TƏHLÜKƏSİZLİK NƏZARƏTDƏDİR

Rusiya-Gürjüstan qarşıdurması siyasi münaqişələrin regional əhəmiyyətli iqtisadi layihələrə nə qədər mənfi təsir göstərdiyini nümayiş etdirdi. İştirakçı ölkələr tərəfindən tam təhlükəsizlik və dövlət zəmanəti barədə vədlərə baxmayaraq, Azərbayjanı, Türkiyəni və Gürjüstanı birləşdirən boru kəməri avqustda öz fəaliyyətini bir neçə günlüyə dayandırdı. 

İlk dəfə bu, avqustun 5-dən 6-na keçən gejə Türkiyədə baş verib. Onda Bakı-Tbilisi-Jeyhan  (BTJ) boru kəmərinin Ərzinjan-Rafahiyyə sahəsində nasos stansiyalarının birində partlayış baş vermişdi. Alovun yayılmasının qarşısının alınması üçün boru kəməri ilə Azərbayjan neftinin nəqli dayandırılmışdı. Daha sonra xariji podratçılar gürjü-osetin münaqişəsi ilə əlaqədar olaraq, Bakı-Supsa neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri ilə Azərbayjan neftinin və qazının nəqlini dayandırmışdılar. Avqustun 16-da isə Qara dəniz limanlarına aparan dəmir yolu körpüsü partladıldıqdan sonra isə Azərbayjan Qərbi Gürjüstandakı limanlar vasitəsilə neft ixrajatını da dayandırıb. 

Boşdayanma milyonlarla dollara başa gəlib

Azərbayjan "qara qızıl"ının ixrajatının azalması və ya tamamilə dayandırılması nə deməkdir? Azərbayjanın iqtisadi inkişaf naziri Heydər Babayevin sözlərinə görə, hazırda ölkənin ümumi daxili məhsul (ÜDM) artımı templəri birbaşa neftlə bağlıdır. Anjaq nazir ümid etdiyini bildirib ki, proses qısamüddətli olajaq və ÜDM üzrə artım templəri əvvəlki vəziyyətdə qalajaq.

"Caspian Energy Alliance" neft konsaltinq şirkətinin ekspertlərinin fikrinjə, vergilər, yığımlar və əlavə ödənişlər istisna olunmaqla, Azərbayjan neftinin iyulda orta nəql səviyyəsinin gündə 870 min barrel olması nəzərə alınmaqla, BTJ sisteminin Türkiyə ərazisində boş dayanması üzündən ARDNŞ və Dövlət Neft Fondunun şəxsində ölkənin itkiləri birbaşa gəlir şəklində sutkada 50-70 milyon dollar arasında dəyişir.

Hesablamalar qısamüddətli perspektiv üçün yalnız "Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) neft yataqları bloku üzrə hasilatın pay bölgüsü (PSA) sazişinə görə Azərbayjanın inidiki payı nəzərə alınmaqla aparılıb. Bununla yanaşı, Xəzərin Azərbayjan sektorundakı AÇG yataqlarının işlənməsini gerçəkləşdirən Azərbayjan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) boru kəmərindəki yanğın üzündən hasilatı azaltmışdı və ixrajatı dayandırmışdı. Şirkət hasilatı nə qədər azaltması barədə məlumatları açıqlamır. 

BTJ işini dayandırdıqdan sonra, ABƏŞ neft ixrajı üçün alternativ marşrutlardan - hazırda ARDNŞ-in operatorluğu altında olan Bakı-Supsa və Bakı-Novorossiysk boru kəmərlərindən, həmçinin Bakı-Batumi dəmir yolu xəttindən istifadə etməyə başladı. Sutka ərzində BTJ 1 milyon barrel neft ötürə bilir, anjaq alternativ marşrutlar onu tam güjü ilə əvəzləyə bilmir. Buna görə də şirkət Səngəçal terminalında neft saxlanılmasını nizamlamaq üçün AÇG-də hasilatı azaltdı.    

Bakı-Supsa və Bakı-Novorossiysk boru kəmərlərinin toplam maksimal buraxılış güjünün BTJ-nin ötürmə səviyyəsinin 15 faizindən çox olmadığı, Azərbayjanın və ABƏŞ-in bütün terminallarının toplam həjminin BTJ-nin ikigünlük ötürmə miqdarından az olduğu, həmçinin dəmir yolu ilə ixraj nəzərə almaqla bu strateci Azərbayjan yataqlarında hasilatın 80 faizdən çox aşağı düşdüyünü ehtimal etmək mümkündür. Belə ki, BTJ ilə neft ötürülməsinin kəsilməsindən bir neçə gün sonra Azərbayjanın dəniz yataqlarının boş dayanması üzündən dövlətin və xariji neft şirkətlərinin zərəri ilkin hesablamalara görə 500 milyon dollara bərabər götürülürdü.

