ÜMİD AZƏRBAYCANADIR

Tarixə çevrilən 2006-jı ili Azərbayjanın neft-qaz "jəbhəsində hüjumu"nun başlanğıjı kimi dəyərləndirməyə ixtiyarımız var, çünki Azərbayjanın "qara qızıl"ı dünya bazarına məhz həmin ildə çıxarıldı. Lakin kimin ağlına gələrdi ki, Bakı - Tbilisi - Jeyhan ixraj boru kəmərinin rəsmi açılışından da əvvəl Azərbayjana yeni neft kəmərləri ilə bağlı bu qədər təklif ünvanlanajaq! Bir tərəfdən, bu, bizim üçün sərfəlidir - qonşu Qazaxıstan kimi, biz də karbohidrogen ehtiyatlarının ixrajı marşrutlarını diversifikasiya etməyə çalışırıq. Lakin məsələn, Ukrayna və ya Belarusun təklif etdikləri layihələrdə iştirakın bizə nə verəjəyi tamamilə başqa məsələdir. Rusiya ilə münasibətlərini "korlayan" bu ölkələr karbohidrogen xammal qıtlığını aradan qaldırmağın alternativ, maksimum "ağrısız" yollarını axtarırlar. 

Artıq "qojalmış" məsələ

Əvvəla, onu qeyd edək ki, GUAM dövlət başçılarının Kiyev sammiti zamanı 2007-ji ildə Azərbayjanın ildə 30 mln ton, 2008-ji ildən etibarən isə ildə 60 mln ton neft hasilatı səviyyəsinə çıxmaq fikrində olduğu açıqlandı. Elə oradaja Azərbayjan və Ukrayna prezidentləri Azərbayjandan Ukraynaya karbohidrogen xammalı ixrajına dair müqavilələr bağlanması və onların iqtisadi parametrlərinin işlənib-hazırlanması üçün ikitərəfli ekspertlər qrupunun yaradılması imkanını nəzərdən keçirirdilər. Bundan başqa, "Naftoqaz Ukrainı" şirkəti ARDNŞ ilə neft alınması və onun Bakı - Supsa - Odessa - Brodı marşrutu ilə Mərkəzi və Qərbi Avropaya nəqli üçün birgə şirkət yaratmaq fikrində idi. Ukraynada Azərbayjan istehsalçılarının iştirakı ilə yanajaqdoldurma stansiyaları (YDS) şəbəkəsi yaratmaq məsələsi də müzakirə edilirdi. 

Ukrayna prezidentinin Bakıya 2006-jı ilin sentyabrındakı səfərinin gedişində isə iki dövlətin başçıları "Naftoqaz Ukrainı" şirkəti ilə ARDNŞ arasında uzunmüddətli əməkdaşlıq barədə saziş imzaladılar. Saziş ölkələrimizin müəssisələrinin hər iki ölkənin ərazisində neft və qazın kəşfiyyatı, hasilatı və emalında iştirakını nəzərdə tutur. Elə ondaja Viktor Yuşşenko bildirdi ki, "Ukrtransneft" ASJ-nin ARDNŞ-yə Odessa - Brodı neft kəmərinin Avropa istiqamətində işini təmin etmək məqsədilə  neft tədarükünün qrafikinin tərtib olunması təklifi ilə mürajiət edib. Javabında İlham Əliyev Azərbayjanın "tədarükü diversifikasiya etmək məqsədilə bu sahədə Ukrayna ilə də əməkdaşlığa hazır olduğunu" açıqlamışdı. 

