GERÇƏKLİYƏ ÇEVRİLƏN ARZU

İyulun 13-də Jeyhanda təşəbbüskarı ümummilli liderimiz Heydər Əliyev olan Bakı-Tbilisi-Jeyhan (BTJ) əsas ixraj boru  kəmərinin - Azərbayjanda ən məşhur layihənin inşasının uğurla başa çatdırıldığı rəsmi şəkildə bəyan ediləjək. 

Bu layihə Azərbayjanda ən irimiqyaslı olmasa da, onun geosiyasi və iqtisadi dividendlərini görməmək mümkün deyil.   

İyunda Bakıda keçirilən «Xəzərneftqaz-2006» sərgi-konfransında Azərbayjan Prezidenti İlham Əliyevin bildirdiyi kimi, BTJ kimi iri layihənin başa çatdırılması Azərbayjanın neft-qaz sektorunun inkişafında yalnız növbəti mərhələdir. Boru kəmərinin iqtisadi jəhətinə gəldikdə, ekspertlərin dəyərləndirmələrinə görə, dünyada neftin qiyməti hər barrelə görə $50 təşkil etdiyi halda, Azərbayjan neft-qaz layihələrinin gerçəkləşdirilməsindən 20 il ərzində $140 mlrd gəlir əldə edəjək və bunun böyük hissəsi BTJ-nin payına düşəjək.   

Boru kəməri bölgədə sabitliyə və sərmayədarların Azərbayjana inamının möhkəmlənməsinə də yardımçı olajaq. Təsadüfi deyil ki, ABŞ Prezidenti Jorj Buş  Bakı-Tbilisi-Jeyhan neft boru kəmərinin və Jənubi Qafqaz qaz kəmərinin dünyada enerci təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində önəmli rolunu xüsusi qeyd etmişdir.

Beləliklə, layihənin başa çatdırılması Azərbayjanın iqtisadi çiçəklənməsinə və bölgədə sabitliyə dəstək olajaqdır.  

Jeyhanda hər şey hazırdır

Hələlik isə İstanbul və Adanada Türkiyə Nazirlər Kabineti və DİN-in Energetika və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və Xariji İşlər Nazirliyi ilə əlaqələndirməklə rəsmi mərasimə həsr olunmuş hazırlıq tədbirləri davam etməkdədir. Belə hallarda olduğu kimi, mərasim çox təmtəraqlı keçəjək. Türkiyə KİV-in verdiyi məlumata görə, bu, ölkədə son illər keçirilən ən iri tədbir olajaq. Bakı-Tbilisi-Jeyhan boru kəmərinin istismara verilməsi mərasiminin büdjəsi artıq $4 mln məbləğini də keçib.

Faktiki, hər şey artıq iyun ayında hazır olsa da, bir yerdə çoxlu dövlət başçısı, baş nazir, nazir və digər fəxri qonaqların toplaşajağı nəzərdə tutulduğundan, mərasimin iyul ayında keçirilməsi planlaşdırılır. İlk   The British Hawtharne tankerinə Jeyhan limanında dedveyt 85 min ton (təxminən, 6000 min barrel) Azərbayjan nefti yüklənməsinə iyunun 2-də başlanmış və 2 sutka sonra tanker İtaliyanın «Savon» limanına üz tutmuşdur. «bp-Azərbayjan» Şirkətinin prezidenti Devid Vudvordun düzgün qeyd etdiyi kimi, Jeyhan limanından «Azəri-Çıraq-Günəşli» yatağından ilk neftin yola salınması 3 ölkədə minlərlə insanın bir neçə illik zəhmətinin kulminasiyası oldu. 

Belə bir fakt da diqqəti jəlb edir ki, Azərbayjan neftinin ilk partiyasını  Amerikanın «Exxon-Mobil» Şirkəti aldı, halbuki bu şirkət prinsipial mövqe tutaraq, BTJ layihəsi iştirakçları sırasına daxil olmamışdı. Belə bir prinsipiallığın nədən irəli gəldiyini söyləmək çətin olsa da, neft şirkətlərinin layihədə iştirakı onlara boru kəməri ilə nefti güzəştli qiymətlərlə - hər barrel üçün 3-4 dollara (qiymətlər ötürülən neftin həjmindən asılı olaraq dəyişir) ixraj etməyə imkan verir. Layihədə iştirak etməyən şirkətlər üçün isə tariflər ayrıja danışıqların gedişində müəyyənləşdiriləjək və nəql olunan neftin keyfiyyətindən asılı olajaq. 