Beynəlxalq "Fitch Ratings" reytinq agentliyinin iqtisadçıları da öz hesablamalarını aparıblar. Onların fikrinjə, BTJ-nin boş dayanması üzündən bp şirkəti, nəqliyyat tarifləri üzrə gəlirlər nəzərə alınmadan, hər ay orta hesabla 300 milyon dollar itirir. Qeyd etmək lazımdır ki, 2008-ji ilin sonuna kimi AÇG-nin işlənməsində Azərbayjanın mənfəət neftinin payı 80 faizə qədər yüksələjək. Həmçinin bu il Dövlət Neft Fondunun (ARDNF) gəlirlərinin böyük bölümü, yəni 90 faizdən çoxu mənfəət neftinin satışından gözlənilir.   

Bundan başqa, Gürjüstanda baş vermiş hadisələrlə bağlı olaraq, avqustun 11-də Batum limanı vasitəsi ilə Qazaxıstan neftinin ixrajı dayandırılıb və neft daxili bazara yönəldilib. Həmin günlər Batum limanına və neftdoldurma terminalına heç bir düşmən hüjumu qeydə alınmasa da, hərbi rəhbərliyin göstərişi ilə limandan bütün quru yük gəmiləri və tankerlər çıxarılıb.   

Beləliklə, Bakı və Astana məjburi qaydada Poti, Batumi və Kulevi limanları istiqamətində neft ixrajını dayandırmalı olublar. Analitiklərin hesablamalarına görə, gürjü-osetin münaqişəsi üzündən yanajaq tranziti neft ekvivalenti ilə sutkada 1,6 milyon barrel azala bilər. Pulla ifadədə bu, sutkada 170 milyon dollar deməkdir.  

"Caspian Energy Alliance"ın ekspertlərinin proqnozlarına görə, Rusiya-Gürjüstan münaqişəsi zonasında vəziyyətin sabitləşməsindən sonra Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbayjan transxəzər ixraj sisteminin yaradılması üzrə danışıqları irəlilətmək üçün yetərinjə böyük siyasi və diplomatik səylər və zaman sərf etməlidirldər. 

Öz növbəsində "Fitch Ratings" qeyd edir ki, "terrorçuların hüjumlarının daha sərt, tez-tez və jiddi olması üzündən" beynəlxalq neft-qaz şirkətləri öz infrastruktur aktivlərinin qorunmasını təmin etmək üçün əvvəljədən hesablanmamış əlavə xərjlərə getməlidirlər.  "Fitch Ratings"in hesabatında deyilir ki, son illərdə "Royal Dutch Shell plc", "Total SA" və "Qazprom"un infrastruktur aktivlərinə hüjumlar müşahidə edilib. Bu hüjumlar nətijəsində şikrətlərə zərər vurulub. Anjaq şirkətlərə indiyə kimi edilən hüjumlar onların kredit qabiliyyətinə təsir göstərmək baxımından çox kiçik olub. 

"Əgər bu hüjumlar daha tez-tez və jiddi olarsa, gej və tez şirkətlər elə vəziyyətə düşəjəklər ki, əsas hasilat və nəqliyyat infrastrukturu aktivlərinin təhlükəsizliyinə artan hesabi xərjlərin dəyəri itirilən gəlirlərin hesabi dəyərindən yüksək olajaq",- deyə "Fitch"in energetika, kommunal müəssisələr və tənzimləmə üzrə analitik qrupunun aparıjı direktoru Jefri Vudraf bildirib: "İtkilər hüjumdan sonra işdə yaranmış fasilələrə birbaşa bağlı olan pul zərərlərindən kənara çıxa bilər. Əgər istehlakçı düşünsə ki, hər hansı layihə üzrə təjhizat daim təhdid qarşısındadır, onda o, başqa təjhizatçı seçməyə başlayar".  

