"QIZILGÜLLƏR" SOLDU, PROBLEMLƏR İSƏ QALMAQDADIR

Bütün dünyanın izlədiyi gürjü-rus münaqişəsi yavaş-yavaş səngiməkdədir. Lakin Tbilisi ilə Moskva arasında nətijələrini politoloqlar və ekspertlərin hələ də müzakirə etməkdə olduqları emosional və siyasi qarşıdurma Azərbayjan üçün, həmçinin, Azərbayjan-gürjü münasibətləri üçün son dərəjə aktual olan bir sıra sücetləri diqqətdən yayındırdı. 

İdeologiya

"Qızılgül" inqilabından sonra hakimiyyətə gələn gürjü siyasətçiləri həmişə iddia edirdilər ki, ölkələrimiz və xalqlarımız arasındakı münasibətlər strateci səjiyyə daşıyır. Praktika göstərir ki, bu yalnız neft və qazın strateci əmtəə olması qədər doğrudur. Eyni səmimiliklə onlar Gürjüstanın Borçalı (Kvemo-Kartli) bölgəsində yaşayan azərbayjanlıların hər hansı bir jiddi probleminin olmadığını da bəyan edirlər. Biz bu iddialara da inanmağa alışmışıq. Lakin güman ki, bu ölkədə soydaşlarımızın  hüquqlarının qorunması sahəsində həqiqətdə nə baş verdiyinə, rəsmi Tbilisinin Borçalı azərbayjanlılarına münasibətdə indiki siyasətinə və bu praktikanı formalaşdıran ideoloci məqamlara jiddi diqqət yetirməyin vaxtı çatıb. 

Gürjüstan hakimiyyəti "azərbayjanlılar məsələsi" ilə bağlı fikirlərini çox az hallarda açıq bildirir. Onların yerinə bunu gürjü politoloqları və curnalistləri edirlər ki, onlara diqqət yetirməyinə dəyər. Məsələn, curnalist Vano Tumanişvili "Gürjüstan Azərbayjan-Türkiyə halqasında" məqaləsində (oktyabrın 2-də "Regnum" informasiya agentliyinin saytında işıq üzü görüb)  təşvişlə qeyd edir ki, "Azərbayjanlılar sayja Gürjüstanda ikinji yerə sabit sahib olublar, kifayət qədər böyük - 7  min kv.metrə qədər ərazidə məskunlaşıblar, siyasi fəallıqla səjiyyələnirlər, aqrar-maldar əhali olmaqla, iqtisadi rahatsızlıq doğururlar". Buradan çıxış edərək, müəllif belə bir qənaətə gəlir ki, "Gürjüstanın etnosiyasi problemləri azərbayjanlıların məskunlaşdıqları ərazilərdə təmərküzləşəjək". Onun 2002-ji ildəki siyahıyaalmanın rəsmi nətijələrinə əsaslanan məlumatına görə, 1989-2002-ji illər arasında Gürjüstanın azərbayjanlı əhalisinin sayı 65%  azalıb və 2002-ji ildə  284 761 nəfər (6,5%) təşkil edib (xatırladaq ki, SSRİ dönəmində Gürjüstanda 500-600 min azərbayjanlı yaşayırdı). Müvafiq dövrdə ermənilərin sayı 248 767 (5,7%, bütün digər etnik azlıqların sayı isə 174,8 min (4%) olub. Bununla da müəllif yeni tarixdə ilk dəfə azərbayjanlıların Gürjüstanda ikinji etnosa çevrilmələri qənaətinə gəlir. Daha sonra isə o vurğulayır ki, "Azərbayjanlı əhalinin təbii artımının ölkədəki orta səviyyədən 1,6-1,8 dəfə yüksək olduğunu nəzərə alsaq, 2015-ji il üçün onun Gürjüstan əhalisində payı, ən azı, 10% təşkil edəjək". 

