BİRLƏŞMİŞ AVROPA 50 YAŞINDA

Martın sonunda Romada Avropa İttifaqının təsisi haqqında müqavilənin imzalanmasından düz yarım əsr  keçdi. 15 il öncə Avropa Birliyi  adını almış bu birləşmə ötən müddətdə önəmli uğurlara nail olub. 2004 və 2007-ci illərdəki genişlənmələrdən sonra, AB indi 27 dövləti əhatə edərək, Atlantikadan MDB sərhədlərinədək, demək olar ki, bütün Avropanı birləşdirir. Onun  ərazisinin böyük bir hissəsində vahid valyuta - avro dövriyyədədir. Dünyanın 20 ən iri qeyri-maliyyə şirkətindən 13-ü  Avropaya aiddir. AB dünya arenasında iqtisadi gücünə görə ikinci mərkəz, beynəlxalq siyasətdə isə  başlıca "oyunçulardan"  biri kimi çıxış edir.   

Ciddi sınaqlar dövrü

Avropa inteqrasiyasının nailiyyətləri şübhəsizdir, amma nə üçünsə  əksər siyasətçi və vətəndaşlar bu müvəffəqiyyətləri  etiraf etməklə bərabər, ciddi narahatlıqlarını da gizlətmirlər. Belə ki, Avropa Komissiyasının keçmiş sədri (1985-1995), Avropa inteqrasiyası işinə əvəzsiz töhfələr vermiş  Jak Delor bu yaxınlarda  ictimaiyyət qarşısında bəyan edib ki,  AB  öz tarixi  ərzində ən  ağır  böhranı yaşayır, birləşmiş Avropa  isə  yönümdən və  gələcək barədə ümumi  baxışlarından məhrum olub.  

Doğrudan da ötən illər ərzində AB üzvü olan  dövlətlər üç dəfə birincidərəcəli əhəmiyyətə malik məsələlərə dair razılaşmaya gələ bilməyiblər:  2003-cü ildə   ABŞ-ın İraqa hərbi təcavüzü  məsələsində fərqli mövqe tutaraq,  iki  düşərgəyə ayrılıblar, 2005-ci ildə fransızlar və hollandlar  öz referendumlarında Avropa Konstitusiyası layihəsini qəbul etməyiblər, 2006-cı ildə isə üzv ölkələr vahid enerji strategiyası, həmçinin, Rusiya ilə enerji əməkdaşlığına razılaşdırılmış yanaşma məsələlərində anlaşmaya nail olmayıblar. AB sərhədlərinin mümkün genişləndirilməsi məsələsinə  münasibətdə  fikir müxtəlifliyi var. Hələlik, iki rəsmi namizədin - Makedoniya və Xorvatiyanın taleyi bir qədər aydınlaşıb. Türkiyənin üzvlüyü ilə əlaqədar konsensus isə hələ də yoxdur. Albaniya, Serbiya, Çernoqoriya, Bosniya və Herseqovinanın AB-yə qəbulu perspektivi də şübhə altındadır.

AB-nin  demoqrafiya və immiqrasiya sahəsində də ciddi problemləri var. Ötən ilin əvvəllərində Fransada, Niderlandda və d.  Avropa ölkələrində baş vermiş,  əksər iştirakçıları mühacir ailələrindən çıxmış gənclərin olduğu toqquşma və zorakılıq dalğaları bu problemin aktuallığını və kəskinliyini əyani şəkildə nümayiş etdirdi. Nəzərə almaq lazımdır ki, proqnozlara görə, XXI əsrin ortalarında AB  əhalisinin üçdə-birindən çoxu mühacirlərdən və onların nəsillərindən ibarət olacaq. Bu  şəraitdə vətəndaş birliyini və ənənəvi Avropa mədəniyyəti, iqtisadiyyatın  rəqabət qabiliyyəti, eləcə də sosial sistemin səmərəliliyini qoruyub-saxlamaq daha çətin  olacaq.  

AB problemlərini çözmək və qarşısında duran vəzifələri həll etmək gücünə malikdirmi? Onun keçmiş uğurları istinad nöqtəsi də ola bilər, ölü yük kimi qala da bilər. Həm də problem təkcə həmrəyliyin lazımınca olmamasında deyil. Çoxlarının  fikrincə, Avropa siyasətində  təxəyyül və  qətiyyət qıtlığı müşahidə olunur.