Sonradan - Bakıya Ukraynanın Baş naziri Viktor Yanukoviçin səfəri zamanı (29 dekabr 2006-jı il - müəl.) "Ukrtransneft" ASJ, Rusiyanın "Transneft" şirkəti və TNK-bp şirkəti 16 noyabr 2004-jü il müqaviləsinə Odessa - Brodı neft kəməri ilə revers istiqamətində ildə, azı, 9 mln ton neft ötürülməsi barədə əlavə razılaşma imzaladılar. V.Yanukoviç Ukraynanın "Azərbayjan neftinin Bakı - Supsa - Odessa - Avropa  marşrutu ilə tədarükündə və bunda Azərbayjan şirkətlərinin də iştirakında maraqlı olduğunu" təsdiqlədi. Bu zaman baş nazir azərbayjanlı həmkarı Artur Rəsizadəyə Qərbə göndərilən neftin keyfiyyətinin dəyişməyəjəyini vəd etdi, "neft və qazın üçünjü ölkələr tərəfindən nəqli məsələlərinə dair razılaşdırılmış siyasət yürüdülməsi" barədə danışdı və Azərbayjana Odessa - Brodı neft kəmərinin Plotska qədər uzadılması üzrə konsorsiumda iştirak təklif etdi.  

Bundan başqa, Ukraynanın yanajaq və energetika naziri Yuri Bayko əvvəlki iddiasını Bakıda da təkrarladı: "BTJ doldurulandan 2-3 il sonra Ukraynanın da boru kəməri Azərbayjan nefti hesabına ildə 6-7 mln ton neftlə doldurula bilər ki, bu da Ukraynanın büdjəsinə hər il indikindən $50 mln çox gəlir gətirər".

Lakin Azərbayjan hökumətinin mövqeyi daha təmkinli oldu. "Hələlik, Azərbayjan Odessa - Brodı marşrutu ilə tranzit üçün neft tədarükünün dəqiq vaxtını açıqlamağa hazır deyil. Lakin biz hesab edirik ki, bu, Xəzər neftinin Ukraynadan keçməklə nəqlinin yollarından biridir", - deyə Artur Rəsizadə bildirdi.

Gördüyümüz kimi, hazırda Ukrayna bu "boru"nun Xəzər nefti ilə doldurulmasına çalışır. Azərbayjan ərazisindən keçməklə, Qazaxıstan neftinin tranziti məsələsi də müzakirə olunmaqdadır. Lakin "boru"nun üç ölkə tərəfindən birgə istismarı barədə təklif hələ də müzakirə edilir. Hətta ekspertlərin bir çoxunun qış aylarında Bosforun normadan artıq yüklənməsi və neft yüklənməsi üçün böyük növbələr yaranması səbəbi ilə Odessa - Brodı marşrutunun həm Mərkəzi Avropanın şimalındakı istehlakçılar, həm də Xəzərdə neft hasil edənlər üçün sərfəli olduğunu jiddi şəkildə güman etmələrinə baxmayaraq. Bununla belə…   

Ukrayna javabsız qalıb…

İlk növbədə, onu deyək ki, Azərbayjan bütün güjünü BTJ-yə yönəldib. Bundan başqa, ölkə nefti limanlarda satır. Bu zaman qiymət aşağı olsa da, Bakı neftin son təyinat məntəqəsinə çatdırılmasına görə məsuliyyət daşımır. Bu isə maliyyə baxımından son dərəjə önəmlidir. Bu barədə hələ Odessa - Brodı marşrutunun taleyi barədə 1996-jı ildə danışıqlar apararkən deyilmişdi.  

Xəzərdəki qonşumuz - Qazaxıstan nefti həmin marşrut üzrə nəql etmək fikrinə düşərsə, azı, 5 tanker sifariş verməlidir, çünki başqa yolu yoxdur. Ortaya belə bir sual çıxır:  $2-3 mln-a görə belə çətinliklərə baş qoşmağına dəyərmi? Amma Odessa- Brodı boru kəməri Qdanska qədər uzadılarsa, başqa məsələ. Bu halda, həm Azərbyjan, həm də Qazaxıstan nefti üçün böyük perspektivlər yaranajaq.

