KEÇMİŞDƏN SORAQ

Türklər bir neçə əsr bundan əqdəm  özlərinin Avroasiyanın müxtəlif regionlarında dövlətlərini yaratmışdılar. Bu dövlətlərdən ən güclüsü eramızdan əvvəl 3-cü əsrdə  yaradılan  və Koreyadan başlamış Qaşqariyaya qədər uzanan Hunn dövləti sayılırdı. Onun əhalisi əsasən türkdilli  köçəri qəbilələrdən ibarət idi. Sonralar bu dövlətin bir qolundan Uyğur xaqanlığı yaranmışdı. 

6-cı əsrdə Altaydan Krımadək bir ərazini tutan Türk xaqanlığı meydana gəlmişdi. Xaqanlığın güclü ordusu Bizansla və İranla müharibədə qalibiyyət əldə etmişdi. 6-cı əsrin  sonunda İran bu Xaqanlığa 40 min qızıl pul xərac verməli olmuşdu.

6-cı əsrin sonlarından etibarən  iki yüzillik ərzində  həmin xaqanlıq, əslində, iki müstəqil  dövlət - Şərqi və Qərbi türk xaqanlığı kimi fəaliyyət göstərmişdi. Birinci türk xaqanlığının xalqları türkitlər, ikinci xaqanlığın adamları isə göy türklər adlanırdılar. Bu dövlətlərin əhalisi köçəri maldarlıqla və ovçuluqla məşğul olurdular. Onların həyatında hərbi iş də xüsusi yer  almışdı. Sayan dağlarında   çıxarılaran  filizdən böyük miqyasda polad istehsalı ordunun güclənməsinə geniş imkanlar açmışdı. Türklər avroasiya xalqı idi. Onların yazısı eramızın başlanğıcına qədər runa adı ilə  meydana gəlmişdi. Bu yazı öz adını Qədim German runa yazısına oxşarlığına görə almışdı. Deməli, Avroasiya türk xalqlarının yazı ilə tanışlığının tarixi  çox qədimdir. Türklərin həyata baxışları haqqında Orxon-Yenisey yazılı abidələri müəyyən təsəvvür yaradır. Həmin yazılarda deyilir: «Rüsvayçılıq ölümdən bətərdir. Əgər sən, türk xalqı xaqanın və bəylərin ətrafında birləşsən, onlarla bir yerdə öz vətənində yaşasan, xoşbəxt həyat sürərsən, bədbəxtlikdən uzaq olarsan. İgid xalq güclü xalqdır». 

Qədim türklərin dünyagörüşündə  dövlətçilik ideyası mühüm yer tuturdu. Ona görə ki, türk xalqı yalnız özünün güclü dövləti sayəsində sağlam yaşaya bilərdi. Dövlətin dağılması türk xalqının yer üzündən silinməsi demək idi. Türklər dövləti müqəddəs qurum sayırdılar.  

Qədim türklərin dini əqidələrində totem görüşləri mühüm yer tuturdu. Totemizm ən qədim dini forma idi.  Totem dedikdə qədim əcdadlarımızın bu və ya digər heyvan yaxud bitkiyə  inamı nəzərdə tutulurdu. İbtidai ijma quruluşu dövründə yaşamış qədim insanlar dəhşətli təbiət hadisələrinin təsirindən qorunmaq üçün intuitiv olaraq öz qəbilələri ilə bu və ya digər heyvan arasındakı əlaqəni duyurdu. Totem qəbilənin rəmzi idi. Qədim insan seçdiyi totemin onun özünü və qəbilə üzvlərini qorumaq imkanında olmasına inanırdı. Ona elə gəlirdi ki, totemi seçmək mümkünsüzdür o,  müqəddəs qüvvələr tərəfindən  verilir. Qədim insanlar özlərinin allah saydıqları müəyyən heyvanlara - totemlərinə sitayiş edirdilər. Ən qədim din forması olan totemizm çoxallahlılığın  bir təzahürü idi. Totemi öldürmək və yemək yasaq idi. Qədim türk cəmiyyətinin yuxarı təbəqələri özlərinin mənşələrini totem heyvanların meydana gətirdiyi əfsanəvi sələfləri  ilə əlaqələndirirdilər. Hazırda ədəbiyyatda işlənən totem sözü Şimali Amerikanın balıqçılıq və ovçuluq ilə məşğul olan ocibve adlı yarıköçəri hindu qəbiləsinin dilindən götürülmüşdür və  mənası «qəbilə» deməkdir. 

