AVTOMOBİLDƏN ÖZÜNÜ QORU

"Avtomobil dəbdəbə yox, hərəkət vasitəsidir". Bu sadə həqiqəti əksəriyyət qəbul edir. Lakin eyni zamanda, xeyli insan tapmaq olar ki, o, avtomobili həm hərəkət vasitəsi, həm də dəbdəbə sayır. Belə olan halda, yollarımızda hərəkət edən ən müasir avtomobillərin sayına əsaslanaraq çəkinmədən deyə bilərik: "Dəbdəbəli yaşayırıq!". Lakin hər şey heç də göründüyü qədər sadə deyil. Artıq avtomobillərə aid edilən "dəbdəbə" və "hərəkət vasitəsi" anlayışları bir-birinə mane olmağa başlayıb. Ölkəmizdə bu "dəb əşyaları"nın sayı o qədər çoxalıb ki, "hərəkət etmək", sadəjə, mümkünsüzdür.     

Rəqəmlər nə deyir?

Rəsmi statistikaya görə, 1 oktyabr 2006-jı il tarixinə Azərbyjanda 656,6 min avtomobil qeydiyyata alınıb ki, bunlardan 518,4 mini minik avtomobilləridir. Təkjə bu ilin 9 ayı ərzində 44,5 min avtomobil, o jümlədən, 39 min minik avtomobili qeydiyyata alınıb. Yük avtomobilləri və avtobuslar da bu prosesdən kənarda qalmayıb: bu il onların sayı, müvafiq olaraq, 1,3 və 3,3 min artıb (jəd. 1). Lakin bütün bunlar yalnız rəsmi məlumatlardır. Başqa məlumatlara görə isə bu il ölkəyə 160 mindən artıq avtomobil daxil olub, lakin onların böyük hissəsi qeydiyyatdan keçməyib. Bu rəqəmləri, hətta Dövlət Statistika Komitəsində (DSK) də istisna etmirlər. Avtomobillərin idxalına aksiz vergisinin tətbiq olunajağı barədə xəbərlər yayıldıqdan sonra, yaranan aciotac komitənin də diqqətindən yayınmayıb. Amma bu barədə bir qədər sonra. Hələlik isə ölkəmizin avtomobil bazarının strukturu haqqında.

Müxtəlif səbəblərin təsiri ilə Azərbayjanda avtomobil bazarının kifayət qədər mürəkkəb bir strukturu formalaşıb. Rusiya maşınlarının aşkar üstünlüyü ilə yanaşı, küçələrimizdə uzaq xarijdən gətirilən avtomobillərin də sayı getdikjə artmaqdadır. Dövlət Yol Polisinin məlumatına görə, bazarda Rusiyanın VAZ avtomobillərinin xüsusi çəkisi, təxminən, 59,7% təşkil edir ki, bu da Azərbayjanın postsovet məkanında yerləşməsilə şərtlənir. Eyni zamanda, bazarda  Mersedes-Benz (xüsusi çəkisi 6,7%) və  BMW (1,4%) kimi məşhur alman markaları da möhkəmlənməkdədir. Bazarda Jənubi Koreya avtomobillərinin də önəmli payı var. 

"Ciquli" minik avtomobilləri ilə yanaşı, Rusiya avtomoblləri yük maşınları sektorunda da üstünlük təşkil edir. Belə ki, ekspertlərin hesablamalrına görə, 2005-ji ildə Azərbayjanda yükünü özü boşaldan avtomaşınlar arasında Rusiya istehsalı olanlar 96%, başqa ölkələrin istehsalı olanlar isə jəmi 4% təşkil edib. 2006-jı ilin əvvəli üçün  iritonnaclı qoşqularla da vəziyyət eyni jürdür. Bu sektorda 86,3% Rusiyanın KamAZ, MAZ və d. markalı avtomobillərinə məxsusdur.  Mersedes-Benz bu sektorda 2,5%, Volvo isə 1,3%-ə sahib olub. Qalan 9,9%-i isə öz aralarında digər istehsalçılar bölüşdürür. Yaş həddinə görə isə yük avtomobilləri parkını javan adlandırmaq olmaz: maşınların 33%-i 13 il və daha artıq işləyib, yalnız 5% isə hələ 3 yaşına çatmayıb. 

