HƏYAT VƏ ... ÖLÜM MƏNBƏYİ

Bir çox xalqların əsatirlərində su başlanğıj substansiya, həyatveriji güjün yaradıjısı sayılır. Hələ də uzaq yola çıxan insanların arxasınja su atılması (uğur rəmzi kimi) ənənəsi qorunub-saxlanılır. Pis yuxuları suya danışmaq adəti də hələ unudulmayıb. Əjdadlarımız suya həmişə müqəddəs nemət kimi baxıblar.

 Ona saymazyana yanaşmaq günah sayılıb. Natəmiz insanın bulağa getməsi yasaq olunub. Azərbayjanda, demək olar ki, bütün bulaqlar müqəddəs sayılır. Onların çoxu insanların ziyarət-gahına - pirlərə çevrilib. Bu gün də müqəddəs dağ və ojaqlara gedən zəvvarlar həmin bulaqların başında dayanırlar. Ölkəmizdə su çəkmək və bulaq gözü təmizləmək xeyirxah əməl, savab sayılır.

Qədim ənənələrə baxmayaraq, Azərbayjanda vətəndaşların təhlükəsiz içməli su əldə etməsi problemə çevrilib. Bunun səbəbləri çoxdur. Beynəlxalq Su Günü ərəfəsində biz bu səbəblərdən bir neçəsini nəzərdən keçirməyə jəhd edək.  

Çirklənmə

Elmi baxımdan təsdiqlənib ki, insan orqanizminə düşən çirklənmiş su bütün məlum xəstəliklərin 70-80 faizini yaradır, insanın qojalmasını 30 faiz sürətləndirir. Çox adam bilmir ki, hər gün özümüz də bilmədən su ilə bərabər, müxtəlif qarışıqların xeyli miqdarını qəbul edirik. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) statistikasına görə, xəstəliklərin 80 faizi içilən suyun şübhəli keyfiyyətindən əmələ gəlir. Bununla belə, hamımız bilirik ki, kranlardan bizə hansı su axır. Su-yun iyindən asanlıqla müəyyən etmək olur ki, suda xlorun tərkibi artıq dərəjədədir.

İş ondadır ki, Azərbayjanda su kəmərləri vasitəsilə nəql edilən su xlorla təmizlənir. Bu zaman nəzərə alan olmur ki, suda xlorun və onun birləşmələrinin çoxluğu tez-tez yuxarı tənəffüs orqanları xəstəliklərinə - sətəljəmə və qastritə səbəb olur. Belə sudan daim istifadə etmək bronxlarda jiddi xəstəliklər yaradır, iştahı pisləşdirir, dəriyə yaşılımtıl çalar verir. Xlorlaşdırılmış suyun qaynadığı vaxt əmələ gələn xlor-üzvi birləşmələr sağlamlığa daha çox təhlükəlidir, çünki onlar güjlü kanserogen, mutagen və toksiki xassəyə malikdir. 

"Bəbdəxt" Kür

Yaranmış situasiyanın əsas səbəblərindən biri Kür və Arazın təmizlənməmiş, yaxud da yaxşı təmizlənməmiş çirkab sular vasitəsilə çirklənməsidir. 

Kürə ümumi əhalisi 8 milyon nəfər olan yaşayış məntəqələrindən çirkab sular axıdılır. Bundan başqa, çayın çirklənməsinin əsas mənbəyi hasilat sənayesi (əsasən mis) və kənd təsərrüfatı (nitratlar) müəssisələridir. 

Bu yaxınlarda Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Ətraf Mühitin Çirklənməsi Üzrə Monitorinq Mərkəzi Kür və Arazın çirklənmə dərəjəsinin öyrənilməsi üzrə apardığı monitorinqlərin nətijələrini dərj etdirib. Jənubi Qafqazda ən gursulu çay Kürdür. Onun su ehti-yatı Azərbayjan üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, ölkənin su ilə təminatının 80 faizi məhz Kürdən asılıdır. 

Bu çay iki əsas hissədən ibarətdir: Kür və Arazdan. Ümumi axımda onların faizlə əmsalı müvafiq olaraq 55:45-dir.  Çay öz mənşəyini Türkiyədən götürür və Gürjüstan ərazisi ilə 210 kilometrlik məjrada axıb gəlir. Azərbayjanın Sabirabad rayonu ərazisində isə Arazla Kür qovuşur. Kürün əsas qolu 4 müxtəlif ölkənin sərhədlərini keçir. Çayın hövzəsi 5 ölkənin (Türkiyə, İran, Gürjüstan, Azərbayjan və Ermənistan) ərazisində yerləşir. Kürün su-yundan Gürjüstanda, əsasən, kənd təsərrüfatında, Ermənistanda kənd təsərrüfatı və sənayedə, Azərbayjanda isə içməli su təjhizatında, sənayedə və kənd təsərrüfatında istifadə olunur. 

