EHTİYATLAR ZAMANINI GÖZLƏYİR

Dünya­da coğra­fi əra­zi­si­nə gö­rə o qə­dər də böyük ol­may­an Azər­bayca­nın yer­ləş­diyi tə­bii-iq­ti­sa­di zo­naya bən­zər mə­kan­da yer­lə­şən çox az öl­kə var. Hət­ta çox böyük döv­lət­lər be­lə, bu cür zo­na ilə öyünə bil­məz­lər. Öl­kə Yer kürə­si­nin 11 iq­lim qur­şağın­dan 9-da yer­lə­şir. Ye­rin al­tın­da isə baş­qa­la­rı­nın, sa­dəcə, xəyal et­dik­lə­ri sər­vət­lər var. Bu sər­vət­lər­dən döv­lət üçün mak­si­mum sə­mə­rə­li is­ti­fa­də  olun­ma­lı­dır. Am­ma tə­əssüf ki, biz çox vaxt tam üzdə yer­lə­şən sər­vət­lə­rə qə­na­ət­lə ya­naş­mı­rıq - Azər­bayca­nın çox say­da fay­da­lı qa­zın­tı­sı ya unu­du­lub, ya da bir çox ya­taq­lar tam is­ti­s­mar  olun­mur. Öl­kə­də ge­o­lo­ji kəş­fiyyat iş­lə­ri­nin per­spek­ti­vi nə­dən iba­rət­dir? Azər­bayca­nın əmək­dar ge­o­lo­qu Va­sif  XƏLİLZADƏ "R+" jur­na­lı­na müsa­hi­bə­sin­də bu ha­q­da da­nı­şıb.

- Son 20 il­də ge­o­lo­g­iya sa­hə­sin­də han­sı uğur­lar əl­də edi­lib?

- Uğur­lar çox­dur. "Qı­zıl əsr"in müqa­vi­lə­si im­za­la­nıb. Azər­baycan­la Ame­ri­ka­nın "RV Investment Group Services" şir­kə­ti ara­sın­da Gə­də­bəy­in qı­zıl ya­taq­la­rı­nın iş­lən­mə­si üzrə im­za­lan­mış müqa­vi­lə­ni biz ge­o­loq­lar öz ara­mız­da be­lə ad­lan­dı­rı­rıq. Bu müqa­vi­lə xam­mal ema­lın­da ye­ni tex­no­lo­ji is­ti­qa­mət­lər­dən is­ti­fa­də­ni nə­zər­də tu­tur və onun əsa­sı Mi­ne­ral Xam­mal İn­sti­tu­tun­da qoy­u­lub. Biz əv­vəl­lər  üzə çı­xa­rıl­mış ki­çik ya­taq­la­rın ye­ni­dən qiy­mət­lən­di­ril­mə­si is­ti­qa­mə­tin­də böyük iş­lər görmüşük. So­vet ha­ki­miyyə­ti il­lə­rin­də on­lar be­lə he­sab olu­nur və sa­dəcə qı­zıl və di­g­ər qiy­mət­li me­tal­la­rın tə­zahürlə­ri sayı­lır­dı. Yə­ni, hər 1 ton fi­liz­də 3-4 qram­dan az qı­zıl olur­du­sa, bu ya­taq kə­na­ra atı­lır­dı. Araş­dır­ma­lar isə gö­s­tə­rir ki, 1 ton fi­liz­də 1 qram­dan az be­lə fi­liz var­sa, ye­ni tex­no­lo­ji üsul­lar onu əla ha­sil edir və bu, böyük iq­ti­sa­di ef­fek­tə ma­lik­dir. İn­sti­tut da ya­taq­la­rı­mı­zın bə­zi­lə­rin­də bu iş­lə­ri apar­dı. Nə­ticə­də, mə­sə­lə xa­rici şir­kət­lə­rin diq­qə­ti­ni çək­di - ilk də­fə müva­fiq müqa­vi­lə im­za­lan­dı və sə­nə­də əsa­sən, "RV Investment" şir­kə­ti xey­li gecik­sə də, Gə­də­bəy ya­tağın­da iş­lə­rə baş­la­dı. Qı­zıl ha­si­la­tı bio­kimya­vi tex­no­lo­g­iy­a­lar­dan is­ti­fa­də ilə eko­lo­ji cə­hət­dən təhlükə­siz re­jim­də da­vam et­di­ri­ləcək.

