QARABAĞ PROBLEMİNİN HƏLLİ AVROPA İTTİFAQINA ÜZVLÜKDƏN ASILIDIR?

-Son illər Rambuyedə keçirilmiş danışıqlarla bağlı müxtəlif fərziyyələr səslənir. Prezidentlərin Fransadakı görüşünün nətijəsiz qalmasına sizin yanaşmanız nejədir?

-Tərəflər arasında aparılan danışıqların, xüsusilə, son 2 ildə aparılan danışıqların əsasında konkret prinsiplər dayanır. Və nəhayət, bu danışıqların indiyədək əldə olunmuş və Azərbayjanın razılıq verdiyi prinsiplər əsasında son mərhələyə qədəm qoyduğuna ümid yarandığı bir vaxtda, tamamilə fərqli mövqelər ortaya çıxdı. Yəni Azərbayjan tərəfi problemin həllinə dair tamamilə başqa bir mövqedən çıxış etdi. Mənjə, məhz  buna görə Rambuye danışıqlarına olan ümidlər özünü doğrultmadı.

Əgər ümumilikdə sülh prosesində yaranmış vəziyyəti analiz etsək, mənjə, danışıqların konkret nətijələr verəjəyinə ümid hələ də qalır. Məsələ bundadır ki, son illər aparılan danışıqlar dövründə ilk dəfə olaraq, bütün tərəfləri qane edə biləjək variant ortaya çıxıb. Beynəlxalq təşkilatların məsələyə yanaşmasına diqqət yetirsək, son 2 ildə aparılan danışıqlar nətijəsində tam aydınlaşıb ki, münaqişə Helsinki yekun aktının 2 prinsipi əsasında həll olunmalıdır. Mənjə, problemin həlli yolu məhz bundadır. Bəs nəyə görə indiyədək bu jür yanaşma olmayıb? Erməni tərəfinin yanaşması belədir ki, münaqişənin nizamlanması üçün millətlərin öz müqəddəratını həll etməsi prinsipi dayanmalıdır. Azərbayjan tərəfi isə əmindir ki, problem yalnız Helsinki Müqaviləsində öz əksini tapmış sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipi əsasında nizamlana bilər. İndi isə artıq bu məsələ həll olunub. Yəni əsas kimi götürülən hər iki prinsipi özündə əks etdirən prinsip tapılıb.

-İndiyədək həm ATƏt-in Minsk qrupunun həmsədrləri, həm də digər beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri münaqişənin məhz 2006-jı ildə həllinin vajibliyi haqda fikirlər səsləndiriblər. Nejə düşünürsü-nüz, bu il problemin həlli ehtimalı nə qədər realdır?

-Mənjə, münaqişənin həll olunajağına ümid həmişə qalır. Bununla yanaşı, tərəflərin problemə nejə yanaşmasından da çox şey asılıdır. Təəssüflər olsun ki, Azərbayjanda problemə münasibətdə bir məqam var ki, bu, heç də münaqişənin aradan qaldırılmasına zəmin yaratmır. Söhbət ondan gedir ki, Avropa Şurası Parlament Assambleyasının (AŞ PA) 1416 saylı qətnaməsi var və bu sənəd Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatların bərpasını birmənalı şəkildə rədd edir. Bu sənəddə, həmçinin, qonşu xalqa qarşı nifrətin təbliği də yolverilməz sayılır. Amma Azərbayjanda biz tamamilə bunun əksini görürük. Yəni qarşı tərəfə nifrət hissi getdikjə güjləndirilir. Sizjə, bu nə ilə nətijələnə bilər? Tutalım, sabah münaqişənin həllinə dair hər hansı razılıq əldə olundu və bu prinsipi həm iki dövlət, həm də Qarabağ bəyəndi. Bəs bu razılıq nejə reallaşajaq? Mən inanmıram ki, nifrətin bu səviyyəyə çatdığı jəmiyyətdə bu jür razılışlar reallaşa bilsin. Məhz buna görə hesab edirəm ki, dünya birliyi hər iki dövlətdə, həmçinin, Dağlıq Qarabağda gedən proseslərə daha həssaslıqla yanaşmalıdır. Çünki yalnız bu yolla tərəflərin doğrudan da eyni prinsipdən yanaşdığı, yoxsa eyni fikir səsləndirərək, əslində, reallıqda tamamilə başqa addımlar atdığını müəyyənləşdirmək mümkündür. Əgər biz tərəflərdən hansının münaqişənin həllinə hazır olduğunu ayırd etmək istəyiriksə, məhz bu vajib və obyektiv göstərijini əsas götürməliyik. Mən ümidvaram ki, AŞ PA çərçivəsində yaradılan müvəqqəti komitə, məsələyə məhz bu konteksdən yanaşajaq. Biz (Ermənistan - R+) AŞ PA Bürosuna 1416 saylı qətnaməyə əməl olunması üçün sözügedən komitənin funksiyalarının artırılmasına dair təkliflərimizi vermişik.