Kürün, əsasən, yuxarı və aşağı hissələri çirklənib. Çayın yuxarı hissəsi Gürjüstanın və Ermənistanın ərazisindən keçərkən çirklənməyə məruz qalır. Kürün Gürjüstandakı sağ qolları olan Debeda və Xram çayları, Ermənistanda isə Ağstafaçay və Tovuzçay məişət tullantıları ilə (tikinti müəssisələrinin sement və sair qalıqlarıyla, gübrələrlə və metallurgiya zavodlarının tullantıları ilə) çirklənir.

Rustavidə Kürə Tbilisinin və Rustavinin təmizlənməmiş kanalizasiyaları tökülür. Kimyəvi çirklənmənin ən yuxarı dərəjəsi Şıxlı-2 yaşayış məntəqəsi ərazisində müşahidə olunur. Burada suyun tərkibindəki neft və neft məhsullarının, fenolların həjmi normadan bir neçə dəfə çoxdur. Ermənistan ərazisində isə Kürün qolları ağır metallarla, fenollarla, pestisidlərlə və digər üzvi maddələrlə çirklənir. 

İş ondadır ki, Jənubi Qafqaz ölkələrindən yalnız Azərbayjan “Beynəlxalq əhəmiyyətli sərhəd çayları və göllərinin istifadəsi və qorunması üzrə” 1992-ji ildə Helsinkidə qəbul olunmuş konvensiyanın üzvüdür. Ekoloqların fikrinjə, əgər qonşu ölkələr Kür və Arazın çirklənməsinin qarşısının alınması üçün tədbirlər görməsələr, bu, yaxın gələjəkdə ölkəmizdə jiddi ekoloci problem yarada bilər. 

Sızma

Əhalinin içməli su ilə təminatı bəşəriyyətin ən mühüm məqsədlərindən biridir. BMT-nin Avropa Üzrə İqtisadi Komissiyasının məlumatlarına görə, bu gün 120 milyon avropalının içməli suya və kanalizasiyaya əli çatmır. İçməli suyun sızması halları Avropa şəhərlərində, əsasən, köhnəlmiş su təjhizatı sistemlərində müşahidə olunur. Məsələn, Oslo kimi şəhərdə içməli suyun 50 faizi itirilir. Böyük su itkiləri Rumıniya, Albaniya, Rusiya və digər postsovet ölkələrində qeydə alınıb. Heç kəsə sirr deyil ki, Bakı əhalisinin 60 faizi suyu qrafik üzrə alır. Eyni zamanda, hər il paytaxtda və şəhərətrafı yaşayış məntəqələrində içməli suyun itkisi faktları ortaya çıxır. Şəhərdə sudan qeyri-səmərəli istifadə hallarına hər yerdə və tez-tez rast gəlinir. Bu, avtomobillərin yu-yulması, müxtəlif qəzaların baş verməsi, suyun başqa texniki və təsərrüfat ehtiyajlarına yönəldilməsi kimi hallara aiddir. İçməli suyun sızma səviyyəsi barədə təfərrüatlı bilgi əldə etmək üçün “R+” əməkdaşı Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinə mürajiət edib. Nazirli-yin mətbuat xidmətinin rəhbəri Gülşən Hüseynovanın sözlərinə görə, bu, doğrudan da həyati əhəmiyyətli problemdir: “Neçə ildir, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Xəzər Kompleksinin Ekoloci Monitorinq İdarəsi ölkənin su təjhizatıyla məşğul olan təşkilatlarının diqqətini bu məsələyə jəlb etməyə çalışır. Biz itirilmiş suyun miqdarının göstərildiyi həftəlik bülletenlər yayırıq, anjaq təəssüf ki, bu problem hər gün bir az da  böyüyür”. Onun sözlərinə görə, bir çox yerlərdə içməli su relyef üzrə üzüaşağı axır, palçıq və gölməçələr əmələ gətirir.

Su sızmasını əks etdirən rəqəmlər adamı heyrətləndirir. Bir neçə rəqəmə diqqət edək:       H. Z. Tağıyev qəsəbəsindəki körpünün yanından və Sumqayıt ətrafından keçən Şollar su kəmərində itki ildə 526,6 min kubmetr təşkil edir; 50,0 min kubmetr su Milli Parkda, “Mirvari” kafesi yaxınlığındakı pilləkənlərin altında israf olunur; son bir ildə Əzizbəyov rayonunun Türkan qəsəbəsində 40,0 min kubmetr içməli su-yun itkisi qeydə alınıb; Qaradağ ra-yonunun Səngəçal qəsəbəsində isə bu rəqəm 1135 min kubmetrə bərabər olub;  87,0 min kubmetr su Məişət və Elektrik Texnikası Zavodunun yerləşdiyi nahiyədə “buxarlanır”. G.Hüseynovanın sözlərinə görə, Bayıl qəsəbəsindəki idman klubundan dənizə 73000 kubmetr içməli su axıdılır.

