«REFERENDUM YALNIZ BÜTÜN AZƏRBAYJAN ƏRAZİSİNDƏ KEÇİRİLƏ BİLƏR»

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması ilə bağlı danışıqlar prosesinin «dalana dirənməsi» haqda məlumatlar çoxları tərəfindən qəbul edilsə də, Azərbayjanın Xariji İşlər Nazirliyi (XİN) bu məsələyə nikbinliklə yanaşır. Lakin bu heç də o demək deyil ki, bizim ölkəmiz qarşı tərəfə güzəştlərə getməyə hazırdır. «R+»un əməkdaşı ilə söhbətində XİN-in Mətbuat və İnformasiya Siyasəti İdarəsinin rəhbəri Tahir Tağızadə münaqişə ətrafında aparılan danışıqlar prosesindəki bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirib.

- Tahir müəllim, son iki həftə ərzində Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı danışıqlar prosesinə dair müxtəlif bəyanatlar verilib. Bəlkə siz, XİN rəsmisi olaraq, bu məsələlərə, xüsusilə danışıqlar prosesinin hansı mərhələdə olmasına aydınlıq gətirəsiniz?

- Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, Azərbayjan tərəfinin əldə etməyə çalışdığı razılaşma mərhələli-paket xarakteri daşıyajaq. Və burada yalnız beş element üzrə razılığın əldə olunması, digər məsələlərə dair isə razılığa gəlinməməsindən danışmaq olmaz. Razılaşma ya müzakirə olunan bütün spektrlər üzrə əldə olunmalıdır, ya da o, ümumiyyətlə, olmayajaq. Yəni Azərbayjan tərəfinin məsələyə konseptual yanaşmasında heç bir dəyişiklik yoxdur.

- Söhbət nədən  - mərhələli-paket variantından gedir? 

- O, iki mərhələdən ibarətdir. Birinji mərhələ özündə 8-10 elementi əks etdirir və buraya Ermənistan qüvvələrinin Dağlıq Qarabağ ətrafındakı işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılması, ərazilərin minadan təmizlənməsi, köçkünlərin öz torpaqlarına qaytarılması, onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, kommunikasiyaların bərpası və s. daxildir. Yalnız birinji mərhələnin reallaşmasından sonra ikinji mərhələyə keçilməsindən danışmaq olar və buraya, xüsusilə, Dağlıq Qarabağın statusunun müəyyənləşdirilməsi məsələsi daxildir. Lakin birinji mərhələnin reallaşması ilə yanaşı, ikinji mərhələyədək həll olunması vajib bir sıra digər məsələlər də var. Bu, hər şeydən əvvəl, Dağlıq Qarabağda müharibədən önjə mövjud olan etnik tərkibin bərpası və hər iki ijmanın təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir. Yalnız bundan sonra Azərbayjan Konstitusiyasına uyğun olaraq, Dağlıq Qarabağın hüquqi statusunun müəyyənləşdirilməsi məsələsindən danışmaq olar.

Bu gün vəziyyət belədir: tərəflərin ayrı-ayrı elementlərlə bağlı qarşılıqlı anlaşmasına baxmayaraq, qalan məsələlərə dair razılaşma yoxdur. Azərbayjan tərəfi özünün beynəlxalq aləm tərəfindən tanınan suveren ərazisinin 20%-nin işğal altında olmasına baxmayaraq, münaqişənin sülh yolu ilə həllinə sadiqliyini davam etdirir. Biz düşünürük ki, problemin bu yolla həlli şansları hələ də qalmaqdadır, baxmayaraq ki vasitəçilər son açıqlamalarında o qədər də nikbinlik nümayiş etdirmirlər. Amma bir daha deyirəm:  biz yaxın gələjəkdə əhəmiyyətli addımlara nail olunajağını istisna etmirik.