Onu da qeyd edim ki, Gəncə­də dünya təcrübə­sin­də ilk də­fə ola­raq alu­nit və gil tor­paq is­teh­sal olu­nub. Am­ma pro­se­sin ət­raf mühi­tə cid­di mən­fi tə­sir gö­s­tər­mə­si bu is­teh­sa­lın day­an­dı­rıl­ma­sı­na sə­bəb olub. Biz onu elə hə­min an­da an­la­mış və müva­fiq təd­bir­lər görmüşdük.  Am­ma la­zı­mi ef­fekt əl­də olun­ma­dı. Nə­zə­rə alın­ma­lı­dır ki, bu, ilk alu­nit za­vo­du idi və ora­da ara­dan qal­dı­rıl­ma­lı olan qüsur­la­rın or­taya çıx­ma­sı mümkün hal idi. Odur ki, bu za­vo­dun ba­za­sın­da təd­qi­qat­lar həm bi­zim in­sti­tu­tu­muz­da, həm də Poli­tex­nik İnsti­tu­tun­da da­vam et­di­ril­mə­li­dir. Am­ma onu da dey­im ki, ar­tıq təkcə fi­li­zin bölüşdürülmə­si üzrə dey­il, eləcə də me­tal­la­rın yu­y­ul­ma me­to­du üzrə ye­ni ma­raq­lı emal  sxe­­mi iş­lə­nib ha­zır­la­nıb.

Bu­nun üçün müva­fiq  pa­tent də alı­nıb.

Ya­xud do­lo­mit ad­lı xam­mal var. Nax­çı­van­da o, həd­din­dən ar­tıq çox­dur. Bir söz­lə, bu re­sur­sla bağlı məh­tu­diyyət yox­dur: onun gücü yüzlər­lə metrlə, uzun­luğu ki­lo­metrlər­lə ölçülür. Vax­ti­lə hə­min ya­ta­q­da nə­hə­ng müəs­si­sə olan so­da kom­bi­na­tı­nın əsa­sı­nı qoy­mu­şuq. Do­lo­mi­tin kom­pleks ema­lı üçün xüsu­si tex­no­lo­g­iya ha­zır­la­nıb, pa­tent alı­nıb.

- Bu gün ge­o­loq­lar qar­şı­sın­da han­sı və­zi­fə­lər day­a­nır?

- Öl­kə­də müva­fiq sa­hə­lər, struk­tur­lar, ilk növ­bə­də isə ge­o­loq­lar əsa­sən ye­ni ya­taq­la­rın ax­ta­rı­şı ilə mə­şğ­ul ol­ma­lı dey­il. Bütün qüvvə elm və tex­ni­ka­nın na­iliyyət­lə­rin­dən is­ti­fa­dəyə yö­nəl­dil­mə­li­dir. Yal­nız bu hal­da in­no­va­siy­a­lı tex­no­lo­g­iy­a­lar  bi­zə ya­taq­lar­da böyük həcmdə iş­lər qur­maq, nə­ticə əl­də et­mək, mak­si­mal ola­raq tul­lan­tı­lar­sız tex­no­lo­g­iy­a­la­ra yiy­ə­lən­mək im­ka­nı ve­rəcək. Bu gün müa­sir tex­no­lo­g­iy­a­lar­dan is­ti­fa­də et­mək­lə mi­ne­ral xam­ma­lın na­zik və həd­dən ar­tıq na­zik hal­da ema­lı mümkündür. Bu  hal­da onun ak­tiv­liyi ar­tır. Məq­səd heç də xam­mal əla­və­si dey­il, ək­si­nə, öl­kə­də ye­ni tex­no­lo­g­iy­a­la­ra əsas­la­nan is­teh­sa­lın bütün mər­hə­lə­lə­ri­ni nə­zər­də tut­muş emal sə­na­y­e­­si­nin tə­şəkkül tap­ma­sı­dır. Bir söz­lə, dünya ba­zar­la­rın­da böyük tə­la­bə­tın ol­duğu qiy­mət­li məh­sul is­teh­sal­çı­sı­na çe­v­ril­mə­liy­ik.

- Öz sa­a­tı­nı göz­ləy­ən baş­qa han­sı ya­taq­lar var?