Hələlik, ARDNŞ özünün ilk neft partiyasını Jeyhan limanından avqust ayında yola salmağı planlaşdırır. Boru kəməri sabit iş reciminə keçdikdən sonra, bunun tezləşdirilməsi də mümkündür.

 Jeyhan limanındakı anbarların tutumu 7 mln barrel təşkil edir (hər biri 1 mln barrel tutumlu 7 anbar). Xidmət göstərilən tankerlərin maksimal dedveyti 300 min ton, yanalma körpüsünün uzunluğu 2500 m təşkil edir. Körpüdə eyni zamanda VLJJ tipli iki tanker qəbul edilə bilər.

Aşkar maraq

BTJ neft kəməri artıq reallığa çevrildikdən sonra, bir çox ölkə və sərmayədar ondan maksimum mənfəət əldə etməyi nəzərdə tutur. Belə  ki, məsələn, Türkiyə yaxın gələjəkdə Jeyhanı enerci mərkəzinə çevirməyə ümidlidir. Türkiyənin energetika və təbii sərvətlər naziri Hilmi Gülər hazırda xariji şirkətlərin Jeyhan limanına çox böyük maraq göstərdiklərini məmnunluqla qeyd edir. Onun fikrinjə, «Tezliklə Türkiyə tranzit ölkədən bütün dünya enerci tədarükçülərinin maraqlarının kəsişdiyi dövlətə çevriləjəkdir». 

Belə ki, Türkiyənin Çalık Grubu Hindistanın «İndian Oil Jompany» (İOK) Şirkəti ilə birlikdə Jeyhanda sutkada 200 min barrel neft emal edə bilən və layihə dəyəri $2 mlrd olan neft emalı zavodu tikilməsi imkanını nəzərdən keçirir. Hazırda həmin şirkətlər Samsun-Jeyhan boru kəmərinin bir qolunun inşası layihəsinin gerçəkləşdirilməsi ilə məşğuldur.

Türkiyə şirkətləri BTJ layihəsi tam güjü ilə işləməyə başladıqdan sonra (ildə 50 mln ton), Azərbayjan neftinin emalı imkanlarını da nəzərdən keçirirlər. Ekspertlər hesab edirlər ki, Türkiyə 20 mln tona qədər neft alaraq, onu öz neftayırma zavodlarında emal edə bilər.

Gürjüstanın iqtisadiyyat naziri Zurab Noqaideli BTJ layihəsinin ölkəsinin iqtisadiyyatı üçün xüsusilə önəmli olduğunu vurğuladı. Onun proqnozlarına görə, 2007-ji ildə neft kəməri ilə sutkada 1 mln barrel neft nəql olunajaq: «Dünya balansında məhz bu həjmdə neft çatışmır və neft kəməri qiymətləri sabitləşdirən önəmli amil olajaq». Nazirin fikrinjə, 2008-ji ildən etibarən, Gürjüstan büdjəsinə neft kəmərindən ildə, təxminən, $60 mln gəlir daxil olajaq. 

Bakı-Tbilisi-Jeyhan neft kəmərini öz ərazisi ilə uzatmağı təklif edən İsrail də layihəyə jiddi maraq göstərmişdir. Bakıya iyun ayındakı səfəri zamanı bu ölkənin infrastruktur naziri Benyamin Ben-Elizer İsrail ərazisinin Jeyhandan jəmi 60 km aralıqda yerləşdiyini və bunun Xəzər neftinin Yaxın Şərq bazarlarına çıxarılması üçün İsrail boru kəmərləri sistemindən istifadə olunmasına imkan yaratdığını vurğulamışdır. O, həmçinin, gələjəkdə Azərbayjan neftinin Qırmızı dənizə nəqli imkanının da nəzərdən keçiriləjəyinə ümid bəslədiyini bildirmişdir. Bundan başqa, İsrail Azərbayjan neftinin emalına da maraq göstərir.