İşin konkret mexanizminə gəlinjə, qeyd etmək lazımdır ki, ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri tez-tez iki ölkə prezidentlərinin həllediji addımlar atmalı olduqlarını bəyan edirlər. Bizə yaxşı məlumdur ki, Paris formatı danışıqlar prosesinin, ilk növbədə, xariji işlər nazirləri səviyyəsində aparılmasını özündə əks etdirir. XİN başçıları danışıqlar prosesində mövjud olan bütün məsələləri müzakirə edərək, prezidentlərin bir araya gəlməsi üçün əsaslar toplamalıdır. Azərbayjan tərəfi münaqişəyə real yanaşır. Biz anlayırıq ki, bu münaqişə yalnız Azərbayjan və Ermənistanın deyil, bütünlükdə regionun problemidir. Azərbayjan tərəfinin mövjud olan fikir ayrılıqlarının XİN başçıları səviyyəsində aradan qaldırılmasına, prezidentlərin işləməsi üçün effektli şərtlərin yaradılmasına göstərdiyi jəhdlər, bizim kons-truktivliyimizin göstərijisidir.

- Danışıqlar prosesinin davam etməsinə nə mane olur? Ermənistan buna görə məsuliyyəti Azərbayjan tərəfinin üzərinə atır...

- Ermənistanın məsuliyyəti Azərbayjan tərəfinin üzərinə qoymağa jəhd göstərməsi, eyni vaxtda, bir neçə faktorla bağlıdır. Hər şeydən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir dövlətdə olduğu kimi, Ermənistanda da daxili siyasi səhnə var və bu səbəbdən, de-yure xariji siyasətə aid olan bəzi bəyanatlar, əslində, de-fakto daxili-siyasi xarakter daşıyır. Buraya «Ermənistan və Dağlıq Qarabağ xalqları artıq maksimum kompromislərə gedib», «Biz öz müqəddəratını həlletmədən danışarkən, tam müstəqilliyi nəzərdə tuturuq» kimi əsəbi açıqlamaları aid etmək olar. Əslində, həm Azərbayjan, həm də Ermənistan sülh prosesinin əsas prinsiplərinin hansılar olduğunu gözəl dərk edirlər. 

Bu gün deyə bilərik ki, müzakirələrin davam etdirilməsi üçün əsas var. Bu konteksdə, artıq qeyd etdiyim kimi, həmsədrlərin tez-tez prezidentlərin rolunu qabartması maraqlı görünür. Açıq desək, mənə belə gəlir, onlar belə açıqlamalar verərkən daha çox qarşı tərəfi nəzərdə tutur. Çünki Azərbayjan prezidenti dəfələrlə öz konstruktivliyini və aktivliyini nümayiş etdirib. Odur ki həmsədrlərin bəyanatlarının,  daha çox, Ermənistan rəhbərliyinə ünvanlandığı fikrindəyəm.

- ATƏT-in Minsk Qrupunun amerikalı həmsədrinin, həmçinin, erməni tərəfinin və Fransanın Azərbayjandakı səfirliyinin son vaxtlar yaydıqları bəyanatlarda aydınlıq gətirilməli olan bəzi nüanslar var. Bu, ilk olaraq, Dağlıq Qarabağın statusu məsələsinə aiddir. Ermənistan tərəfi yenə də, əvvəllər olduğu kimi, Dağlıq Qarabağ ətrafındakı işğal olunmuş ərazilərin geri qaytarılmasını, onun hüquqi statusu ilə əlaqələndirirmi?

- Biz artıq yuxarıda toxunduğumuz mövzuya yenidən qayıdırıq. Bir daha deyirəm, söhbət Ermənistan rəhbərliyinin bu və ya digər bəyanatının, konkret olaraq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair açıqlamalarının nə dərəjədə xariji siyasi gediş olmasından gedir. Birmənalı şəkildə deyə bilərəm ki, Ermənistan tərəfinin bir çox bəyanatları məndə onların daxili siyasətə hesablandığı fikrini yaradır. Məsələn, Ermənistan baş qərargahı rəhbərinin «Dağlıq Qarabağ ordusu»nun Ermənistan-Rusiya birgə hərbi təlimlərində iştirakının məqsədəuyğunluğu haqda bəyanatını buraya aid etmək olar. Düşünürəm ki, bu bəyanatda məqsəd «Narahat olmayın, biz sizi unutmamışıq» mesacını verməkdir. 