V.Tumanişvilinin fikrinjə, "milli təhlükəsizliyin ən önəmli etnodemoqrafik problemi" Borçalı bölgəsinin 5 inzibati rayonunda (Marneul, Bolnis, Dmanis, Qardaban və Salka), bütövlükdə, 243 min azərbayjanlının yaşaması, üstəlik, 3 rayonda əhalinin mütləq əksəriyyətini təşkil etməsidir (Marneulda 80%, Bolnisdə 65%, Dmanisdə 65%). "Bu rayonların hamısını gəzmək, amma gürjü nitqini eşitməmək olar", - deyə təəssüflənən müəllif demoqrafiyadan dərhal siyasətə keçir: "Şübhə yoxdur ki, Türkiyə və Azərbayjan yerli azərbayjanlı əhalidən öz siyasi və geoiqtisadi məqsədləri üçün daha çox yararlanajaq və bu artıq gerçəklikdir... Gürjüstandakı azərbayjanlıların etnik ərazilərini separatlaşdırmağa ehtiyajları yoxdur. Tezliklə onların qarşısına Gürjüstanın özünü assimilyasiya və absorbsiya etmək vəzifəsi çıxarajaq. Bu qəbildən olan planlar gej-tez gerçəyə çevrilir". Gürjüstan rəhbərliyini "Türkiyə-Azərbayjan alyansının məqsədlərinə layiqinjə müqavimət göstərə bilmədiyinə görə" tənqid edən müəllif əlamətdar bir etiraf edir: "Qiymətli tarixi vaxtı itirməməyə çalışan Gürjüstan rəhbərliyi iki ən böyük etnosun - Azərbayjan və erməni etnoslarının, minimum, kritik azaldılması üçün ilkin şərait yaradılmasına jan atır". Bu zaman o vurğulayır ki, "Gürjüstanın ermənilərəyönəlik siyasəti xeyli "yumşaq" səjiyyə daşıyır, halbuki azərbayjanlılara mü-nasibətdə daha kobud siyasət yürüdü-lür".     

Onu da etiraf edək ki, Gürjüstanda Tbilisinin soydaşlarımızayönəlik si-yasətini V.Tumanişvili qədər obyektiv qiymətləndirən curnalist çox azdır. Müəllif yazır: "Azərbayjanlıların gürjü rəhbərlərinə bir çox iddiaları vr. Bu, ilk növbədə, torpaqdan istifadə məsələləridir, çünki Borçalı kəndlilərinin 70%-nin torpaq payı məsələsi hələ də həll edilməyib. Maarif sahəsində azərbayjanlılar üçün məktəblərin durumu ilə bağlı məsələlər ortaya çıxmaqdadır. Azərbayjanlılar Gürjüstanın toponimlərin dəyişdirilməsi ilə bağlı siyasətinə müqavimət göstərməyə jəhd göstərirlər ki, bu da etirazlar doğurur". Müəllif bunu onunla izah edir ki, rəsmi Tbilisi azərbayjanlıların məskunlaşdıqları rayonlardakı durumu ermənilər yaşayan rayonlardakı durumdan daha qorxulu sayır, çünki "azərbayjanlıların iddiaları ermənilərinkindən xeyli təhlükəlidir". Azərbayjanın siyasəti ona görə daha təhlükəli sayılır ki, Ermənistandan fərqli olaraq, "Azərbayjan Gürjüstana daha təsirli təzyiq vasitələrinə malikdir".