Sakit okean sahillərindən başlamış Mərkəzi Avropanın macar çöllərinə  qədər uzanan çox böyük ərazidə qərar tutmuş və qədim yüksək mədəniyyətlərini yaratmış  vahid  Altay ailəsi xalqlarının -  azərbaycanlıların, altaylıların, başqırdların, bulqarların, qazaxların, qaraqalpakların, qavraçay balkarlarının, qırğızların, tatarların, tuvalıların, türklərin, türkmənlərin, özbəklərin, uyğurların, xakasların, buryatların, kalmıkların, monqolların, majurların, nanayların, eveneklərin, , nivxlərin, yukagirlərin totemlərindən də söz açmaq yerinə düşər. Altay ailəsi qəbilələrinin buğa, şir, humay, qurd, at, pələng, qartal (tərlan), əjdaha, maral  kimi totemləri  - dini rəmzləri  məlumdur.

Sumənşəli sayılan Buğa qüvvət və qüdrət təcəssüm etdirən totemdir. Buğanın qədim təsvirləri Şumerdə (Qədim şumerlər Altay türklərinin Mesopotamiyada məskunlaşmış nəsilləridir.), Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Qafqaz Albaniyasında və Orta Asiyada tapılmışdır. Ay səcdəgahı sayılan  Buğa surəti  15-ci əsr qədim Bakımızın gerbinin mərkəzini bəzəyir. Buğa surətinin Ay mənşəli olmasına bir işarə olaraq onun buynuzları bilərəkdən aypara şəklində nəzərə çapdırılmışdır. Çinin Xuanxe çayının qədim adı  «Yaşıl oğuz» olmuşdur. Onun hərfi mənası «yaşıl buğa»dır. Bu ad qədimdə həmin çayın suyunun  yaşıl olması ilə əlaqələndirilmişdir. Amudərya çayını yunanlar  Oksus  adlandırırdılar. Bu isə «oğuz- öküz», yəni buğa sözü ilə əlaqədar idi.

Şir Şərqdə ta qədimlərdən günəş, od, aydınlıq və qüdrət  təcəssümü kimi qəbul edilmişdir. Şumerlərin müharibə allahı qanadlı şir şəklində təsvir edilirdi. Şumerin  padşahlar dəfn olunmuş  məzarlıqlarının birində xizəyə oxşar arabanın tapılması alimləri çaş-baş salmışdı. Ona görə ki, Mesopotamiya kimi  bir yerdə heç  vaxt nə qar, nə də şaxta olmamışdı. Bəs xizəkli arabanın tapılması nə ilə əlaqədar idi? Bəlkə şumerlər özlərinin ana vətənləri olmuş Sibir, Altay və Sayan  dağları ilə əlaqədar xoş xatirələrini  belə bir xizəkli araba ilə yada salmaq istəyində bulunmuşdular? Xizək-arabanın yan-yörəsi buğaların və şirlərin qızıl və gümüşdən hazırlanmış kəllələri ilə bəzədilmişdi. 

Altay kurqanlarının birində  qanadlı şir təsviri  verilmişdi. Şirin alın tərəfində aypara şəkli vardı. Belə  motivlərə şumer, xett, babil və aşşur sənət nümunələrində də təsadüf edilir. Ötən əsrin əvvəllərində Altay ərazisində qazıntılar zamanı türk mənşəli qılınc tapılmışdı. Qılıncda şikarı üstünə tullanan iki şir təsvir edilmişdi. Bütün bunlar   köçəri xalqların da sənət nümunələri yaratmağa qabil olduqlarının bariz sübutudur. 

