TRANZİTİV İQTİSADİYYAT ŞƏRAİTİNDƏ MALİYYƏ SİSTEMİNİN ROLU

MaliyyƏ münasibƏt-lərinin son zamanlar müşahidə etdiyimiz sürətli inkişafı cəmiyyətin iqtisadiyyatda maliyyə sisteminin rolunun, onun iqtisadi artıma təsir mexanizmlərinin müəy-yənləşdirilməsinə, müxtəlif ölkələrdə bu sistemin inkişaf səviyyələrində və strukturundakı fərqlərin səbəblərinə marağının artmasını şərtləndirir.

Belə ki, 90-cı illərin əvvəllərinə qədər iqtisadiyyatı SSRİ hüdudlarında mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə olunan ölkələr kimi, Rusiya və Azərbaycanda maliyyə sistemləri daha çox dövlətləşdirilib.  Sabit bazar iqtisadiyyatının bərqərar olduğu, bazar qanunları ilə fəaliyyət göstərən maliyyə korporasiya və institutlarının xüsusi çəkisinin daha yüksək olduğu ölkələrlə müqayisədə, bu iki ölkədə element və funksiyalar nisbətən az müxtəlifliyə malikdir. Elmi kateqoriya kimi nəzərdən keçirilən maliyyə sisteminin müxtəlif ədəbiyyatlarda həmişə birmənalı izah olunmaması da məhz bununla bağlıdır. Məsələn, ingilisdilli ədəbiyyatda maliyyə sistemi ("financial system")  məfhumu  altında pul vəsaitlərinin  kreditverən və götürən (bu terminlərin makroiqtisadi mənasında, yəni sərbəst pul vəsaiti olan və pul vəsaitinə ehtiyac hiss edən iqtisadi subyektlər) arasında yerdəyişməsilə əlaqədar iqtisadi münasibətlər və institutlar sistemi anlaşılır. Belə ki, Qərbin iqtisadi ədəbiyyatında maliyyə sistemlərinin (bazarlarının) iki əsas növünü qeyd etmək üçün müxtəlif terminlərdən istifadə olunur: "Bank-lar üzərində qurulmuş maliyyə sistemi" ("bank based financial system") və "qiymətli kağızlar bazarı üzərində qurulmuş maliyyə sistemi" ("market based finansial system"); "sıx əlaqələr üzərində qurulmuş bazarlar" ("relationshir-based financial markets") və "birbaşa maliyyə bazarları" ("arm*s length financial markets"), yaxud qısaca "bank" və ya "bazar" maliyyə sistemi. Müxtəif ölkələrin maliyyə sistemləri halqalarının, elementlərinin strukturu, funksiyaları, qarşılıqlı əlaqələri müəyyən özəlliyə malikdir və ölkənin iqtisadi inkişafı, həm-çinin siyasi quruluşundan asılıdır.

Rusiya və Azərbaycanın "bazar", fond bazarlarının iqtisadi dinamikasını, müqayisəli ekvivalentliyini və iqtisadiyyatdakı transformasiya proseslərinin inkişafına  təsir dərəcəsini nəzərdən keçirək.

Fond bazarlarının formalaşması və inkişafı, əsasən, dövlət iqtisadi islahatlarının istiqaməti və inkişaf templərilə şərtlənirdi. Fikrimizcə, məhz bu, qiymətli kağızların risk və likvidlik dərəcəsi üzrə diferensasiyasına səbəb olur. Burada qiymətli kağızlar bazarının dövlət tənzimetmə mexanizmi də önəmli rol oynayır. 

Azərbaycan və Rusiya bu gün dəyişməkdə olan iqtisadiyyatlar sırasına daxildir və onların əsas əlaməti nisbətən gənc və SSRİ dağıldıqdan sonra formalaşmağa başlamış fond bazarlarının yaranması şərtləridir. Yəni bu ölkələrdə özəl strukturların qiymətli kağızlarla emissiya təcrübəsi yalnız dövlətlər müvafiq normativ-hüquqi bazislərini formalaşdırmaqla özəl suveren iqtisadiyyatlarını qurmağa başladıqdan sonra yaranıb. Hər iki ölkənin fond bazarının inkişafında ilk addım iqtisadiyyatı emissiya kağızları - korporativ səhmlərlə təmin edən özəlləşdirmə oldu. Özəlləşdirmənin istiqamətinin  və üsullarının seçilməsində fərqlərə baxmayaraq, onun əsas aləti qismində qiymətli kağızlar çıxış etdi: Rusiyada - özəlləşdirmə çekləri (vauçerlər), Azərbaycanda - özəlləşdirmə payları. 

 Mahiyyətcə, ilk qiymətli kağızlar olan bu alətlər fond bazarlarının formalaşmasında həlledici rol oynadı.

Rusiyada özəlləşdirmə çekləri çiflərin (çek investisiya fondlarının) təşəkkülü üçün impuls yaratdı, lakin bu fondlar özəlləşdirmənin yüksək inkişaf templəri səbəbindən onun keyfiyyətinə önəmli təsir göstərə bilmədi. Hazırda onlar artıq dövriyyədən çıxıb. Azərbaycanda fərqli durum yaranmışdı - formalaşdırılmış çek investisiya fondları səmərəsiz idi və özəlləşdirmənin inkişafına təsir göstərmirdi, çünki lap əvvəldən əhalinin etimadını qazana bilməmişdi, eyni zamanda özəlləşdirmə payları hələ də qiymətli kağız statusuna malikdir. 