“Azərsu” Səhmdar Jəmiyyətinin ijtimaiyyətlə əlaqələr bölməsinin rəisi Aqşin Rüstəmov:

- Hələ 1994-1995-ji illərdə Dünya Bankının mütəxəssisləri Bakı şəhərinin su təjhizatındakı vəziyyəti öyrənərək qərara gəlmişdilər ki, paytaxtın su təjhizatı sisteminin tam rekonstruksiyası üçün 2,5 milyard dollar həjmində vəsait lazımdır. Əlbəttə ki, Dünya Bankı belə kreditləri vermir. Onda bankın mütəxəssisləri “Böyük Bakının su təjhizatı sisteminin reablitasiyası” layihəsini işləyib-hazırladılar. Həmin layihə su təsərrüfatının jari vəziyyətinə kömək üçün nəzərdə tutulmuşdu. O vaxt əsas tədbirlər uğurla həyata keçirildi - Kür və Jeyranbatan su anbarlarının baş təmizləmə qurğuları yeniləşdirildi (bu, içməli suyun keyfiyyətini xeyli yaxşılaşdırmağa imkan verdi), həmçinin 25 regional nasos stansiyası yenidən quruldu (bu isə paytaxta fasiləsiz su verilməsini təmin etdi).  Eyni zamanda, magistral su kəmərlərində su sızıntısı xeyli azaldı, şəhərin 9 rayonunda sənaye bazası tikildi, yararsız hala düşmüş magistral və şəhərdaxili borular dəyişdirildi və sair. 

Suyun qrafiklə verilməsinə gəlinjə, A.Rüstəmov yaranmış situasiyanı etiraf etdi ki, bir çox vətəndaşlar su çatışmazlığından şikayət edirlər: “Bu problem xüsusilə yayda, əsasən də Yasamal, Suraxanı, Xətai və Sabunçu rayonlarında kəskinləşir. İş ondadır ki, adları çəkilən rayonlarda yaşayış massivlərinin salınması zamanı lazımi miqdarda su rezervuarları tikilib istismara verilməyib. Əvvəllər də, indi də rezervuarların çatışmazlağı ona gətirib çıxarır ki, suyu əhaliyə bilavasitə magistral xətdən vermək lazım gəlir. Bakının su təsərrüfatı əvvəljədən 1,5-1,7 milyon nəfər sakin üçün hesablanıb. Hazırda isə Bakıda 3 milyondan çox insan yaşayır. Əlbəttə, bu, şəhərin su təjhizatı sistemində özünü göstərməyə bilməz. 

Problemlər həll olunacaqmı?

Hələ 2002-ji ilin noyabrında prezident Heydər Əliyev əhalinin içməli su ilə təjhizatının səviyyə və keyfiyyətini qaldırmağın lazım olduğunu demişdi. O zaman “Azərsu”nun, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mütəxəssisləri Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin, eləjə də Abşeron yarımadasının su təjhizatı üçün yeni mənbələrin axtarılması layihəsi üzərində işləməyə başladılar. Çalışmaların ilk mərhələsində artıq məlum oldu ki, Oğuz və Qəbələ rayonlarında dəniz səviyyəsindən 450-500 metr yüksəklikdə yeraltı su mənbələri var. 

“Azərsu” Səhmdar Jəmiyyətinin ijtimaiyyətlə əlaqələr bölməsinin rəisi Aqşin Rüstəmov öz növbəsində müxbirimizə bildirib ki, “Azərsu” ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin mütəxəssisləri bir neçə ildir, yeni su mənbələrinin kəşfiyyatı üzrə məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirməkdə davam edirlər. Ölkənin yaşayış məntəqələrinin keyfiyyətli su ilə təmin edilməsi üzrə milli plan hazırlanıb. Bu planın birinji mərhələsində Azərbayjanın su təminatı bərbad olan 130 min nəfərlik əhaliyə malik 50-dən artıq kəndinin su təjhizatının yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur. A.Rüstəmovun sözlərinə görə, yeni su mənbələrinin tərkibində ftor (rəngsiz qaz) var və bu su daha yumşaqdır, bütövlükdə isə dünya standartlarına tam javab verir: “Əgər Kürün suyunu saxlayan anbarlar kimyəvi reagentlər üçün külli miqdarda məsrəf tələb edirsə, Oğuz və Qəbələnin “yeraltı” suları mütəxəssislərin “operativ” müdaxiləsini tələb etmir. Mövjud qaydalara görə, iri şəhərlərin bir neçə müstəqil su təjhizatı mənbəyi olmalıdır. Ona görə də ölkə prezidentinin sərənjamına uyğun olaraq, hazırda Bakının su ilə təjhizatı üçün 300 kilometr uzunluğunda yeni su kəmərinin tikintisi layihələşdirilir (borunun diametri 2 metr, suötürmə güjü saniyədə 5 kubmetr olajaq)”.

Yaxın gələjəkdə yeni su anbarlarının tikintisi, hazırda istifadə olunan rezervuarların isə genişləndirilməsi və yenidən qurulması da planlaşdırılır. Bu gün şəhərdə ümumi tutumu 1 milyon kubmetrə çatan 11 su rezervuarı var. Bu göstərijinin ikiqat artırılması qarşıya məqsəd qoyulub. İlk növbədə, şəhərin su anbarları sarıdan problemli olan rayonları rezervuarlarla təmin ediləjək.