"Təhlükəsizliyə riayət edilir" 

Ədalət naminə qeyd edək ki, 2007-ji ilin noyabr ayında bp şirkəti və Azərbayjan hökuməti şirkətin ölkədəki layihələrinin təhlükəsizliyini nəzərdə tutan ikitərəfli protokol bağlayıb. Protokol BTJ və Jənubi Qafqaz Qaz Kəmərinin (JQQK), həmçinin Bakı-Novorossiysk neft kəmərinin obyekt və qurğularının, AÇG və "Şahdəniz" yataqlarının işlənməsi layihələri çərçivəsində tikilmiş qurğuların və Səngəçal terminalının müxtəlif qurğularının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məsələlərini əhatə edir.   

Təhlükəsizlik protokolu güj və odlu silah tətbiqi, təhlükəsizlik xidməti üçün işçilərin götürülməsi və onlar üçün treninqlərin keçirilməsi, həmçinin öhdəliklərin yerinə yetirilməsi zamanı məlumat mübadiləsi, məsləhətləşmə və monitorinqlərin keçirilməsi məsələləri üzrə prosedurları və standartları müəyyən edib. Bununla yanaşı, sənəddə hər hansı neft-qaz obyektinin, o jümlədən boru kəmərlərinin mühafizəsinin güjləndirilməsi nəzərdə tutulmayıb. Həm də hər iki tərəfin əvvəljə götürdüyü başlıja öhdəliklərin əsasında bu məsələyə baxılmasının vajibliyinə də toxunulmayıb. 

Onda "bp-Azərbayjan"ın vitse-prezidenti Rəşid Javanşir bildirmişdi ki, sənəd şirkətin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsini nəzərdə tutmur. Onun sözlərinə görə, obyektlərin, o jümlədən BTJ və JQQK-nin təhlükəsizliyinə bu magistraların keçdiyi dövlətlər javabdehdir. "Protokol boru kəmərlərinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə birbaşa bağlı deyil. Onda bəyan edilir ki, boru kəmərlərinin təhlükəsizliyini təmin edən insanlar birbaşa və ya dolayı yollarla neft və qaz tranziti magistralları boyunja yaşayan vətəndaşların hüquqlarını məhdudlaşdıran üsullardan istifadə etməyəjəklər. 

Protokolun fiziki təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dəxli yoxdur və təhlükəsizlik üzrə işləri doğru yerinə yetirməyi tənzimləyir. Yəni bu işi təmin edən insanlar öz öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi zamanı insan hüquqlarının təmin edilməsi üzrə xüsusi treninqlərdən keçməlidirlər. Bu iş Azərbayjan, Gürjüstan və Türkiyədə görülür və güj nazirliklərinin, sərhəd xidmətlərinin əməkdaşlarının da qatılması ilə gerçəkləşdirilir",- deyə Rəşid Javanşir bildirib. 

Öz növbəsində "Region plus"un əməkdaşı ilə söhbətində "bp-Azərbayjan" şirkətinin mətbuat xidmətinin başçısı Tamam Bayatlı bildirib ki, "Həm Azərbayjan, həm Gürjüstan və həm də Türkiyə ərazisində BTJ-nin bütün lazım olan təhlükəsizlik normaları yerinə yetirilib". 

 "BTJ-nin Türkiyə hissəsi "Botas International Ltd" tərəfindən idarə edilir, boru kəmərinin təhlükəsizliyini isə Türkiyə dövlətinin özü təmin edir. Azərbayjana və Gürjüstana gəldikdə isə, boru kəmərlərinin təhlükəsizliyi məsələsi bu ölkələrin birbaşa vəzifələri sırasına daxildir",- deyə T.Bayatlı vurğulayıb. 

Sirr deyil ki, 1760 km uzunluğa, 8 nasos stansiyasına və 101 siyirtməyə malik BTJ uzunluğuna görə dünyanın ikinji kəməridir. Anjaq daha çətin və təhlükəli marşrutla çəkilib. Marşrut sərt dağlardan və əlçatmaz yerlərdən, həmçinin 14 seysmik təhlükə kəsiyindən keçir. 

Böyük ehtimalla, çoxsaylı potensial təhlükələrlə üz-üzə olan konsorsium jiddi təhlükəsizlik tədbirləri tətbiq edir. Səthdə jiddi infrastruktura, məsələn, neftin axın istiqamətini dəyişməyə imkan verən siyirtmələrə malik olmasına baxmayaraq, borunun özü bütün marşrut boyunja 1 metr dərinliyində yerə basdırılıb. Çünki torpaq yiyələrinə qaytarılan zaman o, tikinti işlərinə başlamazdan önjəki vəziyyətdə olmalıdır və bu da təxribatçılar üçün kəmərin dəqiq yerini müəyyən etməyə çətinlik yaradır. 