-Sizin bu təklifiniz sülh prosesinə hər hansı başqa dövlətin və ya təşkilatın qoşulmasını da nəzərdə tuturmu?

-Yox, mənjə, əksinə. 2005-ji ilin sonunadək bu komitənin funksiyaları çox məhdud idi və bu qurum Parlament Assambleyasına ATƏT-in Minsk qrupuna daxil olan ölkələrin il ərzindəki fəaliyyəti haqda sənət təqdim etməli idi. Söhbət, həm də Avropa Şurasına üzv olan ölkələrin fəaliyyətindən gedir. Bu komitənin fəaliyyəti yalnız bununla məhdudlaşırdı. İndi isə AŞ PA  komitənin fəaliyyətinin və funksiyalarının genişlənməsi haqda qərar qəbul edib. Bu komitə münaqişə tərəflərinin 1416 saylı qətnaməyə nejə əməl etdi-yini müəyyənləşdirməlidir. Mən ümid edirəm ki, 2007-ji ilin əvvəlində - komitə öz hesabatını təqdim etdiyi dövrdə 2006-jı il ərzində görülən işlər haqda ətraflı məlumat veriləjək.

-Bununla yanaşı, son vaxtlar vasitəçi missiyasının formatının dəyişdirilməsinin zəruriliyi haqda da fikirlər səslənir. Siz nejə hesab edirsiniz, belə bir addımın atılmasına ehtiyaj varmı?

-Əvvəla, mən o fikirdə deyiləm ki, son 10 ildə sülh prosesində heç bir irəliləyiş olmayıb. İkinjisi, mənjə, Azərbayjanla Ermənistan, həmçinin, Qarabağ hər an irəliləyişə inanmalıdır. Beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri bizim üçün heç nə etməyəjəklər. Biz sülh prosesində irəliləyişə nail olmağa çalışmalıyıq. Yəni əgər biz nədənsə narazıyıqsa, ilk növbədə, ötən il ərzində gördüyümüz işləri analiz etməliyik. AŞ PA Komitəsinin fəaliyyəti, bizə işləri nejə korlamağın mümkün olduğunu göstərdi. Bu komitənin sırasına AŞ PA-nın müxtəlif komitələrinin və qruplarının nümayəndələri daxildirlər. Prinsipjə, bu nümayəndələrin seçim kriteriyaları normal idi. Məqsəd də aydındır - AŞ PA-nın bütün komitələrini bu istiqamətdə gedən proseslərlə tanış etmək. Amma iş prosesində aydınlaşdı ki, bu işə jəlb olunan şəxslərin əksəriyyətinin nə münaqişənin mahiyyəti, nə onun tarixi haqda məlumatı var. Buna görə də avroparlamentarlarda, onların qənaətinə görə, münaqişənin həllinə yönəlmiş ideyalar yaranırdı. Əslində, bu ideyalar problemin həllinə yalnız mane olur. Buna görə də son 1 ildə sülh prosesində heç bir irəliləyişə nail olunmadığına baxmayaraq, ATƏT-in Minsk qrupu formatını saxlamaq lazımdır. Bundan başqa, AŞ PA-nın özü də dəfələrlə bildirib ki, Dağlıq Qarabağ probleminin nizamlanması ilə ATƏT-in Minsk qrupu məşğul olmalıdır. Amma buna rəğmən, Avropa Şurası problemin nizamlanması istiqamətində əməli addımlar atır.

-Azərbayjanın xariji işlər naziri Elmar Məmmədyarov curnalistlərlə söhbətində, münaqişə bölgəsinə beynəlxalq sülhməramlı qüvvələrin yeridilməsini mümkün sayıb. Sizjə, bu jür qüvvələrin bölgəyə yeridilməsinin formatı nejə olmalıdır və onlar, konkret olaraq, harada yerləşdirilməlidir?

-Mən belə düşünürəm ki, bu məsələ haqda yalnız problemin həlli üçün real zəmin yarandıqdan sonra danışmaq olar. Əgər münaqişə həllini tapmasa, sülhməramlılar bölgədə nə işlə məşğul olajaqlar ki?! Hazırda pis-yaxşı, atəşkəs hökm sürür. Bəli, mütəmadi olaraq jəbhə xəttində kimsə həlak olur. Buna görə də indi əsas məsələ, jəbhə xəttində qarşı-qarşıya dayanmış hərbi hissələrlə iş aparmaq daha məqsədəuyğundur ki, hər hansı təxribata yol verilməsin. Xariji qüvvələrə isə heç bir ehtiyaj yoxdur. Dediyim kimi, yalnız problemin həllindən sonra bu haqda düşünmək olar. Əgər ehtiyaj yaranarsa, bu qoşunlar müvəqqəti olaraq jəbhə xəttində dayanmalıdır ki, jamaat problemin həlli variantına öyrəşsin.