- Ha­zır­da bi­zim ba­lan­sı­mız­da 500 bu cür ya­taq mö­vcud­dur. Mə­sə­lən, Gə­də­bəy ray­o­nun­da­kı Qa­ra­dağ mis fi­liz ya­tağı. Əv­vəl­lər mö­v­cud olan tex­no­lo­g­iy­a­lar­dan is­ti­fa­də et­səy­dik, biz xam­mal əla­və­si­nə çe­v­­ri­lər­dik, üstə­lik, ət­raf mühi­tə böyük zə­rər dəy­ər­di. Bu, bi­zi qə­tiyyən qa­ne et­mir­di və mə­sə­lə­ni in­sti­tut qar­şı­sın­da qal­dır­mış­dıq. Qı­sa za­man­da ge­o­loq­lar ta­ma­mi­lə ye­ni tex­no­lo­g­iya ha­zır­la­dı­lar: bu, bak­te­ri­al mad­də­lər­dən is­ti­fa­də olu­nan bio­lo­ji-ge­o­lo­ji tex­no­lo­g­iy­a­dır. Bu mə­dən­dən tə­bii miss ku­po­ro­su al­maq olar­dı. Azər­baycan­da üzüm­çülüyün cid­di in­ki­şa­fı­nı nə­zə­rə al­saq, bu­na tə­lə­bat yüksək­dir. Bağçı­lıq, tə­rə­vəz­çi­lik mis ku­po­ro­su ol­ma­dan ke­çi­nə bil­məz. Ey­ni fi­k­ri di­g­ər sa­hə­lər ha­q­da da söy­lə­mək mümkündür. Qı­sa müddət­də mütə­xəs­sis­lər mis ku­po­ro­su­nun əl­­də edil­mə­si tex­no­lo­g­iy­a­sı­nı ha­zır­la­dı­lar, ge­niş­miqyas­lı araş­dır­ma­lar apar­dı­lar. Bun­dan so­nra Na­zir­lər Ka­­bi­ne­ti Qa­ra­dağ ya­tağın­da bu mad­də­nin is­teh­sa­lı ilə mə­şğ­ul ola­caq "Çən­li­bel" müəs­si­sə­si­nin ya­ra­dıl­ma­sı­na da­ir qə­rar çı­xar­dı. Pla­na gö­rə, əl­də edi­ləcək məh­su­lun 50-60%-ni özümüz is­ti­fa­də edəcək, ar­tığı­nı isə xa­ricə sa­taca­q­dıq. Çün­ki ona tə­lə­bat həd­din­dən ar­tıq bö­yük­­dür. Tə­əssüf ki, SSRİ-nin da­ğıl­­ma­sın­dan so­nra bu pro­ses də ya­rı­m­çıq qal­dı.

Bu gün Azər­bayca­nın yad­dan çıx­mış da­ha bir ya­tağı se­o­lit ya­tağı­dır. Bu, iç­mə­li suy­un tə­miz­lən­mə­si, hey­van­dar­lı­q­da yem­lə­rə əla­və olun­ma­sı ba­xı­mın­dan əvə­ze­dil­məz xam­mal­dır. Bu gün elm, o cümlə­dən Ru­siy­a­dan, Uk­ray­na­dan olan ek­s­per­t­lər ma­saya duz­la ya­na­şı se­o­li­tin də qoy­ul­ma­sı­nı la­zım  bi­lir­lər. Am­ma bu mi­ne­ra­lın yer al­dığı zə­ng­in ya­taq­la­ra ma­lik ol­saq da, on­dan is­ti­fa­də et­mi­rik. Bu mi­ne­ral hey­van­la­rın or­qa­niz­min­dən bütün kan­se­ro­g­en mad­də­lə­ri xa­ric edir. Onun pey­i­nə qa­tıl­ma­sı isə pey­i­ni da­ha key­fiyyət­li gü­brəyə çe­vi­rir.

Azər­baycan ge­o­loq­la­rı dünya təcrübə­sin­də ilk də­fə ola­raq se­o­lit­dən iç­mə­li suy­un tə­miz­lən­mə­si üçün is­ti­fa­də edib­lər. Da­ha bir ge­o­­loq qru­pu­muz bu mad­də­dən tə­bii qa­zın qu­ru­dul­ma­sın­da is­ti­fa­də edib. O za­man  hər iki qrup elm sa­hə­sin­də Le­nin müka­fa­tı əl­də et­miş­di. Bu, ge­o­loq­la­rı­mı­zın çox böyük uğu­ru idi. Tə­əssüf ki, bu gün bun­la­rın ha­mı­sı unu­du­lub.

- Ya­taq­la­rın iş­lən­mə­sin­dən əmə­­lə gə­lən tul­lan­tı­la­rın tə­k­rar ema­la yö­nəl­dil­mə­si mümkün­dür­mü?