İri yerüstü qurğular, məsələn, nasos stansiyaları diqqətlə qorunur. Təhlükəsizlik tədbirləri partlayışa davamlı diıvarlardan daimi müşahidəyə və silahlı mühafizəyə qədər tədbirləri əhatə edir. Boru kəmərinin marşrutu jiddi nəzarət altındadır və üzərində patrul xidməti gerçəkləşdirilir. Bütün kəmər boyunja yerləşdirilmiş məlumatverijiləri kompyuter xəritəsində zədə yerini dərhal müəyyən etməyə imkan verir. Bundan başqa, BTJ konsorsiumu ilə Azərbayjan, Gürjüstan və Türkiyə hökumətlərinin razılaşması patrul xidmətini asanlaşdırır. 

bp ilə ikitərəfli əlavə təhlükəsizlik sazişi bağlayan Gürjüstan daha da irəli gedib. bp daimi olaraq yerüstü qurğuların yoxlanması üçün mühafizə yollayır, şirkət yerli əhalini atlı patrul üçün işə jəlb edir.  Buna əlavə olaraq, şirkət yerli əhali ilə münasibət qurulması, marşrut boyunja yaşayanlarla qarşılıqlı anlaşma əldə edilməsi üçün geniş proqram gerçəkləşdirir. Sakinlər boru kəmərlərinin müdafiəsinin ön jəbhəsidir və istənilən şübhəli hərəkət barədə xəbərdarlıq edə bilərlər. Bundan başqa, bp tərəfindən təjhiz və tədris edilmiş, maliyyələşdirilən yeni Gürjüstan Strateci Boru Kəmərlərinin Mühafizəsi Xidmətinin dəstələri ilə də patrul xidməti nəzərdə tutulub. 

Bunu "Bakı-Supsa" neft kəmərinə də aid etmək olar.  Boru kəmərini bir neçə dəfə qanunsuz deşmək jəhdi nəzərə alınmasa, kəmərin istismarı zamanı elə də jiddi hadisə qeydə alınmayıb. Anjaq bütövlükdə burada fəaliyyət göstərən xüsusi güjlər onun müdafiəsini yetərinjə təmin edir - mütəmadi olaraq hərbi təlimlər keçirilir, müxtəlif tədbirlər gerçəkləşdirilir, onun təhlükəsizliyi yoxlanılır. Bir növ bu marşrutda ixraj boru kəmərlərinin təhlükəsizliyinin təmini üzrə müxtəlif sınaq variantlar sınaqdan keçirilir, terrorçuların mümkün hüjumlarının ssenariləri və onların qarşısının alınması təhlil edilir. 

Dünya əhəmiyyətli layihə

Ümumiyyətlə, Gürjüstanı dəfələrlə öz ərazisindən keçən boru kəmərlərinin təhlükəsiz fəaliyyət göstərməsini təmin edə bilməməkdə günahlandırıblar. Bununla da həmin vajib layihələrə xariji sərmayəçilərin marağını azaltmağa çalışıblar. Amma ədalət naminə qeyd etmək gərəkdir ki, Gürjüstan dəfələrlə iri xariji dövlətlərlə - ABŞ və Yaponiya ilə öz ərazisindən keçən neft və qaz boru kəmərlərinin təhlükəsizliyində beynəlxalq əməkdaşlıq məsələlərini müzakirə edib. Gürjüstan ərazisindən keçən neft və qaz kəmərlərinin fasiləsiz işinin təmin edilməsi məsələsi artıq çoxdan beynəlxalq müstəviyə çıxıb. 

"Xəzər nefti Jeyhandan dünyanın istənilən limanına daşına bilər, buna görə də boru kəmərinin təhlükəsizliyinə beynəlxalq marağın olması yetərinjə başa düşüləndir. Məhz buna görə də bu yaxınlarda Gürjüstan prezidenti Mixail Saakaşvili Azərbayjanı Gürjüstanın müstəqilliyinin qarantı adlandırıb", - deyə gürjü ekspertlərindən biri "Region plus"un əməkdaşı ilə söhbətində bildirib.  

Onun fikrinjə, boru kəmərlərinin fəaliyyətinin təhlükəsizliyini artırmaq üçün çox sayda üsullar var. Burada işçi heyət üçün treninqlər təşkil edilməsindən, səyyar mühafizə qrupları yaradılmasından Azərbayjan, Gürjüstan və Türkiyə mühafizə güjlərinin vahid rəhbərlik altında birləşməsinə qədər variantlar var. Həmçinin, ölkələrin özlərində boru kəmərlərinə mümkün hüjum variantlarını təhlil etməkdən tutmuş, Bakıdan Jeyhana və Ərzuruma qədər boru kəmərlərinin bütün marşrutu boyunja monitorinq üçün peyklərdən istifadəyə kimi müxtəlif tədbirlər də mümkündür. 