Ermənistan tərəfinin münaqişənin mərhələli variantda həllinə getməyə hazır olub-olmamasına gəlinjə, düşünürəm ki, artıq Yerevanda belə fikir var. Amma onun Ermənistan rəhbərliyinin siyasi gündəmindəki digər maddələrə nə dərəjədə javab verməsi, başqa söhbətin mövzusudur. Ümid edirəm ki, Azərbayjan tərəfi kimi, həmsədrlər və Ermənistan da anlayajaq ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllinə nail olunması üçün yeganə variant yuxarıda qeyd olunan yoldur və o, hər iki tərəfi eyni dərəjədə qane edir.

- Dağlıq Qarabağın statusu məsələsi gələjəyə saxlanılarsa və referendum yolu ilə müəyyənləşərsə, Azərbayjan tərəfinin  mövqeyi nejə olajaq? Referendum hansı miqyasda keçirilməldir: qaçqınların geri qayıtmasından sonra Dağlıq Qarabağ miqyasında, yoxsa bütün Azərbayjan ərazisində? Bir də, əgər mümkünsə, referendumun vaxtı haqda məlumat verərdiniz. Yəni o nə vaxt keçirilə bilər?

- Danışıqlar prosesinin bütün elementlərinin reallaşması və Dağlıq Qarabağda əhalinin tərkibinin müharibədənəvvəlki vəziyyətə qaytarılmasının vajibliyini nəzərə alsaq, hansısa konkret vaxt haqda danışmaq mümkün deyil. Mən mürəkkəb təkamül prosesini sərt zaman çərçivəsinə salmaq istəməzdim. Bu onun məhdudlaşdırılması və həyati əhəmiyyətinin azaldılması olardı. 

Sualın birinji hissəsinə gəldikdə, artıq yuxarıda qeyd etdim ki, bizim üçün münaqişənin hüquqi, demokratik və Azərbayjan Konstitusiyasına uyğun həll edilməsi vajibdir. Konstitusiyada isə bu məsələyə birmənalı javab var: referendum yalnız bütün Azərbayjan ərazisində keçirilə bilər. Azərbayjanın hər hansı regionunda ayrıja referendumun keçirilməsi qeyri-konstitusion olardı. Azərbayjan rəhbərliyi buna gedəjəkmi? Javab birmənalıdır. Azərbayjan münaqişənin belə formada həllinə iki səbəbdən getməyəjək. Əvvəla, bu, ölkəmizin milli maraqlarına javab vermir. İkinji bir tərəfdən, iki ölkənin ijtimaiyyəti tərəfindən qəbul edilməyən heç bir qərar reallaşa bilməz. Mən heç jür təsəvvür edə bilmirəm ki, bir milyon qaçqın və məjburi köçkünü olan Azərbayjan ijtimaiyyəti münaqişənin konstitusiyaya əsasən, qanuni həllindən başqa, hansısa varianta razı olsun.

- Yeri gəlmişkən, qaçqınların geri qaytarılması prosesi nejə həyata keçiriləjək?

- Hələlik kağız üzərində müəyyən ideyalar var. Lakin bunların hamısı hələ xidməti xarakter daşıyr və mən hadisələri qabaqlamaq istəməzdim. Bizim üçün hazırda əsas məsələ münaqişənin mərhələli-paket həll variantında əks olunan prinsiplər əsasında razılaşmaya nail olmaqdır.

- ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin bəyanatında Kəlbəjər və Laçın ilə bağlı xüsusi yanaşma var idi. Bu nə ilə bağlıdır?

- Belə deyək: ümid edirəm, həmsədrlərin bəyanatı, Ermənistan tərəfinin yanaşmasının «bəzi xüsusiyyətlərini» təsdiq etmək jəhdi deyil. Ola bilər, ermənilər buna məhz bu jür yanaşır. Amma şəxsən mən, buna inanmaq istəməzdim. 

Ermənilər həqiqətən də Kəlbəjəri danışıqlar prosesinin «xırda fişka»sına çevirmək istəyir. Azərbayjn üçün isə bu bir sıra səbəblərdən qəbulolunmazdır və həmin səbəblərdən başlıjası, Bakı üçün torpaqların işğaldan azad edilməsinin prioritet  xarakter daşımasıdır. Biz özümüzə məxsus olanı əldə etmək üçün, özümüzünkünü güzəştə gedə bilmərik. Ermənilər əraziləri danışıqlar prosesinin girovuna çevirə bilməyəjək. Onlara bu imkanı nə beynəlxalq ijtimaiyyət verəjək, nə də Azərbayjan buna gedəjək. 