Avtobus nəqliyyatı sektorunda durum bir qədər fərqlidir. Burada Rusiya istehsalı olan avtobusların payı sürətlə azalır, onların yerini  Mersedes-Benz, Ford, KIA, Daewoo, İsuzu və b. markalı mikroavtobuslar və avtobuslar tutur. Görünür, bu həmin avtobusların daha rahat olması ilə əlaqədardır. Lakin yaş baxımından bu avtobuslar da Rusiya analoqlarından bir o qədər fərqlənmir. Belə ki, ölkənin avtobus parkının yarısından çoxunun istismar müddəti 13 ildən çoxdur. 3 yaşına qədər olan avtobus və mikroavtobusların bu seqmentdəki payı isə jəmi 10% təşkil edir.  

Keçən ilin sonu üçün Azərbayjanda, orta hesabla, hər 100 ailəyə 26, o jümlədən, Bakıda 51 avtomobil düşürdü.  Başqa sözlə, hər 2 ailəyə 1 maşın. İndi təsəvvür edin ki, Avropa göstərijilərinə (hər 2 nəfərə 1 maşın) çatdığımız halda, yollarımızda nələr baş verəjək. Ölkəmizin o qədər də böyük olmayan miqyasından çıxış etsək, çoxları, hətta maddi imkanları olduğu halda da, şəxsi avtomobil almaq fikrindən daşınmaq məjburiyyətində qalajaq. Yeri gəlmişkən, maddi imkan barədə. Ölkədə avtomobillərin sayının çox sürətlə artması iqtisadiyyatın və əhalinin gəlirlərinin artması ilə birbaşa bağlıdır. Lakin iqtisadiyyatın bütün sahələri dövlət tərəfindən işlənib-hazırlanan dəqiq strategi-yaya uyğun inkişaf etdiyi halda, avtomobil bazarı öz ssenarisilə inkişaf edir. Əslində, heç ssenari də yoxdur. Odur ki iqtisadiyyatımızın bu seqmentini sözün həqiqi mənasında bazar adlandırmaq olar. Burada nə istəsən almaq mümkündür. Doğrudur, ölkədə dünyanın aparıjı avtomobil istehsalçılarının əksəriyyətinin təmsilçiləri fəaliyyət göstərir. Onlar Mersedes-Benz, BMW, Volkswagen, Volvo, Hyundai, KIA, Mitsubishi, Chevrolet kimi dünyada məşhur markaları, həmçinin, postosovet məkanı üçün daha səjiyyəvi olan VAZ, QAZ, UAZ və başqa istehsalçıları təmsil edirlər. Lakin bu o demək deyil ki, bazar sivil inkişaf yolundadır. Bəzən, hətta elə təsəvvür yaranır ki, Azərbayjan köhnə avtomobillərin zərərsizləşdirildiyi böyük bir poliqonuna çevrilib. Halbuki bizdə utilizasiya ilə də heç kim məşğul olmur. Nətijədə, bu gün yollarımızda dünya avtomobil sənayesinin ən son modellərilə yanaşı, ömrünü artıq çoxdan başa vuran "dəmir atlar" da şütüyür. Halbuki bizim də jan atdığımız Avropada ekoloci baxımdan təmiz və təhlükəsiz nəqliyyat məsələsi çox kəskin qoyulub. Təkjə Almaniyada hər il 1,6 mln avtomobil istismardan silinir. Həm də bu zaman avtomobil sahibləri, ümumiyyətlə, heç nəyin qeydinə qalmamalıdırlar: Avropa İttifaqının qərarı ilə, utilizasiyanı xüsusi təjhiz olunmuş və sertifikatlaşdırılmış mərkəzlərdə istehsalçının özü pulsuz həyata keçirir. Doğrudur, bu prosedurun qiyməti avtomobilin qiymətində məharətlə gizlədilir. Digər tərəfdən, inkişaf etmiş ölkələrin qanunverijiliyi köhnə avtomobilin istismarını sadəjə əlverişsiz bir məşğuliyyətə çevirir. Dövrünü başa vurmuş avtomobili istismardan çıxararaq, utilizasiyaya vermək bu maşına görə hər il külli miqdarda vergi verməkdən daha sərfəli olur. Azərbayjanda isə avtomobil yalnız Bakı Poladəritmə Zavodunda əritməyə yarayan bir qalaq metala çevrildikdən sonra istismardan çıxarılır. Eyni zamanda, ədalət naminə demək lazımdır ki, son illər hökumət bazarın bu seqmentində də müəyyən qayda-qanun yaratmağa jəhdlər edir. Yerli avtomobil istehsalının yaradılması, avtobus parkının yeniləşdirilməsi ilə bağlı danışıqlar aparılır və digər işlər görülür. Lakin əsaslı tədbirləri və hissolunajaq nətijələri hələ gözləmək lazım gələjək. İndi isə həmin əsaslı tədbirlər haqqında.