- Biz bütün bun­la­rı bil­diy­i­miz­dən hə­lə o vaxt xam­mal­dan kom­pleks is­ti­fa­də olun­ma­sı tək­li­fi ilə çı­xış et­miş­dik. Mə­sə­lən, Gəncə Gil­tor­paq Kom­bi­na­tı.  Biz dünya təcrübə­sin­də ilk də­fə ola­raq alu­nit mə­də­nin­dən gil­tor­paq, on­dan isə tə­miz me­tal - alümin əl­də et­mi­şik. Gəncə Gil­tor­paq Kom­bi­na­tın­da 1 ton gil­tor­paq is­teh­sa­lın­dan şlam şək­lin­də 6 to­na­dək tul­lan­tı alı­nır.

O za­man ek­s­per­t­lər qar­şı­sın­da bu tul­lan­tı­la­rın necə olacağı su­a­lı­nı qoy­duq və ca­vab al­dıq - is­ti­fa­də. Si­zə bir ma­te­ri­al gö­s­tə­rəcəy­əm. (Va­sif müəl­lim rə­fə ya­xın­la­şa­raq da­şa bən­zəy­ən, am­ma son də­rəcə yüncül olan dördkünc me­tal gə­ti­rir). Bə­li, ti­kin­ti  iş­lə­ri­nə ya­ray­a­caq da­şa çox bən­zəy­ir. Am­ma bu­ra­da 1 qram be­lə, se­ment yox­dur. Bu, Gəncə Gil­tor­paq Kom­bi­na­tı­nın tul­lan­tı­la­rın­dan əl­də edil­miş süni daş­dır. Tək­lif olu­nan tex­no­lo­g­iya he­sa­bı­na il­də 1 milyard kub­me­t­rə­dək yüngül ti­kin­ti ma­te­ri­a­lı əl­də et­mək olar. Bu, Azər­bayca­nın tə­lə­ba­tı­nı tam ödə­məyə, hət­ta ix­raca im­kan ve­rər.

Bu­nun­la ya­na­şı, biz se­ment­dən is­ti­fa­də et­mə­dən, tul­lan­tı­lar, əhə­ng da­şı və qa­rı­şıq­lar­dan üzüm sa­hə­lə­ri üçün di­rək­lər is­teh­sal edir­dik. Nə­ticə­də 70-ci il­lər­də üzümçülük sa­hə­sin­də məh­sul­dar­lıq 1 milyon to­na çat­mış, qar­şıya bu rə­qə­min 3 milyon to­na çat­dı­rıl­ma­sı və­zi­fə­si qoy­ul­muş­du. Şpa­ler­lə­rin isə da­ha çox is­teh­sal edil­mə­si tək­lif olu­nur­du. Hal­bu­ki, əsl şpa­ler də­mir-be­ton­dan ha­zır­la­nır: da­xi­lin­də me­tal ar­ma­tu­run, çın­qı­lın, se­men­tin, qu­mun ol­duğu bu cür şpa­ler­lə­rin çə­ki­si 70-75 ki­lo­qra­ma ça­tır. Biz isə tul­lan­tı­lar­dan içi­boş şpa­ler­lər ha­zır­layır­dıq. O, bütün key­fiyyət­lə­ri­lə is­tə­ni­lən be­to­nu ge­ri­də qoy­maq­la ya­na­şı, 12-15 ki­lo­qram ağır­lığa ma­lik olur­du. Mər­hum Hey­dər Əliy­ev o za­man­ki Ki­ro­va­ba­da (Gəncə) sə­rg­iyə gəl­dik­də bu məh­su­lu ona təqdmi et­miş­di­lər. O, şpa­le­ri götür­mək üçün əv­vəl güc ver­sə də, son­da şpa­le­rin çox yüncül ol­duğu­nu görmüşdü. Bütün bu na­iliyyət­lər ge­­niş im­kan­lar açır­dı. Səhv et­mi­rəm­sə, ha­zır­da ora­da ən azı 10 mil­yon ton tul­lan­tı baş­lı-ba­şı­na qa­lıb. Bəl­kə də za­man­la onun həcmi da­ha da ar­tıb. Tə­əssüf ki, so­nra­lar Gəncə Gil­tor­paq Kom­bi­na­tı yal­nız bok­sit is­teh­sa­lı ilə mə­ş­ğ­ul ol­mağa baş­la­dı. Nə­ticə­də bok­sit tul­lan­tı­la­rı qiy­mət­li alu­nit tul­lan­tı­la­rı­nın üzə­ri­nə tö­küldü.