Laçına gəlinjə, Azərbayjan tərəfi Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə Ermənistan arasında əlaqənin vajibliyini anlayır, amma bununla belə, bizim bu məsələdə öz maraqlarımız da var. Konkret olaraq, bizim üçün, xüsusilə də, bu münaqişə kontekstində, Azərbayjanın əsas hissəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa quru yolunun mövjudluğu zərurəti yaranıb. 

Ona görə də biz Laçına ayrıja bir problem kimi deyil, daha geniş məsələnin tərkib hissəsi kimi yanaşırıq. Hesab edirik ki, dəhliz - yalnız Laçın dəhlizi yox - iki ölkənin birgə istifadəsi üçün mövjud olmalıdır.  Biz özündə Dağlıq Qarabağla Ermənistan, həmçinin, Azərbayjanla Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında əlaqəni əks etdirən dəhlizdən danışırıq. Bu dəhlizi «həyat yolu» da adlandıra bilərsiniz. Söhbət Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə Ermənistanı birləşdirən, daha sonra isə Azərbayjandan Naxçıvana çıxışı təmin edəjək yoldan gedir. Və  bu, Laçının Mehri ilə dəyişdirilməsi demək deyil.

- Bəs bu dəhliz kimin yurisdiksiyasında olajaq? Ermənilərin çalışdığı kimi, onların nəzarətində, yoxsa beynəlxalq nəzarətdə?

- Dəhlizdən birgə istifadə olunajaq.

- Sülhməramlıların tərkibi haqda nə deyə bilərsiniz? KİV-də yer alan məlumatlara görə, onların tərkibinə həmsədr ölkələrə məxsus kontingent daxil edilməyəjək. Yəni sülhməramlılar daha az nüfuzlu və ya regionda maraqları olmayan dövlətlərin təmsilçilərindən formalaşdırılajaq. Bu halda sülhməramlı missiya nə dərəjədə effektli ola bilər?

- Hesab etmirəm ki, hazırda Avropada bu regionda marağı olmayan dövlət var. Artıq istifadəyə verilmiş Bakı-Tbilisi-Jeyhan neft kəməri, onun ardınja tikintisi başa çatdırılmaq üzrə olan Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, həmçinin, Bakı-Tbilisi-Qars-Axalkalaki dəmir yolunun inşası Jənubi Qafqaza marağı artırır. Tərəflər arasında anlaşma belədir ki, sülhməramlıların tərkibində ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədri olan, həmçinin, Azərbayjan və Ermənistana qonşu dövlətlər iştirak edə bilməz. Bu günlərdə «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nın «müdafiə naziri» bəyan edib ki, guya, sülhməramlılar münaqişənin nətijələrinin aradan qaldırılması üçün vajibdir. Bu, qətiyyən belə deyil. Sülhməramlılar təhlükəsizliyin təmin olunması formalarından biridir və danışıqlar prosesinin prinsiplərindən biri də məhz bununla bağlıdır. Burada söhbət yalnız dövlətlərdən getmir, missiyada beynəlxalq təşkilatların iştirakı da mümkündür. 

Məlum olduğu kimi, bəzi beynəlxalq qurumların özünün sülhməramlı kontingenti var və onlar təhlükəsizliyin təmin edilməsində yaxından iştirak edə bilərlər.

- ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrləri 2006-jı ildə danışıqlarda irəliləyişin əldə olunmasının vajibliyini bəyan edirlər. Azərbayjan və Ermənistan xariji işlər nazirlərinin mövqelərin yaxınlaşdırılmasına son jəhdlərin uğursuzluğunu nəzərə alsaq, bu nə dərəjədə real görünür?

- Azərbayjan tərəfi münaqişənin sülh yolu ilə həllinə sadiqdir. Düşünürəm, mütəmadi kənaraçəkilmələrə baxmayaraq, erməni tərəfi də münaqişənin tezliklə həll edilməsinin vajibliyini anlayır və regional inteqrasiya və milli maraqlar baxımından, bunun vajib olduğunu dərk edir. Ermənistan məlum səbəblərdən, regional inteqrasiya proseslərindən kənarda qalıb. Əgər hər iki tərəf problemin tezliklə həllinin vajib olduğunu anlayırsa, həmsədrlər problemin qısa zaman kəsiyində çözülməsi üçün konkret addımlar atırsa, mənjə, buna nail olmaq mümkündür. Mən bir sıra şərhçilərdən fərqli olaraq, Azərbayjan və Ermənistan prezidentlərnin son görüşünün nətijələrini o qədər də dramatikləşdirmək istəməzdim. Həqiqətən də bu, sadə proses deyil. O, daim inkişafdadır. Mənjə, sülhün əldə edilməsi üçün şans var və biz ondan istifadə etməyə borjluyuq.