Fond bazarının makroiqtisadi proseslərə təsiri səviyyəsini indi də müəyyənləşdirən digər önəmli məsələ: Rusiyada özəlləşdirməyə, ilk növbədə, neft sektoru müəssisələri cəlb olundu, Azərbaycanda isə bu obyektlər hələ də strateji əhəmiyyətli sayılır, hökumətin balansındadır və dövlətsizləşdirilə bilməz. Təcrübə göstərir ki, investorların Azərbaycanın neft sektorundakı şirkətlərin qiymətli kağızlarına bərabər marağına rəğmən, qeyri-neft sektoru obyektlərinə vəsait yatırması məhz bununla izah oluna bilər. Rusiyada isə  "LUKoyl", "Surqutneftqaz" və s. şirkətlərin səhm kotirovkaları hərraclarda çox fəaldır. Belə qiymətli kağızların bahalaşması və ya ucuzlaşmasından asılı olaraq, fond bazarında durum gündə bir neçə dəfə dəyişə bilər.

Tətbiq olunan dövlətsizləşdirmə metodikasını özəlləşdirmənin Azərbaycan modelinin qüsuru hesab etmək mümkündür. Onun mahiyyəti belədir: qismən özəlləşdirmə zamanı obyektə tələbat olmadığı halda, onun satış qiyməti mərhələlərlə nizamnamə kapitalının 90%, 70%, 50%, daha sonra 25%-nə enir. Elə bir durum yaranır ki, özəlləşdirilən obyektin səhmlərinin bir hissəsi pul və çek hərraclarında ilkin qiymətə hansısa investorlar tərəfindən alınır, mümkün investorların təmkinli olan digər hissəsi isə obyektin göstərilən şkala ilə yenidən qiymətləndirilməsini gözləyir. Aydındır ki, bu həm dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinə, həm də Azərbaycan iqtisadiyyatının real sektorunun investisiya baxımından cəlbediciliyinə təsir göstərir.

Rusiyada özəlləşdirmə prosesi bir neçə əsas mərhələdən keçib və prinsipcə, artıq başa çatıb. 

Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının strukturu problemi xüsusi diqqət çəkir (bax cədvələ). 2007-ci il ərzində cəmi 42 mln manatlıq 12 korporativ istiqraz buraxılışı həyata keçirilib (2 dəfə artım). Dövlət qısamüddətli istiqrazlarının (DQİ) yerləşdirilmə həcmi 160 mln manat təşkil edib və ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 3 dəfə artıb. Bu zaman Azərbaycan Milli Bankının qısamüddətli notlarının yerləşdirilmə həcmi 1 mlrd manat təşkil edib (2 dəfə artım). 2007-ci ilin sonu üçün Bakı Fond Birjasında dövlət qiymətli kağızları ilə əməliyyatların payı 90%-dən çox olub. Eyni zamanda, bazarın həmin seqmentində xarici sərmayədarların payı artıq 50%-i keçib ki, bu da BVF-ə dövlət qiymətli kağızlarının gəlirliliyinə düzəliş olunmasını məsləhət görmək üçün tam əsas verir. Bununla yanaşı, statistikadan göründüyü kimi, korporativ qiymətli kağızlar sektorunun inkişaf etdirilməsi zərurəti də kəskinləşir ki, öz növbəsində, bu, inflyasiya ilə mübarizədə təsirli vasitəyə çevrilə bilər, çünki korporativ maliyyə vasitələri sərbəst pul kütləsini səfərbər edə bilərdi. Bundan başqa, səhm və korporativ istiqrazların böyüməsi milli iqtisadiyyatın inkişafında artmaqda olan differensiasiyanı, iqtisadiyyatın neft və qeyri-neft sektorları arasındakı qeyri-mütənasibliyi aradan qaldırardı.

Sonda qeyd etmək istərdik: bu gün Azərbaycanın maliyyə sisteminin dünya maliyyə məkanına çox fəal inteqrasiya olunduğunu deməyə tam əsasımız var. Buna fond bazarının "şəffaflığı" siyasəti, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması, kapital xarakterli  əməliyyatlar üçün bütün məhdudiyyətlərin götürülməsi və i. a. da dəstək olur. Lakin sərmayə axınından, infrastrukturun inkişaf etdirilməsindən və i. a. başqa, məsələnin digər tərəfinə də diqqət yetirmək zəruridir. Praktika göstərir ki, əcnəbi oyunçuların MDB ölkələri bazarlarına nüfuz etmələri həmin  bazarların yalnız müəyyən dərəcəyə qədər şəffaflaşmasına yardımçı olur. Qeyri-rezidentlər bazara nəzarət etməyə başladıqdan sonra (onlar bazarda tamamilə olmadıqları hallardakı kimi), şəffaflığın artması prosesləri səngiyir, əksər hallarda isə ümumiyyətlə, ləğv olunur. Bu zaman maliyyə sistemi inkişaf etmək üçün çoxdan gözlənən maliyyə dayağı əldə etmir, çünki onun inkişaf templəri səngiyir. Maliyyə sistemi üzərində nəzarət əldə etdikdə isə qeyri-rezidentlər status-kvonu nə-yin bahasına olursa-olsun qoruyub- saxlamağa can atırlar.