Avrokomissiyanın Brüsseldəki yüksəkvəzifəli təmsilçiləri, eləcə də  avrointeqrasiya prosesini irəlilətməyə çalışan  siyasətçi və analitiklər bir fikirdə həmrəydirlər: uğur qazanmaq üçün AB yaxın illərdə başlanan, lakin axıra çatdırılmayan bir neçə  mühüm  layihəni yekunlaşdırmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır:

- Avropa Konstitusiyasının ratifikasiya prosesini, eləcə də Avropa Birliyi institutlarının siyasi statusu və ən əsası, səmərəliliyini yüksəltməyə səbəb olacaq islahatı başa çatdırmaq;

-  AB-nin bütün üzvləri daxil olmaqla, vahid daxili bazarın qurulmasını və valyuta  birliyini (avroya kecid)  yekunlaşdırmaq;

-  köhnə və yeni  üzv ölkələrin iqtisadi və sosial yaxınlaşmasında, eləcə də  yeni üzvlərin real inteqrasiyasında irəliləyişə nail olmaq;

-  tam əhatəli ümumi xarici siyasətə, həmçinin təhlükəsizlik və müdafiə sahəsində ümumi Avropa siyasətinə keçmək.

Aydındır ki, qarşıdakı 15-20 ildə AB təkcə möhkəmlik yox, Avropa inteqrasiyası  və ya  müasir deyimdə, Avropa idientikliyi ideyasının özünün həyatiliyi   sınağından keçməli olacaq. "Avropa nikbinləri" əvvəlkitək Avropa federasiyasının yaradılmasını mümkün hesab edirlər. Bu ideya Avropa Konstitusiyasının gözəgörünməz hissəsidir. Konstitusiyada "Avropa vətəndaşlığı"nın rəsmi statusu təsbit olunub, AB xarici işlər naziri vəzifəsi yaradılıb, qərarların konsensusla deyil, səs çoxluğu ilə qəbul edildiyi sahə əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirilib. "Avroskeptiklər" isə, əksinə, hesab edirlər ki, həddən artıq genişlənmiş AB  ən yaxşı halda  yerində sayacaq, bəlkə də geriyə təkamül edəcək. Daha bir ssenari "müxtəlif sürətli inteqrasiya" strategiyasının reallaşmasını nəzərdə tutur. Güman edilir ki, inteqrasiyanın  səbəbkarı olan altı dövlətdən və  inkişafına görə onlara yaxın və federasiyada birləşməyə  hazır  olan başqa ölkələrdən  ibarət  mərkəzi qrup  hazır olmayanları və tərəddüd edənləri gözləmədən irəli gedəcək.

Lakin Avropa Birliyinin gələcəyi yalnız Brüssel avrobürokratlarının, siyasətçilərin və iri korporasiyaların iradəsindən asılı deyil. Avropalıların özlərinin əhval-ruhiyyəsi, onların inteqrasiyaya can atması və milli identikliklərini vahid Avropa identikliyində  əritmək istəkləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. "Avrobarometr"in (Avrokomissiyanın sosioloji xidməti) məlumatına əsasən, 2004-cü ilin payızında  AB üzvü olan ölkə sakinlərinin 42%-i iddia edirdi ki, özlərinin bütövlükdə Avropaya mənsubluğunu heç vaxt hiss etməyiblər və yalnız öz milli dövlətlərinin vətəndaşı olaraq qalırlar. Daha 37% nadir hallarda Avropa identikliyi hissi keçirir. Öncə avropalı, yalnız sonra öz ölkələrinin vətəndaşı olduqlarını isə cəmi 7% iddia edir. Bu nümunələr göstərir ki, AB  hələlik, "vahid" yox, yalnız "birləşmiş" Avropadır. Amma elə həmin sorğudan aydın oldu ki, 53% avropalı AB-yə üzvlüyün ölkələri üçün sərfəli olduğuna şübhə etmir. 

Qayda və istisna arasında balans

Həm də mövcud çətinliklərə baxmayaraq, milli və ümumavropa  maraqlarını Avropa Birliyinin kifayət qədər çevik prinsipləri və institutları vasitəsilə birləşdirmək hələlik mümkün olur, mwqavilənin 36-cı bəndinə müvafiq olaraq, "onun müstəsna yurisdiksiyasına aid olmayan sahələrdə Birlik subsidarlıq prinsipinə müvafiq hərəkət edir: hərəkətin məqsədi iştirakçı dövlətlər tərəfindən əldə oluna bilmədiyi halda, təxmin edilən hərəkətin miqyası və nəticələri baxımından Birliyin uğur qazanacağı mümkün olduqda".   