Gələn il bizə nə vəd edir?

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Azərbayjan hökuməti 2007-ji ildən avtomobil idxalına aksiz vergisi tətbiq etməyi planlaşdırır. Vergi Məjəlləsinə müvafiq dəyişikliklər mühərrikinin həjmi 3 min kub.sm qədər olan avtomobillərə görə hər kub.sm üçün 0,5 manat, 3-4 min kub.sm arasında olanlara görə  2 manat, 4 min kub.sm-dən artıq olanlar üçün isə - hər kub.sm üçün 4 manat aksiz tətbiq edilməsini nəzərdə tuturdu.  Bununla yanaşı, idxal rüsumu və ƏDV-ni də saxlamaq nəzərdə tutulurdu. Bu tədbir dövlət büdjəsinə avtomobil biznesindən əlavə  daxilolmaların təmin olunması, malların ƏDV-yən jəlb olunan bazasının artırılması və yollarda tıxajlar probleminin qismən də olsa həll edilməsinə hesablanmışdı.  Lakin Milli Məjlisdə müzakirələr zamanı deputatlar bu düzəlişləri ilkin formada dəstəkləmədilər və şərtlərin yumşaldılmasını təklif etdilər. Vergi Məjəlləsinə düzəlişlər rəsmi avtomobil dilerlərini də jiddi şəkildə qayğılandırdı. Dilerlər avtomobil sənayesinin demək olar ki, olmadığı ölkədə avtomobillərin idxalına aksiz vergisinin tətbiqini yolverilməz sayırlar. Yeri gəlmişkən, əvvəlki nömrələrimizin birində biz artıq qeyd etmişdik ki, Azərbayjanın özündə avtomobil istehsalı, demək olar ki, rəmzi xarakter daşıyır və hələlik, daxili bazara əsaslı təsir göstərə bilmir. Rəsmi statistikaya görə, 2005-ji ildə Gənjə Avtomobil Zavodunda Rusiyanın 332 "Oka" markalı kiçiklitraclı avtomobili və əhəmiyyətsiz sayda UAZ avtomobili istehsal edilib. Şamaxıda isə "Pejo" avtomobilinin bazasında "Azsəmənd" İran avtomobillərinin  qismən quraşdırılmasına başlanılıb.  Belə bir şəraitdə bazarın tələbatının ödənilməsinin əsas ağırlığı idxalçıların üzərinə düşür. Onlar isə belə hesab edirlər ki, idxal olunan avtomobillərə yüksək aksiz vergisinin tətbiqi biznesə jiddi zərbə olar bilər. Öz növbəsində, bu, vergi ödənişlərinin, həmçinin, iş yerlərinin azalmasına gətirib çıxarar. Axı hər bir rəsmi dilerin arxasında onlarja mütəxəssisin çalışdığı bütöv bir tijarət və servis şəbəkəsi dayanır. Ən əsası, idxalın bahalaşması çox vaxt ən adi təhlükəsizlik və ekologiya tələblərinə javab verməyən işlənmiş maşınların bazarda kəskin artımına gətirib çıxara bilər. Belə çıxır ki, yüksək aksiz vergisinin tətbiqi onsuz da bazarda hökmranlıq edən "boz" dilerlər üçün yaşıl işıq yandırajaq.  Deməli, onların sərgi salonlarına çevirdikləri səkilərdə köhnə maşınların, yaxud rəsmi dilerlərin dediyi kimi, "metal qırıntılarının" sayı daha da artajaq. Lakin bu də hələ son deyil. Təşkilatlanmış avtomobil bazarının təmsilçiləri avtmobillərə aksiz vergisi tətbiqinin təklif olunan ilkin mexanizminin mükəmməl olmadığını da qeyd edirdilər. Onların fikrinjə, dünyanın heç bir yerində mühərrikinin həjmi 800 kub.sm olan ikisilindirli azlitraclı avtomobillərlə motorunun həjmi 3 litr olan altısilindrli avtomobillər bir qrupa aid edilmir. Axı bunlar qiymət, texniki parametrlər və təyinatına görə tamamilə fərqli nəqliyyat vasitələridir.  