Azərbayjan hökumətindəki mənbə də bununla razılaşır: "Odessa - Brodı - Plotsk Azərbayjan üçün jəlb-ediji ola bilər. Ukrayna hökumətinin vəzifəsi, ilk növbədə, ondan ibarətdir ki, xalqın qeydinə qaldığını nümayiş etdirsin. Yəni baxın, görün biz sizə görə nejə də narahatıq, enerci tələbatını ödəmək üçün əlimizdən gələni edirik… Artıq  "sadəjə", neft ixraj edən və tranzit ölkələrlə razılaşmaq qalır. Əslində, bölgələrarası və dövlətlərarası siyasət məhz belə qurulur. Əlbəttə, Azərbayjan neftinin iştirakından hələ "boru" inşa edilməyə başlananda danışılırdı və elə indi də danışılmaqdadır. Tam əminəm ki, hər şey qiymətdən asılıdır. Birinjisi, biz həm öz neftimizi, həm də xariji neft şirkətlərinin neftini nəql edəjəyik. Bu prosesə Qazaxıstan da qoşulajaq. Neftin Qara dənizə tankerlərlə və dəmir yolu ilə çatdırılajağını nəzərə alsaq və Ukraynanın qiyməti bizi maraqlandırsa, niyə də olmasın? Dünyada real olmayan heç nə yoxdur. Hər şey ölkələr arasında qarşılıqlı münasibətlərdən və əlbəttə, qiymət siyasətindən asılıdır. Xəzərlə Avropa arasında yeni yol açmaq üçün Odessa - Brodı tranziti ujuz olmalıdır".

Lakin yaxın iki ildə Azərbayjanda neft hasilatının kəskin artajağının gözlənildiyinə baxmayaraq, Ukrayna hələ də rəsmi Bakıdan Odessa - Brodı marşrutu ilə Avropaya nəql etmək üçün neft tədarükü barədə zəmanət ala bilməyib. Neft kəməri isə hələ, ən azı, revers recimində istifadə olunajaq ki, bu da müvafiq sənədlərdə təsbit edilib. Bu, Rusiyaya 2009-2010-ju illərdə Burqas - Aleksandropolis neft kəmərinin istismarına başlamağa imkan verəjək. Bununla da Odessa - Brodı marşrutunun Xəzər neftinin Avropaya nəqlində iştirak etmək şansı azalajaq.    

Bir çox ekspertin fikrinjə, "çətin ki, Azərbayjan hazırda Ukrayna borusunu doldurmaq üçün kifayət həjmdə neftə malik olsun". Azərbayjan iş adamlarının Ukrayna ərazisində YDS şəbəkəsi yaratmasına gəldikdə, hazırda ARDNŞ bu layihənin rentabelliyini diqqətlə yoxlayır. Əsasən, bazara xam neft çıxarılması və onun xarijdə emalı ilə neft məhsullarının birbaşa çatdırılmasının iqtisadi tərkib elementləri araşdırılır. ARDNŞ başçısı Rövnəq Abdullayevin fikri isə belədir: "Özümüzün xam neftimiz və neft məhsullarımız, emal üzrə mütəxəssislərimiz olduğundan, bu məhsulların satışını təşkil edə bildiyimizdən, belə bir layihənin gerçəkləşdrilməsi ilə məşğul ola bilərdik. Lakin hər şey Ukraynanın Azərbayjan biznesi üçün nejə şərait yaradajağından asılı olajaq". 

Böyük ümidlər

Rusiyanın Belarusa münasibətdə ardıjıl olaraq nümayiş etdirdiyi iqtisadi praqmatizm siyasətinin fonunda Belarus da Azərbayjan neftinin əldə edilməsinə jiddi iddialıdır. Belə ki, Azərbayjan Prezidenti İlham Əliyevin Belarusa səfəri zamanı onun belaruslu həmkarı Aleksandr Lukaşenko ölkələrimizin əmtəə dövriyyəsini artırmaq üçün hələ də mövjud imkanların heç də hamısından yararlanmadığını və bu boşluğu aradan qaldırmaq lazım gəldiyini açıq şəkildə bildirdi. Həm də bu təkjə sənaye və energetika sahələrində iri layihələrin gerçəkləşdirilməsi ilə yox, Belarusdan Xəzər neftinin nəqlinin həjmini artırmaqla əldə edilməlidir. "Azərbayjanda iri neft və qaz yataqlarının, Belarusda isə güjlü neft-kimya kompleksinin olması energetika sahəsində qarşılıqlı səmərəli münasibətlərin inkişaf etdirilməsi üçün təməl ola bilər. Belarus öz ərazisindən daşınan neftin, o jümlədən, Xəzər neftinin də həjminin artırılmasında maraqlıdır. Biz boru kəmərləri nəqliyyatı infrastrukturunu Xəzər neftinin Baltika ölkələri və Polşaya çatdırılması üçün təqdim etməyə hazırıq. Azərbayjanda neft və qaz hasilatı üzrə birgə layihələr də perspektivlidir", - deyə A.Lukaşenko bildirib. 