Ay ilahəsi Humay məhəbbət, bərəkət, sağlamlıq, xeyirxahlıq rəmzidir. Vaxtilə Babilistanda, Xaldeydə, Aşurda, Azərbaycanda, Urartuda geniş yayılmış bu kultun  Altayda və Sayanda  yarandığı  güman edilir.  Qızıl qanadları olan və göydən yerə enən  bu mifoloji Cənnət quşu hansı adamın başına qonurdusa, onu  padşah seçirdilər. Bu quş əcinnələri qovur, beləliklə də uşaqlara şəfa verir və insanlara xoşbəxtlik bəxş edirdi. Qadınların himayəçisi kimi tanınırdı.   Sibirin şaman qadınları təzə doğulmuş körpəni beşiyə qoymamışdan qabaq ilahə Humaya «od nənə» kimi müraciət edir, ondan körpənin sağlam böyüməsi  istəyində bulunurdular. Humayın  əsas ləvazimatı kiçik fincan idi. Müqəddəsləşdirilmiş südlə dolu bu fincanda körpələrin ruhlarının  yerləşdiyi  güman edilirdi. Uşaq xəstələndikdə onu həmin fincandakı süd ilə əmizdirmə mərasimi keçirilirdi. Bu fincan səma mənşəli sayılırdı. Uşaqları göz-nəzərdən qorumaq üçün onların qulaqlarına ilahə Humayın təsviri olan sırğa taxırdılar. Böyük Nizaminin əsərlərində Humay adı  dəfələrlə çəkilir. Runa yazılarında göstərildiyi kimi, Humay həm də ayın, günəşin və göy qurşağının yaradıcısı kimi təqdim edilirdi. 

Qədim türklərin əsas totemlərindən biri də Canavar (Qurd) idi. Ona Göy Qurd deyirdilər. «Göy» səma mənasında, «Qurd» isə «qurtuluş mənasında anlaşılırdı. İnanclara görə  bu  güclü  vəhşi heyvan  zəifləri aclıqdan və ölümdən xilas edirdi. Hazırda qurd qəddarlıq, acgözlülük və tamahkarlıq rəmzi kimi tanınır. Lakin bu heç də həmişə belə olmamışdır. Bu güclü yırtıcı həm də inadcıllıq simvolu kimi anlaşılırdı. Qurd öz ailəsinə sədaqət, habelə güc rəmzidir. Bütün yaşayışını özünün dişi yoldaşına və körpələrinin yaxşı bəslənməsinə  həsr edir. Heç bir vaxt zinaya yol vermirdi.  Qurd, təəccüblü də olsa, nəcib heyvandır. Qurd qorxmazlıq rəmzidir. Hər hansı bir pəncələşmə zamanı axıracan döyüşür, ya qalib gəlir, ya da ölür. Heç vaxt rəqibinin qabağından  qorxub  qaçmır. Qurd heyvanlar aləmində azadlıq, müstəqillik rəmzidir.  Qurd  bu müsbət keyfiyyətlərinə görə lap qədimlərdən türk xalqlarının toteminə çevrilmişdir. Qurd  ac qalsa da cəmdək yemir, ona görə də təmizlik rəmzi  sayılır. 

Səma (göy) rəngli qurd müqəddəs heyvan hesab edilir. Əfsanələrin birində onun türklərin əcdadı olan Oğuz qəbiləsinin başlanğıcı olduğu bildirilir. 

Ağ qurd 10-12-ci əsrlərdə oğuz-qıpçaqların başlıca totemi olub. İndiyədək də mövcud tatar əfsanəsində meşədə azaraq düşmənlərin mühasirəsində qalan köçəri qəbilədən söz açılır. Bu qəbiləni mühasirədən çıxarıb məhvinə imkan verməyən ağ qurd olub. Həmin qurd böyüklüyünə və gücünə görə əfsanəvi ümumtürk qəhrəmanı  nəhəng Alpla müqayisə edilib. 

Köçəri türk xalqlarının əfsanələrində Qurd qəbilə totemi kimi qəbul edilmişdi. Onların  döyüş bayraqlarında qurd başının şəkli həkk olunurdu. Qəbilə başçıları özlərini qurd adlandıra bilirdilər. Altay dağlarında «Qurd zirvəsi» adlanan çox sayda yüksəklik vardır. Və həmin yüksəkliklərdə dişlərini qıcamış və quyruğunu belinə qaldırmış zolaqlı Qurd təsvirlərinə çox təsadüf edilir.