- Nejə düşünürsünüz, ATƏT-in Minsk Qrupu həmsədrlərinin tələskənliyi nə ilə əlaqədardır? Geosiyasi əhəmiyyət daşıyan layihələrin reallaşması ilə, yoxsa daha çox başqa səbəblərlə?

- Burada bir neçə faktor var. Həmsədrlər öz fəaliyyətlərinin nətijəsi olaraq müəyyən hədəflərə çatmaq istəyirlər. Bununla yanaşı, daha dərin faktorlar da mövjuddur. Bu, dünya siyasəti nöqteyi-nəzərindən, Jənubi Qafqaz regionunun nüfuzunun getdikjə artması, dünya ijtimaiyyəti üçün həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadi inkişaf baxımından bu bölgənin rolunun güjlənməsi göz qabağındadır. Yeri gəlmişkən, mənim üçün Rusiya xariji işlər nazirinin müavini Karasinin bir müddət əvvəl Kremlin münaqişə tərəflərinə kənardan hansısa nizamlama reseptinin verilməsinə qarşı çıxması haqda fikirlər səsləndirdiyi müsahibə paradoksal təsir bağışladı. O öz fikrini münaqişənin həllində əsas məsuliyyətin Azərbayjan və Ermənistanın üzərinə düşməsi ilə əsaslandırır. Əgər bununla həmsədrlər sülh prosesindən kənarlaşmağı və bütün məsuliyyəti münaqişə tərəflərinin üzərinə qoymağı düşünürlərsə, bu son dərəjə neqativ haldır. Çünki belə olduqda, həmsədrlər öz mandatlarını nüfuzdan salırlar. Əllərini yana salıb, hadisələri kənardan izləməklə, həmsədrlər sülh prosesinə effektiv təsir imkanlarını itirirlər və nətijədə, münaqişənin həlli uzanır. Bu, düzgün yanaşma deyil.

- Tahir müəllim, bəzən belə fikir də səslənir ki, həmsədrlərin münaqişənin tezliklə həllinə çalışması onunla bağlıdır ki, onlar Ermənistanı iqtisadi və hərbi sahədə qabaqlayan Azərbayjanın daha da güjlənməsini gözləmədən, bu problemi nizamlamaq istəyirlər. Başqa sözlə desək, vasitəçilər Ermənistanın gələjəkdə Azərbayjana daha jiddi güzəştlərə getməli olajağını dərk edirlər və bunun qarşısını almağa çalışırlar.

- Bir daha təkrar edirəm: diplomatik yol Azərbayjan üçün prioritet təşkil edir. Amma digər tərəfdən, reallığa və bizim mövqeyimizdəki konstruktivliyə baxdıqda aydın olur ki, danışıqlar xətrinə danışıqlar aparmaq həll vasitəsi deyil. Bu, tərəflərin, regionun və beynəlxalq ijtimaiyyətin maraqlarına javab vermir. Bu səbəbdən də, aparılan sülh danışıqları nətijə verməyəjəyi təqdirdə, Azərbayjan öz ərazi bütövlüyünün bərpası üçün başqa variantlara baxmalı olajaq. Düşünürəm, bu faktor həmsədrlərin nəzərində olsa belə, əsas rol oynamır.

Konkret suala gəldikdə, mənjə, həmsədrlərin yanaşmasında bu faktor var, lakin o elə də önəmli yer tutmur. Azərbayjan üçün problemin dinj, yoxsa müharibə yolu ilə həlli arasında seçim, yalnız bizim potensialımızla  deyil, sülh danışıqları üçün resursların qalıb-qalmaması ilə şərtlənir. Bir daha deyirəm: xalqımızın layiq olduğu və beynəlxalq ijtimaiyyətin gözlədiyi sülhə şans vermək lazımdır.