Bu prinsipin əsasında qərarların  qəbulunu mümkün olan maksimal aşağı səviyyədə  həyata keçirmək ideyası durur. Belə yanaşma  hər  bir konkret halda, üzv ölkələrin suveren hüquqlarının müdafiəsilə bağlı məsələləri nisbətən ağrısız həll etməyə imkan yaradır. O, birmənalı şəkildə milli səlahiyyətləri (suveren hüquqları)  qayda, Birliyin səlahiyyətlərini  isə istisna kimi müəyyənləşdirir.

AB konstruksiyasının çevikliyi və dayanıqlığı daha çox bu inteqrasiya layihəsinin memarı olmuş Jan Monenin  xidmətidir. Romantik federalçılardan fərqli olaraq, hiyləgər Mone  Avropa ölkələrini suveren hüquqların  cüzi hissəsindən belə məhrum etmək cəhdlərinin perspektivsizliyini çox gözəl anlayırdı. Odur ki  o, bir tərəfdən, dövlətlərə istisnasız olaraq bütün səlahiyyətlərini saxlamaq, digər tərəfdən, potensialların toplanması hesabına əlavə mənfəət əldə etmək imkanı verən unikal birləşmə mexanizmini təklif etdi. 

Belə yanaşma avrointeqrasiyanın inkişafı və dərinləşdirilməsi prosesində indi də müşahidə olunur. Məsələn, məlumdur ki, AB ölkələrində iqtisadi fəaliyyəti tənzimləyən qanunların 80 faizini Brüsseldə AB komissiyası qəbul edib.  Əslində, bu ancaq onu bildirir ki, onlar üzrə qərarlar milli dövlətlərin hökumətləri tərəfindən ümumavropa danışıqlar stolu arxasında qəbul olunub. 1999-cu ildən Avropa Birliyində AB  Şurasının baş katibi və ümumi xarici siyasət və təhlükəsizlik  siyasəti üzrə AB Yüksək təmsilçisi vəzifəsi var. Hazırda bu vəzifəni müasir dövrün ən təcrübəli diplomatlarından biri, NATO-nun keçmiş baş katibi Havyer Solana icra edir. Üzv ölkələrin xarici siyasət idarələrini əvəzləmək və ya kölgədə qoymaq niyyəti güdmədən, Solana, əsasən, AB xarici siyasətinin koordinatoru rolunda çıxış edir və yalnız üzv ölkələrin bu və ya digər səbəb üzündən boyun qaçırdıqları missiyaları öz  üzərinə götürür.

Roma hazılaşmalarının imzalanmasının 50 illiyi münasibətilə Berlin deklarasiyası qəbul olundu. Burada qeyd edilir ki, Avropa Birliyi üzvlərini  şəxsiyyətə, onun ləyaqətinə və hüquqlarına hörmətə əsaslanan ümumi ideallar birləşdirir. Sənəddə həm də vurğulanır ki, Avropa Birliyi sərhədlərindən kənarda da demokratiya, stabillik və çiçəklənməni yaymaqda davam edəcək. Bu heç də Avropa Birliyinin sərhədsiz genişlənməsi demək deyil. Əksinə, yeni üzvlərin qəbulu çox geniş diskussiyalara səbəb oldu. Bununla əlaqədar, əsasən, AB sərhədləri yaxınlığında yerləşən əksər ölkələrə təklif olunan  yeni Avropa qonşuluq siyasəti (the European Neiqhbourhood Policy - ENP) vurğulanır. Ona uyğun olaraq, münasibətlərin və əməkdaşlığın tərəfdaş ölkələrin hazır olduqları qədər inkişafı təklif  edilir. Özü də ENP gələcək  üzvlüyə hazırlıq mərhələsi kimi nəzərdə tutulmur, tamamilə müstəqil səciyyə daşıyır. "Qonşular AB institutlarından başqa, hər şeyi əldə edirlər"  formulası da təklif edilir, yəni qərarların qəbulunda iştirak etmək imkanları istisna edilir. Bu ideyanın müəlliflik hüququ Romano Prodiyə (Avrokomissiyanın keçmiş sədri, hazırda İtaliyanın baş naziri) məxsusdur. 