At  köçəri türk oğuz qəbilələrində   əsas totemlərdən biri olmuşdur. Türk nəsli olan şumerlər  arabanı kəşf etdikdən sonra ilk dəfə olaraq ona at qoşmuşdular. At toteminə sitayiş günəş kultu ilə əlaqədar idi. Ona görə ki, Avropa-Hind dil qrupuna aid olan və Anadolunun şərq hissəsində  məskunlaşan   xetlər  günəş allahının dörd at qoşulmuş arabada səma yolu getdiyini təsvir etmişdilər. Atın hər biri dünyanın cəhətlərindən (şimal,şərq, cənub, qərb)  birinə  işarə idi. At inşaat qurbanı idi. Qədim yaşayış yerlərində tikilən evlərin özülündə at kəllələrinin tapılması bunun sübutudur. Xakasiyada, Tuvada,  hətta  oğuz türklərinin  məskunlaşmış olduqları Koreyada  atın çox sayda  mərasim fiqurları  tapılmaqdadır. Sibirdən Balkanlara qədər hər yerdə türk xalqlarının Ata sitayiş etməsi faktları  məlumdur.

Pələng türk  xalqlarının anlamında qüvvə təcəssümçüsü, insana xas olan bütün hisslərin daşıyıcısı idi. Qədim Azərbaycanda, Orta Asiyada, Altayda, Yeniseydə, Sayanlarda  pələng  qəbilələrin genalogiyasının   təşəkkülündə böyük rol oynamışdı  və əsas totemlərdən biri idi. Yeniseyin qayalarında pələng təsvirləri aşkar edilmişdir. At fiquru   kimi, Pələng fiquru da qədim Altay astronomik təqvimində yer almışdır. Tatarların və bütün Altay qəbilələrinin şaman qavallarının bir qisminə Mənim Qanım (qan qohumum mənasında), yaxud ala bars deyilirdi.  Sibirin bəzi xalqlarının təsəvvüründə pələng qadınların dünyaya övlad gətirə bilməsinə yardım göstərən totem idi. Hətta ötən əsrin 50-ci illərində  hansısa bir muzeyə gəlmiş qaraqalpaklı qadınlar Pələng müqəvvasının altına girib özlərini sonsuzluqdan qorumaq istəmişdilər. 

Qartal (Tərlan) Günəş, işıq mənbəyi totemidir. O, Şüa ilə eyniləşdirilir. Həmin Şüa çox böyük sürətlə yuxarıdan aşağı düşərək səmanı işıqlandırır və qaranlığı yox  edir. Sibirin, Altayın, Sayanların, Orta və Kiçik Asiyanın türk xalqlarında Qartalın çox sayda müxtəlif təsvirləri vardır. Qədim Tuva kurqanlarında üstündə  qartal şəkli olan qızıl lövhəciklər tapılmışdır. Bürünc əsrindən başlamış bizim günlərə qədər bu cür Qartal   təsvirləri  Baykal gölü ətrafında yaşayan yerli əhali arasında  çox yayılmışdır. Sibir xalqlarında məhz Qartal  günəş, od, ildırım və şimşək  hökmdarıdır. Yakutların mifologiyasında  Qartal həm də günəşin doğması müjdəçisidir. 

Şumer incəsənətinin şedevrlərindən biri sayılan və eramızdan əvvəlki üçüncü minilliyə  aid  edilən  gümüş vazada  şirbaşlı   dörd Qartal təsviri verilmişdir. Mesopotamiyada tapılmış diorit  vaza qırıntısında xeyir rəmzi olan Qartalın şər rəmzi olan iki ilanla döyüş səhnəsi təsvir edilmişdir. İkibaşlı qartal lap qədim zamanlardan bir çox türk xalqlarının toteminə çevrilmişdir.