Praktika

Təəssüflər olsun ki, adıçəkilən "kritik azaltma" siyasəti uğurla həyata keçirilir. Qeyri-rəsmi məlumatlara görə, 2006-jı il üçün Gürjüstanda azərbayjanlıların sayı həmin məqalə müəllifinin qorxduğu kimi, artmaq əvəzinə, daha da azalıb. Elə həmin qeyri-rəsmi məlumatlardan (onlardan daha istifadə etməyəjəyik) aydın olur ki, onlar vaxtilə azərbayjanlıların sıx məskunlaşdığı  Borçalı bölgəsinin artıq üç yox, yalnız bir - Marneuli rayonunda çoxluq təşkil edirlər. Ümumiyyətlə, 1989-ju ildə  burada 608 min nəfər yaşayırdısa, 2002-ji ildə əhalinin sayı jəmi 497 min nəfər olub. Həm də böl-gəni azərbayjanlılarla yanaşı, ermənilər və yunanlar da (əsasən, Salka rayonunda yaşayırdılar) tərk edirlər. Azərbayjanlı əhalinin Gürjüstanı tərk etməsi (Rusiya və Azərbayjana) meyli sabit və görünür, dönməz səjiyyə daşıyır, çünki rəsmi Tbilisi, düşündüyümüzə görə, bu yönümdə aşağıdakı istiqamətlərdə sistemli siyasət aparır. 

Gürjüstandakı torpaqlarında tarixən, əsasən, kənd təsərrüfatı əməyi ilə məşğul olan (Borçalı Gürjüstanda istehsal olunan tərəvəzin dörddənbir hissəsinə qədərini təmin edir) azərbayjanlıları torpaq üzərində mülkiyyət hüququndan məhrum etmiş, bununla da əslində, onları torpaqdan ayırmışlar. Soydaşlarımızın torpağın heç də ən məhsuldar olmayan hissələrini gürjü sahibkarlarından, əksəriyyəti heç bu bölgənin sakini də olmayan) yalnız ijarəyə götürmək hüququ var; üstəlik, yüksək keyfiyyətə malik torpaqlar üçün dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən qiymətlərdən 8-10 dəfə baha olmaqla. Bu fərq sosial hüquqi bərabərsizliyə və iqtisadi dilənçiliyə səbəb olaraq, azərbayjanlıların tarixən məskunlaşdıqları Borçalı bölgəsini kütləvi şəkildə tərk etmələrinə gətirib çıxardı. Lakin problem təkjə torpaq məsələsinin tənzimlənməməsində deyil. Hakimiyyətin dinamik inkişafda olduğunu iddia etdiyi Gürjüstanda Borçalı bölgəsinə minimum sərmayə yatırılır - infrastrukturun əsas elementlərinin (yollar, elektrik və su təjhizatı, məktəblər, mədəniyyət evləri,  kitabxanalar, uşaq bağçaları, xəstəxanalar və s.) durumu 60-70-ji illər səviyyəsində qalmaqdadır. 

Böhran durumu humanitar sahəni də ehtiva edir. Gürjüstan hakimiyyəti soydaşlarımızın milli-mədəni özəlliklərini qoruyub-saxlamaq istəyinə hər vəjhlə müqavimət göstərir. Azərbayjanlıların Gürjüstandakı təşkilatlarının fəallarının bildirdiyi kimi, artıq uzun illərdir, ölkə hakimiyyəti üçün çox "ağır" olan bir məsələ - Tbilisidə vaxtilə  Nəriman Nərimanov və Jəlil Məmmədquluzadənin yaşadıqları evlərə ev-muzey statusu verilməsi məsələsi öz həllini tapa bilmir. Əslində, bununla M.F.Axundovun ev-muzeyinin normal fəaliyyətinin də qarşısı alınır. Hakimiyyət ölkədə azərbayjanlıların milli-mədəni konsolidasiya, onların tarixi yaddaşının qorunub-saxlanılması rəmzinə çevrilə bilən bütün mədəniyyət ojaqlarının mühafizəsində maraqlı olmadığını hər vəjhlə nümayiş etdirir. Bölgələrdə də analoci durum hökm sürür. Son illər ərzində  Borçalıda ibtidai məktəblərin sayı kəskin şəkildə azalıb. Gürjü dili çox səthi tədris edilir ki, bu da Borçalı azərbayjanlılarının əksəriyyətinin gürjü radio və televiziyalarının verilişlərini, mətbuat xəbərlərini qavramasını çətinləşdirir.