- Ya­taq­la­rın iş­lən­mə­si, ha­si­la­tı ət­raf mühit üçün zə­rər­siz ötüşə bil­məz. Bu zə­rə­rin mi­ni­mu­ma en­di­ril­mə­si üçün nə et­mək la­zım­dır?

- Mi­ne­ral xam­mal­la­rın ha­si­la­tı və ema­lı ilə əla­qə­dar ət­raf mühi­tin çir­k­lən­mə­si ən cid­di prob­lem­lər­dən bi­ri­dir. So­vet il­lə­rin­də tət­biq olu­nan pul­la­rın müəyyən sa­hə­lə­rə ay­rıl­ma­sı me­to­du ət­raf mühi­tin çir­k­­lən­mə­si­nə sə­bəb olub. Dünya miq­­ya­sın­da isə hər il Ye­rin al­tın­dan sə­t­hi­nə ən az, nə çox - düz 120 mil­yard ton mi­ne­ral xam­mal çı­xa­rı­lır. Ten­den­siy­aya gö­rə, bu rə­qəm hər 10-12 il­də 2 də­fə ar­tır. Çı­xa­rı­lan xam­ma­lın isə uzağı 10%-i, bəl­kə də da­ha az mi­q­da­rı is­ti­fa­də olu­nur. Ha­si­lat və emal­dan so­nra xam­ma­lın əhə­miyyət­li bir his­sə­si kənd tə­sərrüfa­tı üçün is­ti­fa­də olu­na bi­ləcək əra­zi­lə­ri tu­tur. Üstə­lik, bu işə cid­di ener­ji sər­fiyya­tı, əmək sərf olu­nur.

Mə­nim ən xo­şu­ma gə­lə­ni Fi­liz­çay ya­tağı­mız­dır. O, bütün öl­kəyə səs sa­lan za­man Sov.İKP MK-nın bu ya­tağın sə­naye ema­lı­na cəl­bi­nə da­ir qə­ra­rı çıx­dı. Am­ma ha­mı mey­da­na çı­xacaq eko­lo­ji problemlər­dən da­nış­mağa baş­la­dı. SSRİ-nin cə­nub re­g­i­on­la­rın­da - Şi­ma­li Qaf­qaz­da və Er­mə­ni­s­tan­da - ar­tıq nə­hə­ng me­tal­lu­rg­iya müəs­si­sə­lə­ri fə­a­liyyət gö­s­tər­d­liy­in­dən, bi­zim ya­tağı­mı­za san­ki xam­mal əla­və­si ki­mi ba­xı­lır­dı. Gu­man olu­nur­du ki, onun iş­lən­mə­si za­ma­nı əl­də edi­ləcək fi­liz və kon­sen­t­rat Şi­ma­li Qaf­qa­za və Er­mə­ni­s­ta­na gön­də­ri­ləcək, tul­lan­tı­lar isə Azər­baycan­da qa­lacaq. Am­ma biz bu­na get­mə­dik. Çünki bu ya­taq na­dir eko­lo­ji tə­bi­ət zo­na­sın­da yer­lə­şir­di - Böyük Qaf­qa­zın cə­nub ya­macın­da, Şə­ki, Za­qa­ta­la, Ba­la­kən re­g­i­o­nun­da. Bu sə­bə­b­dən ona sa­dəcə ya­taq ki­mi ba­xıl­ma­sı düzgün dey­il­di. Bu na­dir əra­zi çir­k­lən­mə təhlükə­si ilə qar­şı-qar­şıya idi. Elə hə­min vaxt ya­tağın ən müa­sir tex­no­lo­g­iy­a­lar­la iş­lən­mə­li ol­duğu fi­k­ri səs­lən­di­ril­di. Bu tex­no­lo­g­iy­a­lar isə o za­man yox idi. Re­s­pub­li­ka­mı­zın rəh­bər­liyi eko­lo­­g­iya ilə əla­qə­li prob­lem­lə­ri, ey­ni za­man­da o za­man­kı tex­no­lo­g­iy­a­lar­dan is­ti­fa­də ilə həy­a­ta ke­çi­ri­ləcək emal za­ma­nı or­taya çı­xacaq di­g­ər cid­di mə­qam­la­rı an­lay­a­raq pro­se­sə ma­ne ol­mağa, pro­se­si mümkün qə­dər uzat­mağa ça­lış­dı və is­təy­i­nə na­il ol­du. İn­di bu ya­taq da öz sa­a­tı­nı göz­lə­y­ir.