Ekspertlərin böyük əksəriyyəti üçün ən gözlənilməz bəyanatı isə ölkəsinin Bakı-Tbilisi-Jeyhan layihəsində iştirakda maraqlı olduğunu açıqlayan İran Energetika Nazirliyinin MDB və Xəzər Üzrə İdarəsinin rəisi Mahmud Xaqani verdi. Bu, BTJ layihəsinin səmərəliliyinə dəlalət edən daha bir sübutdur - əvvəllər neft kəmərinin inşasının əleyhinə çıxış edən ölkələr indi strateci baxımdan çox önəmli olan bu arteriyadan kənarda qalmaq istəmirlər. 

İndi də Aktau-Bakı-Tbilisi-Jeyhan 

İyunun 16-da artıq çoxdan gözlənilən bir hadisə baş verdi - daim BTJ layihəsində maraqlı olduğunu bəyan edən Qazaxıstan layihədə iştirakını rəsmiləşdirdi. Almatıda prezidentlər İlham Əliyev və Nursultan Nazarbayev «Qazaxıstandan neftin Xəzər dənizindən və Azərbayjan ərazisindən keçməklə Bakı-Tbilisi-Jeyhan sistemi vasitəsilə nəqlinə yardım və dəstək haqqında» birgə müqavilə imzaladılar. 

Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi, «İmzalanan müqavilə ölkələrimiz və xalqlarımız arasında yaranan və müttəfiqlik örnəyi olan münasibətlərin yüksək səviyyəsinə dəlalət edir. Bu müqavilə bölgənin bundansonrakı uzun illərboyu inkişafını şərtləndirir. Qazaxıstanın qoşulduğu boru kəmərinin önəmini qiymətləndirmək çox çətindir; indi o, bölgənin ən iri neft arteriyasına çevriləjəkdir». 

Nursultan Nazarbayev isə mətbuat toplantısında aşağıdakıları dedi: «Biz karbohidrogenlərimizin satışı üçün üçünjü alternativ yol əldə etdik. 2030-ju ilə qədər bütün lazımi terminallar quraşdırılajaq və neftimizin nəqli üçün boru kəmərinin güjü artırılajaqdır. Bu müqavilə iki ölkənin ortaq tarixə, mədəniyyətə və köklərə malik iki xalqın dostluq münasibətləri tarixində ən önəmli mərhələ olajaqdır». 

Digər ölkələr də münasibətlərini tezliklə açıqladılar - Türkiyə XİN və ABŞ Dövlət Departamenti imzalanan sənədi dəstəklədilər. 

Qazaxıstan nefti Xəzər dənizindən BTJ sistemi vasitəsilə hər birinin dedveyti 60 min t olan tankerlər vasitəsilə də nəql edə bilər. Birinji mərhələdə neft müstəsna olaraq, «Şərqi Kaşaqan»dan quru ilə neft kəməri vasitəsilə, oradan da daha 70 km yenə də quru ilə Aktau limanına qədər nəql olunajaq. Bu məqsədlə terminal və liman inşa etmək planlaşdırılır.

Azərbayjan tərəfi Qazaxıstanın gündə 500 000 -1 mln barrel neft çatdırajağına ümid edir ki, bu da il ərzində, ən azı, 25-50 mln barrel təşkil edəjək. Neftin nəqli paritet əsaslarla Azərbayjan və Qazaxıstan şirkətləri tərəfindən həyata keçirilə bilər. Prinsipial məsələ tankerlərin təsdiq olunmuş beynəlxalq standartlara uyğun olmasıdır. 

«Kaşaqan» yatağında neft hasilatına 2008-ji ildə başlamaq planlaşdırılır. Qazaxıstan energetika və mineral ehtiyatlar nazirinin müavini Ləzzət Kiinovun verdiyi məlumata görə, hazırda yataqda neft hasil olunajaq 3 süni adanın, həmçinin, nefti sahilə çatdırajaq boru kəmərinin, xammalın emalı üçün lazım olan digər infrastrukturun inşası həyata keçirilir. 

Tərəflər prinsipial razılığa gəldikdən sonra, iki ölkənin ekspertləri Qazaxıstan neftinin BTJ boru kəməri ilə ötürülməsinə dair müxtəlif məsələləri tənzimləməli olan tranzit sazişi üzərində işləyirlər. Azərbayjanın sənaye və energetika naziri Natiq Əliyevin fikrinjə, sənəd üzərində iş artıq bu ilin sonuna qədər başa çatdırıla bilər.