Buna əsaslanan bəzi Qərb ekspertləri, hətta belə bir qənaətə gəlirlər ki, öz siyasi məqsədlərinə yetişmək üçün Gürjüstan hökuməti Borçalı azərbayjanlılarının mədəni və informasiya təjridini, dil və hüquqi savadsızlığını düşünülmüş şəkildə həyata keçirir.

Lakin bu sahədə ən jiddi maneə Gürjüstanda ali təhsil almaq imkanının olmamasıdır, çünki bu ölkədə milli azlıqların dilində ali təhsil almaq, hətta nəzəri baxımdan da mümkünsüzdür. Baxmayaraq ki Gürjüstan milli azlıqların hüquqlarının müdafiəsinə dair çərçivə konvensiyasını imzalayıb və onun 12-ji maddəsinə əsasən, "milli azlıqlara mənsub olan şəxslərə bütün səviyyələrdən olan təhsil almaq üçün bərabər imkanlar təmin etməyə" borjludur. Nətijədə, soydaşlarımızın mədəni təjridi problemi yaranır ki, o da intensiv "tələbə emiqrasiyası"na gətirib çıxarır - azərbayjanlıların yaşadıqları rayonlardakı məktəblərin məzunları ali təhsil almaq üçün Azərbayjana, qismən də Rusiyaya üz tutmalı olurlar.  

Digər bir jiddi problem ondan ibarətdir ki, soydaşlarımız ijra, məhkəmə və qanunverijilik orqanlarında iştirakla bağlı da məhdudiyyətlərlə üzləşirlər. Hətta gürjü dilini bilən azərbayjanlılar da bu ölkənin dövlət idarələrində işə düzəlmək imkanından, demək olar, məhrumdur. Əlamətdardır ki, "qızılgül" inqilabına qədər Gürjüstan parlamentində 6 azərbayjanlı olduğu halda, inqilabdan sonra jəmi 3 nəfər var. Ən təhlükəlisi isə odur ki, bu meyl təkjə mərkəzi deyil, regional hakimiyyət orqanları üçün də səjiyyəvidir. Borçalının hətta azərbayjanlıların çoxluq təşkil etdikləri rayonlarında da  (Marneul, Bolnis və Dmanis) ijra strukturlarında (kənd, şəhər, rayon skrebulo - müşahidə şuraları və qamgeobaları - yerli ijraiyyə komitələri, milis, prokurorluq, vergi orqanları, xalq təhsili şöbələri və s.) rəhbər işçilər gürjülərdir. O da əlamətdardır ki, bunlar, əksər hallarda, yerlilər yox, Tbilisidən göndərilənlər - "qızılgül" inqilabının gənj fəallarıdır. Bu rayonlarda azərbajanlılar, maksimum, rəhbər-gürjünün müavinlərindən biri postuna qədər yüksələ bilər. Yeri gəlmişkən, ermənilərin məskunlaşdıqları Javahetiyada (Axalkalaki) durum  başqa jürdür - ijra hakimiyyəti başçısı, rayon prokuroru, polis rəisi, xalq təhsili şöbəsinin rəhbəri, nəhayət, vergi inspektoru da etnik ermənilərdir. Bu siyasət nətijəsində, Gürjüstanda azərbayjanlılardın ibarət azlığın hüquqlarının müdafiəsi, demək olar, mümkünsüz bir işə çevrilir. Yeri gəlmişkən, "diskriminasiyalı təmsilçilik" problemi 3 "azərbayjanlı rayonu"nun inzibati mərkəzlərinin ikisində azərbayjanlıların artıq azlığa çevrilməsinə (Gürjüstanda 2002-ji ildə keçirilən sonunju siyahıyaalmanın nətijələrinə görə) gətirib-çıxarıb. 