Qeyd etmək lazımdır ki, hökumət səslənən bütün iradlara diqqətlə yanaşaraq, idxal edilən avtomobillərdən aksiz vergisinin tutulmasına dair təkliflərə əsaslı dəyişikliklər etdi. "Aksiz dərəjələrinə dair ilkin təkliflər çox yuxarı sayıldığından, hökumət bu dərəjələrə yenidən baxaraq, aksizlərin tutulmasının yeni sxemini hazırlayıb", - deyə vergilər naziri Fazil Məmmədov Milli Məjlisdəki çıxışında bildirdi. Onun sözlərinə görə, idxal olunan avtomobillərdən aksiz vergisi tutulmasının differensasiya edilmiş sistemi qüvvədə qalsa da, dərəjələr aşağı salınajaq ("İnterfaks-Azərbayjan"). Belə ki, mühərrikinin həjmi 2 min kub.sm-ə qədər olan avtonəqliyyat vasitələri üçün vergi hər kub.sm-ə görə 0,15 manat olajaq. Mühərrikin həjmi 3 min kub.sm-ə qədər olduğu halda, 300 manat + 2 min kub.sm-dən yuxarı hər 1 kub.sm-ə görə 1 manat tutulajaq. Avtomobilin mühərriki 3 min kub.sm-dən 4000 kub.sm-ə qədər olduğu halda, idxalçıdan 1300 manat + 3000 kub.sm-dən yuxarı hər 1 kub.sm üçün 2 manat alınajaq. 4 min kub.sm-dən artıq mühərrikli avtomobillər üçün isə aksiz vergisini aşağıdakı şəkildə ödəmək lazım gələjək - 3300 manat + 3 min kub.sm-dən yuxarı hər 1 kub.sm üçün 4 manat (jəd. 2).

Beləliklə, məsələn, VAZ-2106 markalı "Ciquli" avtomobilinin idxalı üçün onun sahibi artıq əvvəl nəzərdə tutulduğu kimi, 800 manat yox, 240 manat, altısilindirli üçlitrlik mühərriki olan "dəmir ata" görə isə 1500 deyil, 1300 manat aksiz vergisi ödəməli olajaq. Amma dəbdəbə sevənlər bir qədər artıq xərj çəkməli olajaqlar. Aksizlər tətbiq olunduqdan sonra, mühərrikinin həjmi 4 min kub.sm-dən yuxarı olan avtomobillər 3300-11300 manat arasında bahalaşajaq. 

Qazanan kim olajaq?

Dərəjələri azaltmaqla hökumət büdjəyə əlavə daxilolmalardan imtina etdi.  Belə ki, avtonəqliyyat vasitələrindən aksizlər tutulması barədə təkliflər hazırlayarkən bu maddə üzrə daxilolmalar əvvəljə 50 mln. manat səviyyəsində nəzərdə tutulsa da, məsləhətləşmələrdən sonra həmin məbləğ bu ilki səviyyəyə, yəni 35 mln manat  həjmində saxlanıldı. 

Ekspertlər isə əmindirlər ki, avtomobil bazarında büdjəyə daxilolmaların artırılması üçün başqa imkanlar da kifayət qədərdir. Buna avtomobillərə yaşından, qiymətindən və digər parametrlərindən asılı olaraq tətbiq edilən vergilərin daha optimal bölüşdürülməsi yolu nail olmaq mümkündür. Məsələn, Avropa ölkələrində avtomobil nə qədər güjlü və dəbdəbəli olarsa, yol vergisi də bir o qədər yüksək olur. Nejə deyərlər, dəbdəbəli yaşamaq üçün ödənj vermək lazımdır. Nejə deyərlər, yaxşı yaşamaq üçün pul xərjləmək lazımdır. Eyni zamanda, bir çox ölkələrin qanunverijiliyi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində istifadə edilən kommersiya avtomobillərinə daha aşağı vergilərin tətbiqini nəzərdə tutur. Türkiyənin özündə mikroavtobus və minivenlərdən minik avtomobilləri ilə müqayisədə xeyli aşağı vergilər tutulur.  Nətijədə, əksər şirkətlər əməkdaşlarını daşımaq üçün bir neçə avtomobil əvəzinə, jəmi bir mikroavtobusla kifayətlənir. Bu da yollarda maşınların sayının azaldılmasının daha bir üsulu. Köhnə yük maşınları və avtobusların ətraf mühitə vurduğu ziyandan isə danışmağa belə dəyməz. Bunun aradan qaldırılmasına isə kommersiya avtomobillərindən kiçik vergilərin tutulması və ya onların yerli istehsalının yaradılması ilə nail olmaq mümkündür.  Lakin bütün bunların da bir "əmma"sı var. Heç bir yenilik sivil bazarın inkişafının qarşısını almamalıdır.