Azərbaycan və AB

Bugünkü mövqelərdən Azərbaycanın  Avropa Birliyinə üzvlüyü perspektivləri çox xəyali görünsə də, ölkəmiz addım-addım avrointeqrasiyaya doğru irəliləyir. Avropa Şurasında üzvlük və NATO ilə tərəfdaşlıq proqramında iştirakla bərabər, AB ilə əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi də mühüm yer tutur. Buna ölkəmizin xarici iqtisadi dövriyyəsinin 60 faizindən çoxunun AB ölkələrilə bağlı olması dəlalət edir.  Bakının xarici siyasətinin Avropa istiqamətliliyinin prioritet mövqeyi bu kontinentdə açılmış Azərbaycan səfirlikləri, bura edilən rəsmi səfərlərlə də təsdiq olunur. Keçən ildən Azərbaycan Avropa Qonşuluq Siyasətinin (ENP) iştirakçısıdır. Müvafiq razılaşma imzalanıb, tərəflərin məram və öhdəliklərini əks etdirən fəaliyyət planı və yaxın üç il üçün İndikativ proqram qəbul olunub. Onun həyata keçirilməsi üçün Brüssel 92 milyon avro ayırıb.

Azərbaycanın Avropa ilə tərəfdaşlığının daha bir mühüm tərkib hissəsi energetika sahəsidir. AB-yə üzv ölkələrin əksəriyyətinin fikrincə, Rusiyanın neft və qaz ixracından ifrat asılılıq energetik təhlükəsizliyi zərbə altında qoyur. Son zamanlar enerji ehtiyatlarının qiymətlərilə əlaqədar, Moskvanın Kiyev və Minsklə mübahisələri nəticəsində Rusiyadan nəqlin qısa fasilələrlə həyata keçirilməsi  səbəbindən, bu narahatlıqlar xeyli kəskinləşib. Brüssel enerji ehtiyatları mənbələrinin və nəqli yollarının diversifikasiyası üçün imkanlar axtarır və  bununla əlaqədar, Xəzər hövzəsinə çox ciddi maraq göstərir. Təsadüfi deyil ki, Avropa qonşuluq proqramına qoşulan Azərbaycan, eyni zamanda, AB ilə Avropa Enerji Xartiyası əsasında əməkdaşlıq haqqında razılaşmanı da imzaladı.

Avropa inteqrasiyası təkcə dövlət müəssisələrinin və siyasətçilərin fəaliyyət meydanı deyil. Bu sahəyə iş adamları və sadə əhalinin də marağı artır. Məqalə  müəllifinin rəhbərlik etdiyi "Puls-R" sosioloji xidmətinin son dörd il ərzində apardığı  ictimai rəyin monitorinqi Azərbaycanın geosiyasi istiqamət vektoru qismində Avropa Birliyinin cazibə qüvvəsinin artdığını qeydə alıb. Hələ bir neçə il bundan əvvəl  sorğu iştirakçılarının üçdə biri güman edirdi ki, Azərbaycan neytral qalmalı və bütün ölkələrlə əməkdaşlıq etməlidir, MDB və Avropa Birliyi isə 23-25 faiz intervalla bərabər  üstünlüyə malik idi. 2006-cı ilin nəticələrinə görə sorğu  göstərdi ki, avrointeqrasiya  tərəfdarlarının sayı 43 faizi ötüb, MDB-yə rəğbət göstərənlərin sayı isə 15,5 %-ə düşüb.

Avropaya yönümlülüyün əhalinin geniş təbəqələri arasında möhkəmlənməsi üçün insanların təmas yolları üzərindəki maneələri aradan qaldırmaq lazımdır. Belə anlaşma Brüsseldə də var. Avropa Birliyinin xarici əlaqələr üzrə komissarı Ferrero-Valdner  bu yaxınlarda ENP proqramına daxil olan ölkələrə münasibətdə viza rejimini sadələşdirməyə, onların mallarının AB bazarlarına çıxışını asanlaşdırmağa çağırıb. Onun fikrincə, son nəticədə, bu, AB və Avropa qonşuluq proqramı ilə əhatə olunan ölkələrin geniş azad ticarət və insanların azad yerdəyişmə zonaları  yaratmalarına gətirib  çıxaracaq.

Öz növbəsində, cəmiyyət də avrointeqrasiyanın passiv obyektindən, onun fəal subyektinə çevrilməyə başlayır. Bunu keçən il əlliyə yaxın tanınmış ictimai xadimi, qeyri-hökumət təşkilatı rəhbərlərini və ekspertləri birləşdirən Azərbaycan Milli İctimai Avrointeqrasiya Komitəsinin yaradılması da sübut edir. AMİAK öz vəzifəsini Azərbaycanın avrointeqrasiya prosesini sürətləndirməkdə, ölkədə Avropa dəyərlərini möhkəmləndirmək məqsədilə vətəndaş cəmiyyəti ilə hökumətin tərəfdaşlığını təşkil etməkdə görür. Çünki Azərbaycan dövlətinin uğurla modernləşdirilməsi, onun  təhlükəsizliyi  və Avropa xalqlarının vahid ailəsində çiçəklənməsinin rəhni məhz bundadır.