Seçkilər milli siyasət vasitəsi qismində 

Oktyabrın 5-də Gürjüstanda bələdiyyə seçkiləri keçirildi. Əksər xariji informasiya agentlikləri onları demokratiya və insan hüquqlarının təntənəsi kimi təqdim etməyə tələsdi. Həqiqətən, ATƏT müşahidəçilər qrupunun oktyabrın 6-da çap olunmuş press-relizində qeyd edilir ki, "Avropa Şurası qarşısında təəhhüdlərinə uyğun olaraq, Gürjüstan səmərəli yerli demokratiya istiqamətində ümidveriji addımlar atdı" və "səsvermənin keçirilməsində önəmli tərəqqi nümayiş etdirdi". Lakin çox az adam bilir ki, elə həmin bəyanatda aşağıdakı tezislər də var: "Bələdiyyə işlərində vətəndaşların və siyasi partiyaların daha geniş iştirakı zəruridir"; "Seçkidə iştirak etmək üçün müstəqil namizədlərin 30%-i qeydə alına bilməyib"; macoritar dairələrin 27,5%-də jəmi bir, özü də hakimiyyət partiyasından olan namizəd var idi". Bu sənəddə daha sonra qeyd edilir: "İnzibati resurslarla bağlı üstünlüklərdən həddən artıq istifadə edən hakim partiya əhaliyə sosial dəstəyə dair gurultulu kampaniya apardı. Həm də bu kampaniya seçki kampaniyası ilə paralel aparıldığından, dövlətin fəaliyyəti ilə seçki prosesi arasında hədd silinmiş oldu". 

Press-relizdə o da vurğulanır ki, bələdiyyə seçkiləri sisteminə daxil edilən qanunverijilik dəyişiklikləri digər siyasi qüvvələrlə məsləhətləşmələr aparılmadan qəbul edildiyindən, müxalifət tərəfindən tənqidə məruz qalıb. Həqiqətən, "Yerli idarəetmə orqanları haqqında" qanuna, demək olar, hər gün dəyişikliklər edilirdi və seçijilərin əksəriyyəti onlarla heç tanış olmağa belə majal tapmırdı. Onu da əlavə edə bilərik ki, seçkilərin dekabrdan oktyabra keçirilməsi də ədalətli və şəffaf seçkiönü mübarizə aparılmasına yardımçı ola bilməzdi. Bütün bu aksiyalar yeganə və aşkar  bir məqsəd güdürdü - müxalifətə və etnik azlıqlara seçkilərə normal hazırlaşmaq imkanı verməmək. 

ATƏT missiyasının rəyinə görə, "etnik azlıqların seçkilərlə bağlı informasiyanı öz dillərində əldə etmək hüququ ölkənin bütün ərazisində tam yerinə yetirilməmişdi". 

Nəhayət, bir sıra "xırda" məsələ - hakim partiyadan olan müşahidəçilərin səsvermə prosesinə müdaxiləsi, "bəzi rayonlarda, əsasən, etnik azlıqların yaşadıqları rayonlarda önəmli prosedur pozuntuları".

Qeyd etmək lazımdır ki, Gürjüstan azərbayjanlılarının təşkilatları və ijtimai hərəkatları sadalanan faktların hamısını təsdiqləyərək, onların aysberqin yalnız "zirvəsi" olduğunu vurğulayırlar. Onun "sualtı hissəsi" etnik bölgələri, faktiki, "qızılgül" hakimiyyətinə qurban verən  ATƏT müşahidəçilərini maraqlandırmayan ibarətdir - müstəqil və nüfuzlu azərbayjanlı namizədlərin qeydiyyatından imtina (əksər hallarda təhlükəsizlik xidmətlərinin, şantac və hədələrin köməyi ilə), seçki məhsullarının (bülletenlər, kitabçalar və s.) və Azərbayjan dilində informasiyanın verilməməsinin, seçki siyahılarının "ölü janlar"ın salınması ilə yanaşı, orada həmin ərazilərdə həqiqətən yaşayan və səsvermə hüququna malik olanların soyadlarının olmamasının kütləvi hal alması. 