-Bəs Avropa İttifaqının problemin həllindəki roluna nejə baxırsınız? Yaxın aylarda Avropa İttifaqının “Yeni qonşuluq” proqramı çərçivəsində Jənubi Qafqaz ölkələrinin fəaliyyət planı təsdiq olunajaq. Bu prizmadan yanaşsaq, Aİ-nin münaqişənin nizamlanmasında hansı rolu oynaya biləjəyini düşünürsünüz?

-Şübhəsiz, Avropa İttifaqının problemin həllinə əməli yardım göstərmək üçün kifayət qədər imkanı var. Azərbayjanla Ermənistanın sözügedən fəaliyyət proqramı çərçivəsində bütün tədbirləri görəjəyini ümid etmək olar. Düzünə qalsa, yaxşı olardı ki, Avropa İttifaqı Azərbayjanla Ermənistanın münaqişənin həllinə hazır olajağı təqdirdə, hər iki ölkənin Aİ-yə qəbul olunajağını bəyan edəydi. Bu, münaqişənin nizamlanması üçün ən yaxşı imkan olardı. Çünki Avropa İttifaqının üzvü kimi - sərhədlərin olmadığı, vahid valyutanın mövjudluğu və s. şəraitdə problemin həllinə nail olmaq daha asandır. Bu həm də, hər iki xalqa sülh variantı qəbul etmək üçün daha münbit şərait yaradardı. Amma bundan əvvəl elə “Yeni qonşuluq” proqramı çərçivəsində də sülh prosesində müəyyən addımlar atmaq mümkündür. Doğrudur, Aİ nümayəndələri dəfələrlə bə-yan ediblər ki,  sözügedən proqramı Dağlıq Qarabağ problemi və ya tərəflərin quruma üzvlüyü ilə əlaqələndirmək lazım deyil. Amma istənilən halda, mənjə, əgər həm Azərbayjan, həm də Ermənistan sülh prosesi çərçivəsinə səylərini artırsa, Aİ-yə üzvlük məsələsində də irəliləyişə nail olmaq mümkündür.

-Jənab Torosyan, son vaxtlar beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatlarının Jənubi Qafqazdakı münaqişələrin həlli istiqamətində aktivləşdiyi müşahidə olunur. Konkret olaraq, Beynəlxalq Böhran Qrupu daha aktiv görünür. Sizin bu jür təşkilatların sülh prosesinə yanaşmasına münasibətiniz nejədir? 

-Onların rolu o qədər də böyük deyil. Çünki bu təşkilatların funksiyası yalnız üzərində ekspertlərin işlədiyi ideyaları ijtimaiyyətlərə çatdırmaq və onların reaksiyasını müəyyənləşdirməkdir. Prinsip etibarilə, bu təşkilatların həmin ideyaları reallaşdırmaq üçün hər hansı rıçaqları yoxdur. Mənjə, bu təşkilatların irəli sürdükləri ideyalarda müsbət fikirlərlə yanaşı, erməni və Azərbayjan ijtimaiyyəti üçün qəbuledilməz məqamlar da var. Ümumilikdə götürsək, bu jür ideyaların müzakirəsi və belə təşkilatların fəaliyyəti prosesə yalnız xeyir verir.

-Nəhayət, sonunju sual. Son aylar ABŞ regionda xeyli aktivləşib. Xüsusilə, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli istiqamətində Vaşinqtonun fəallığı nəzərə çarpır. Bəzi ekspertlər bunu İranın nüvə proqramı ətrafında yaranmış böhranla əlaqələndirir. Siz nejə düşünürsünüz, bu fəallığın kökündə nə dayanır?

-Bu çox çətin sualdır. Mənjə, biz bundan nəsə bir pislik gözləməməliyik. Çünki İran probleminin həlli ilə bağlı müəyyən razılığa gəlinməlidir. Axı bu prosesdə kimsə ziyan çəksə, bu, ilk növbədə, Azərbayjanla Ermənistan olajaq. Bizə yeni bədbəxtliklər və problemlər lazımdırmı? Nəyə görə biz bu problemin ajısını öz üzərimizdə hiss etməliyik? Etiraf etmək lazımdır ki, İranın mövqeyində müəyyən həqiqət də var. Məsələn, İran nüvə silahı əldə etmək niyyətində olmadığını açıq şəkildə bəyan edir. Amma bu mümkündürmü? Niyə region ölkələrindən birinin nüvə silahı ola bilər, digər dövlətin isə belə hüququ olmamalıdır? Prinsipjə, bu çox məntiqli sualdır və ona gej-tez javab tapılmalıdır. İstənilən halda, regionda yeni gərginlik yalnız İran yox, Azərbayjan və Ermənistan üçün də ziyanlıdır.