər. Bə­li, İran hər za­man re­gi­o­nun böyük güc mər­kəz­lə­rin­dən olub. Am­ma o, re­g­i­on­da ye­g­a­nə güc mər­kə­zi ol­mayıb. An­la­maq la­zım­dır ki, bu öl­kə ar­tıq uzun müddət­dir müstə­qil­dir və əmi­nəm ki, əsrlər boy­unca be­lə də olacaq.

 - Fi­k­ri­nizcə, İra­nın ay­rı-ay­rı da­i­rə­lə­ri­nin Azər­bayca­na qar­şı əra­zi id­di­a­la­rı səs­lən­dir­mə­si döv­lə­tin ideo­lo­g­iy­a­sı­nın tər­kib his­sə­si­dir, yox­sa on­la­ra bu ilin iy­u­nun­da ke­çi­ri­ləcək pre­zi­dent seç­ki­si ərə­fə­sin­də kon­kret na­mi­zəd­lə­rin kam­pa­niy­a­sı­nın ele­men­ti ki­mi ya­na­şıl­ma­lı­dır?

- İs­tə­ni­lən hal­da, azər­baycan­lı­lar et­nik və lin­q­vi­s­tik ba­xım­dan fər­q­li­dir­lər. Üstə­lik, İran əha­li­si­nin ək­sə­riyyə­ti­ni azər­baycan­lı­lar təş­kil edir. Ola bil­sin ki, bu, İran­da na­ra­hat­lıq ya­ra­dır. Fi­k­rimcə, Azər­bayca­nın müstə­qil ol­ma­sı­nın yol­ve­ril­məz­liyi idey­a­sı İran­da ümu­mi fi­kir dey­il. İran Azər­bayca­nın su­ve­ren­liy­i­ni ta­nıyır.

Ye­ri gəl­miş­kən, Azər­bayca­nın əhə­miyyə­ti­ni nə­in­ki İran, di­g­ər döv­lət­lər də qə­bul edir. Zə­ng­in ta­ri­xə ma­lik Azər­bayca­nın su­ve­ren­liy­i­ni ki­min­sə, hə­qi­qə­tən, şübhə al­tı­na alacağı­nı düşünmürəm.

Bir mə­sə­lə də var ki, ək­sə­riyyət Azər­bayca­nı ta­nı­mır. Am­ma in­san­lar bu ha­q­da da­ha çox öy­rən­dikcə, Azər­baycan və onun xüsu­siyyət­lə­ri­ni da­ha də­rin­dən dərk et­məyə baş­layır­lar.

- Təm­sil et­diy­i­niz mu­zey­də Azər­baycan mə­də­niyyə­ti­nin nümu­nə­lə­ri var­mı? Azər­baycan­la bi­rgə re­al­laş­dı­rı­lan lay­i­hə­lər ha­q­da nə deyə bi­lər­si­niz?

- Tə­əssüf ki, biz böyük Azər­baycan kol­lek­siy­a­sı­na ma­lik ol­mağı­mız­la öyünə bil­mə­rik. Am­ma biz­də Azər­bayca­na məx­sus sik­kə­lər, mar­ka­lar, et­no­q­ra­fiya nümu­nə­lə­ri var.

Azər­baycan­da ar­tıq bir ne­çə il­dir ki, yer­li mu­zey­lə­rə mu­zey işi­nin in­ki­şa­fı­na da­ir tre­nin­q­lə­rin ke­çi­ril­mə­si yo­lu ilə də­s­tək ve­ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də ça­lı­şı­rıq. Ye­ri gəl­miş­kən, bu iş­lə­rin apa­rıl­ma­sı nə­ticə­sin­də Azər­baycan haq­qın­da da­ha çox mə­lu­mat top­la­mı­şıq. Odur ki, bu­nun­la yal­nız öy­rət­mir, həm də öy­rə­ni­rik.