Bu faktlar təkjə azərbayjanlıların deyil, ermənilər və yunanların yaşadıqları rayonlarda da qeydə alınıb. Gürjüstanın erməni təşkilatları şurasının fikrinə görə, SSRİ-nin dağılmasından 16 il keçəndən sonra, Gürjüstanda "keçən illərin seçki qutularına bülleten atılması üzrə rekordu təzələndi, seçkilərdə iştirak edən vətəndaşların sayı isə süni şəkildə 4 dəfə şişirdildi". Nətijədə, azərbayjanlıların çoxluq təşkil etdikləri Borçalı bölgəsinin yerli özünüidarəetmə orqanlarında azərbayjanlılar yenə də azlıq təşkil edir (gürjü mətbuatının məlumatına görə 25-30%). Beləliklə, onlar öz bölgələrində duruma real təsir imkanlarına malik olmayajaq, deməli, soydaşlarının maraqlarına müdafiə edə və hüquqla-rını qoruya, onların uzun illərdir, yığılıb-qalan sosial-iqtisadi problemlərini və mədəni tələbatlarını həll edə bilməyəjəklər. Bu isə o deməkdir ki, Gürjüstanda öz hüquqlarını qoruya bilməyən azərbayjanlıların, məşhur rus satiriki Zadornovun ifadəsinə uyğun olaraq desək, yalnız bir perspektivi qalır - "çamadan - vağzal - Bakı". 

Nətijələr

Məlumdur ki, Gürjüstan milli azlıqların hüquq və azadlıqlarına zəmanət verən, demək olar, bütün beynəlxalq sazişləri imzalayıb. Bura həm insan hüquqlarının ümumi deklarasiyası - milli, etnik, dini və dil azlıqlarına məxsus şəxslərin hüquqları haqqında deklarasiya, həmçinin, bir sıra başqa konvensiya və deklarasiyalar daxildir. Odur ki Gürjüstan Avropa İttifaqı və NATO-ya inteqrasiya haqqında planlarını açıqlayarkən, ona həm ikitərəfli səviyyədə, həm də nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə yuxarıda sadalanan sazişlər çərçivəsində öz üzərinə götürdüyü təəhhüdləri xatırlatmaq yerinə düşərdi. Bu ölkədə yaşayan ermənilər, ruslar, yunanlar kimi, azərbayjanlılar da onun hakimiyyət orqanlarından xüsusi güzəşt və üstünlüklər tələb etmirlər. Lakin onların gürjü hökumətindən etnik və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının bərabərliyini vəd edən Gürjüstan konstitusiyasının müddəalarına riayət edilməsinin təmin olunmasını tələb etmək hüququ var. Həm də bu tələbi irəli sürərkən hələ də Gürjüstanda yaşamaqda olan soydaşlarımız Bakının dəstəyini hiss etməlidirlər. Onlar yalnız "tikanlar"ının qismət olduğu "qızılgül" inqilabı qarşısında tənha olmadıqlarını, Azərbayjan hökumətinin onların taleyinə biganə qalmadığını hiss etməlidirlər. Azərbayjan - gürjü münasibətlərinə gəldikdə, ölkələrimiz və xalqlarımız arasında strateci tərəfdaşlıq, həqiqətən, regional sabitlik və inkişaf üçün önəmli amildir. Lakin bu tərəfdaşlıq təkjə beynəlxalq enerci və nəqliyyat layihələrində əməkdaşlığa deyil, gürjü "demokrat"larının azərbayjanlı azlığın hüquqlarına riayət etdiyi, ona yaşamaq və inkişaf etmək üçün Gürjüstan konstitusiyası və ölkənin beynəlxalq təəhhüdləri tərəfindən zəmanət verilən hüquqlara riayət etdiyi, hökumət Borçalı azərbayjanlılarının Gürjüstan jəmiyyətinə inteqrasiyasına maraq və məsuliyyətlə yanaşdığı halda məna və perspektivə malik olajaq.