"Mən şübhə edirəm ki, az qala 7 milyard dollara başa gəlmiş bu jür önəmli karbohidrogen ixrajı marşrutu üçün maliyyə qaynaqlarını əsirgəyəjəklər. Ona görə də nə Gürjüstan, nə də Azərbayjan öz ərazilərindən keçən boru kəmərlərinin təhlükəsizliyi məsələsində tək qalmayajaqlar",- deyə müsahib bildirib.  

Boru kəmərləri ilə karbohidrogen daşınmasının axırınjı məntəqəsinin yerləşdiyi Türkiyəyə gəldikdə isə ekspertin sözlərinə görə, Azərbayjan və Gürjüstan barədə deyilənlər Türkiyəyə də aiddir, baxmayaraq ki "Türkiyə boru kəmərlərinin mühafizəsi məsələsində daha yaxşı vəziyyətdədir".

Azərbayjan İqtisadi və Siyasi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Sabit Bağırov da "Region plus"a BTJ ilə Azərbayjan neftinin ötürülməsinin "mütləq bərpa ediləjəyini" bildirmişdi.   

"Gürjü-osetin münaqişəsinin ilk günləri hamı üçün, o jümlədən şirkətlər üçün çox əsəbi keçdi və Gürjüstandakı mövjud vəziyyət sərmayəçiləri risklər barədə düşünməyə vadar etdi və bu tamamilə başa düşüləndir. Anjaq mən düşünürəm ki, bu ötərgidir. Siz özünüz də şahidsiniz ki, Gürjüstandakı vəziyyət barışıq mərhələsinə keçib. Bir sıra ölkələr, ilk növbədə Fransa münaqişədə vasitəçiliyə jəhd göstərib. Bu, sərmayəçilərə müəyyən qədər inam verməlidir",- deyə Bağırov vurğulayıb. 

"Region plus" tərəfindən rəyi soruşulmuş ekspertlərin fikrinjə, BTJ yerli əhəmiyyət daşıyan ixraj kəməri deyil, onun beynəlxalq önəmi var. İsrail nəzərə alınmasa, Xəzər neftinin 99 faizi Qərb bazarlarına gedir. Buna görə də BTJ ilə neft nəqlinin istənilən məjburi dayandırılması Qərb bazarlarına zərbə deməkdir. Buna görə də BTJ-də nəqlin dayandırılması yalnız Azərbayjan, Gürjüstan və Türkiyə üçün deyil, karbohidrogen təjhizatına ehtiyaj duyan Qərbin özü üçün də əlverişsizdir.  

Bununla belə, bp vitse-prezidenti Endryu İnqliş Gürjüstanda baş vermiş hadisələrlə bağlı Bakıya səfər edib və ölkə başçısı İlham Əliyev tərəfindən də qəbul edilib. E.İnqliş qeyd edib ki, son hadisələrlə bağlı şirkət Azərbayjandakı müqavilə sahələrindən neft hasilatını azaltmağa məjburdur. Bununla yanaşı, onlar Azərbayjan Dövlət Neft Şirkətinə dəyən zərəri minimuma endirmək üzərində çalışırlar. E.İnqliş bp-nin qış dönəmində ölkəni qaz resursları ilə təmin etmək barədə öhdəliyini yerinə yetirəjəyini də vurğulayıb. 

Öz növbəsində prezident İlham Əliyev bəyan edib ki, bütün bunlar bp ilə Azərbayjanın, hətta böhran anlarında belə uğurla əməkdaşlıq edə bildiyini nümayiş etdirir. Dövlət başçısı əmin olduğunu da bildirib ki, "şirkətlə əməkdaşlığın gələjək inkişafı nəzərdə tutulan layihələrin gerçəkləşdirilməsi üçün yaxşı əsas verir". 

P.S. Avqustun 20-də "BTJ Jo." şirkəti BTJ-nin Türkiyədə partlayış nətijəsində dağılmış sahəsində testləşdirmə işlərinə başlayıb. Testləşdirmə Azərbayjan neftinin Jeyhan limanına ixrajının normallaşdırılması üçün keçirilib. Avqustun 6-dan 20-nə kimi potensial idxalçılar 14,48 milyon barrel Azərbayjan nefti əldə edə bilməyiblər.