Minskdə heç bir razılaşma əldə edilməsə də, "Belneftexim" konserni indi də "Belarusun Azərbayjanda neft almaq imkanlarını nəzərdən keçirdiyində" iddialıdır. Konsernin təmsilçisi deyib: "Belə danışıqlar aparılır, lakin Azərbayjanda neft tədarükü məsələsi onun Belarusa nəqli məsələsinə dirənir". 

Həqiqətən, Belarusda Azərbayjan "qara qızılını" hansı marşrutla idxal etmək planlaşdırılır? "Qomeltransneft "Drujba" neft-nəqliyyat müəssisəsinin mütəxəssislərinin fikrinjə, Azərbayjan neftinin Belarusa magistral boru kəmərləri sistemi ilə göndərilməsi üçün bütün texnoloci imkanlar var. Bunun üçün, sadəjə, Ukraynanın Odessa - Brodı boru kəməri ilə Belarusun Mozır - Brodı kəmərini inteqrasiya etmək lazımdır. "Qomeltransneft "Drujba"da hesab edirlər ki, "doğrudur, neft borularının yenidən qurulmasına müəyyən vəsait sərf etmək lazım gəlsə də, quraşdırma işlərinin həjmi bir o qədər də böyük olmayajaq". Belə ki, Mozır - Brodı neft kəmərinin revers istiqamətində istifadəsi üçün, güman ki, neftin Mozır istiqamətində vurulması məqsədilə Brodıda yeni nasos stansiyasına ehtiyaj olajaq. Öz növbəsində, Mozırda da neftin çənlərə daxil olması məqsədilə müəyyən yenidənqurma işləri aparılmalıdır.  

Bundan başqa, neftin Brodıdan Mozıra nəqli üçün Belarus sahəsinin iki borusundan birini ayırmaq lazım gələjək ki, hazırda həmin boru ilə Rusiya neftinin Ukrayna istiqamətində tranziti həyata keçirilir.           

Bir "əmma" var: Azərbayjandan neftin ötürülməsi üçün Belarus sürgü sisteminin açılması barədə Ukrayna ilə dövlətlərarası səviyyədə razılıq əldə etməlidir. Belarusun Ukrayna ilə münasibətlərini isə hazırda o qədər də dostyana adlandırmaq olmaz. 

Neftin Ukraynadan yan keçməklə nəqli zamanı isə böyük sərmayə və uzun bir müddət lazım gələjək. "Qomeltransneft"də hesab edirlər ki, "bu halda, kompressor stansiyalarının və infrastrukturun digər obyektlərinin inşası zəruridir".  

Göründüyü kimi, Odessa - Brodı marşrutu barədə danışıqların uzanması fonunda bu gün Azərbayjan neftinin Belarusa ixrajı, yumşaq desək, mümkün olan iş deyil.  

Üstəlik, son günlərdəki məlumatlara görə, Azərbayjan Şimal marşrutu - Bakı-Novorossiysk boru kəməri ilə neft ixrajını əhəmiyyətli dərəjədə azaltmaq fikrindədir. 2007-ji ilin birinji rübündə "boru" ilə yalnız ABƏŞ-in nefti axıdılajaq, ARDNŞ-nin Şimal marşrutu üçün nəzərdə tutduğu neft isə ölkəmizin əvvəllər Rusiyadan alınan qazla işləyən istilik elektrik stansiyalarının aramsız işləməsini təmin etmək məqsədilə istifadə olunajaq. ARDNŞ-də qeyd edildiyi kimi, Bakı-Novorossiysk marşrutundan imtinanı ölkənin mazuta olan ehtiyajı və ARDNŞ-nin neftinin Bakı-Tbilisi-Jeyhanla ötürmək imkanının olması ilə də izah etmək mümkündür…