Svastika  hələ çox qədim zamanlardan dünyanın bir çox xalqlarında  atəşin  günəş rəmzi kimi  geniş yayılmışdı. Bu nişana təkcə Şumer ərazisində deyil, Hindistanda  qədim Misirdə, İranda, Orta Asiyada, Altayda, Sayan dağlarında, Yaponiyada, Çində və digər ərazilərdə təsadüf edilir. 

Mesopotamiyada, Govur Təpəsi deyilən yerin iyirminci qatında svastika ilə bəzədilmiş   daş həmayillər tapılmışdır. Bu isə həmin nişanın insan sivilizasiyasının ən qədim məkanlarından birinin ilk padşahının meydana gəlməsindən minilliklərlə qabaq mövcudluğu deməkdir.

Almanlarla müharibə zamanı mən evimizdəki xalçalarda svastika nişanı görərkən təşvişə düşmüşdüm. Heç bilmirdim ki, almanların svastikasını nənəm toxuduğu xalçalarda hansı məqsədlərlə əks etdirib. Mənə elə gəlirdi ki, hökumət adamları bundan xəbər tutsalar ailəmizi Sibirə sürgün edəcəklər. Nə biləydim ki, xalçada toxunmuş svastika  qədim türk totemlərindən biridir. 

Azərbaycan ərazisində tapılan və eramızdan əvvəlki üçüncü minilliyə aid olan qab qapağı qırıntısı üzərində həkk olunan svastika  Cənubi Qafqaz ərazisində ən qədim asari-ətiqədir.

Sibir ərazisində də  svastikaya bənzəyən və üzərində qrifonların başları  həkk edilən bürünc lövhəcik  tapılmışdır. Altay kurqanlarının birində də svastika təsviri olan məmulatlar aşkar edilmişdir. Alimlərin fikrinə  görə svastikanın fırlanan dörd ayağı günəşin daimi hərəkəti sayəsində baş verən ilin dörd mövsümünün rəmzidir. 

Əjdaha  totemi Çində, Yaponiyada, İndoneziyada, Vyetnamda, o cümlədən Türkiyədə, Azərbaycanda və Türkmənistanda və Sibir ərazilərində     xalqların məişətində və incəsənətində  geniş yayılan   mifik heyvandır. Altaylıların astroloji təqvimlərində əjdaha yer almışdır.

Əjdaha  totemi insanın həyatının uğurlu keçməsi üçün ona yardımçı olan heyvan ruhudur. Əjdaha güclülük, çeviklik, müdriklik, uzaqgörənlik təcəssümüdür. 

İkinci Türk xaqanlığının ən görkəmli sərkərdələrindən biri olan Gültəkinin məqbərəsində divarlar əjdahanın yapma təsvirləri ilə bəzədilmişdi. Altaylıların və tuvalıların incəsənətində  əcdahanın çoxsaylı təsvirləri mövcuddur.

Şaman mərasimlərində əcdahaların  həmişə irəlidə gedib yola işıq saldıqları təsəvvür edilirdi. Qədim insanlar əjdahaların həqiqətən də mövcud olmasına inanırdılar.

Maral  bütün türklərin rəmzi mənası eyni olan  ümumi totemi idi.

Qızıl buynuzları olan, bütün Sibir  və Avroasiya çölləri üzərindən şərqdən-qərbə tərəf uçub-keçən  maral müqəddəs Günəş rəmzi sayılırdı. Maral yüksəliş rəmzi və böyük güc nişanəsi idi. Onun dövri olaraq təzələnən ağacaoxşar buynuzları cavanlaşdırma, daim təzələnmə və zamanın gedişini yeniləşdirmə rəmzi sayılırdı. Maral həm də işıq, xeyirxahlıq, düzgünlük rəmzi idi.  Qədim türklər  bürüncdən tökülmüş maral totemini onun yuxarıda sadalanan xüsusiyyətlərini özlərində cəmləşdirmək üçün yanlarında  gəzdirirdilər. Totem maralın belində sıralanan yeddi  buruq buynuzu var idi. O, qabaq və dal ayaqlarını qarnı altına yığmış vəziyyətdə təsvir edilmişdi.  Qədim türk ustası tərəfindən qızıldan hazırlanmış maral  totemi Rusiyanın Ermitaj muzeyinin sərvətləri arasında saxlanılır.