RUSİYA DİPLOMTİYASI GECİKMƏ, YOXSA TƏLƏSMƏ?

Tanınmamış Jənubi Osetiyanın  prezidenti  Eduard Kokoytanın Alaniya adı altında  Şimali Osetiya ilə  birləşərək,  Rusiya Federasiyasının subyektləri sırasına daxil olmaları üçün  bu ölkənin Konstitusiya Məhkəməsinə mürajiət  edəjəyinə dair bəyanatı  onsuz da  ən pis günlərini yaşayan  Rusiya-Gürjüstan münasibətlərini yenidən gərginləşdirdi. Həmin bəyanat verilən gündən üzübəri iki ölkə rəsmilərinin məsələyə dair verdikləri rəsmi  və ya gizli açıqlamalar  tərəflər arasındakı xoşagəlməz  ab-havanı  hələ  də  ortadan götürə bilməyib. Xatırladaq ki, qiyamçı  recimin lideri  Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil olmaq istəyini onunla əsaslandırmağa çalışır ki, 1774-jü ildə Rusiya ilə Osmanlı İmperiyası  arasında bağlanmış Kiçik Qaynarja  sülh müqaviləsinə görə,  Osetiya bütöv şəkildə rusların yuridiksiyasına keçmişdi. «Bizim əlimizdə Rusiyanın tərkibinə  daxil olmaq barədə tarixi sənəd var, amma oradan çıxmaq barədə  heç nə yoxdur. Deməli, əslində,  biz  heç oradan çıxmamışıq da» . Kokoytanın «tarixi sübutları» bir yana, əslində,  Güney  Osetiyanı doğrudan da bu gün Rusiyasız təsəvvür etmək mümkün deyil. Tanınmamış qurumun əhalisinin 95 faizi jiblərində Rusiya  pasportlarını gəzdirir,  Rusiya ilə  bir  iqtisadi  məkanda yaşayan jənub tərəfdə  bu gün faktik olaraq Rusiya  rublu  dövriyyədədir. Görünür, elə  buna görə  də  separatçı recimin  beynəlxalq ijtimaiyyət  tərəfindən   müstəqil subyekt kimi tanınmayajağını  gördüyündən,  prezident  Kokoyta  Rusiyanın tərkibində  olmalarını dəfələrlə   hüquqi-siyasi çərçivəyə salmağa jəhd göstərib. Məsələn, hələ  2004-jü ilin iyununda da Güney Osetiya rəhbərliyi Rusiyanın tərkibinə daxil olmaq barədə bu ölkənin qanunveriji orqanı və Federasiya Şurasına mürajiət etmişdi. Amma  o zaman məsələyə elə də  jiddi reaksiya verməyən Moskva,  nədənsə,  indi Tiflisin razılığı olmadan Jənubi Osetiyanın ilhaq  edilməsini nəzəri baxımdan da olsa, mümkün sayan eyhamlar səsləndirməyə  başladı. Rusiya  Baş nazirinin köməkçisi Gennadi Bukayev  hər  iki bölgənin Alaniya adı altında birləşərək, Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil olmaları istiqamətində hadisələrin gələjək inkişafına rəsmi Moskvanın heç  də  etiraz etmədiyini bəyan etdi. Elə iki ölkə arasında diplomatik gərginlik də məhz bu açıqlamadan sonra başlandı. Rusiya XİN-in rəsmi təmsilçisi  Mixail Kamınin Bukayev bəyanatının mətbuat tərəfindən düzgün yozulmadığını bildirdi; onun sözlərinə görə, burada söhbət Güneylə Quzey arasında yalnız  iqtisadi işbirliyindən gedib. Rusiya hökumətində  anonim bir mənbə  Baş nazir Fradkovun köməkçisinin belə bir bəyanat verməyə  ümumiyyətlə səlahiyyətinin olmadığını bildirib.  Rusiya hakimiyyətinin  yuxarı qatlarında çalışan, adının çəkilməsini istəməyən bir məmursa Jənubi Osetiya ilə bağlı bu jür bəyanatların, əslində,  bir qədər sonra, yəni  «Qərbin Kosovanın müstəqilliyini tanıyajağı ərəfədə» veriləjəyinin nəzərdə tutulduğunu  bildirib. Onda  belə çıxır ki, ya  Kokoyta  bir qədər tələsib, ya da  Georgi Bukayev bu məsələyə  Moskvanın  yanaşmasını bir qədər vaxtından əvvəl faş  edib. Əslində, Rusiya Prezidenti  Vladimir Putin də hələ fevral  ayında  xariji ölkə curnalistlərinin də qatıldığı  ənənəvi mətbuat konfransında rəsmi Moskvanın Kosova  məsələsində  tutduğu  mövqeyi açıqja bəyan etmişdi. Bildirmişdi ki,  Kosova  müstəqil subyekt kimi tanınarsa, bu təjrübə  MDB məkanındakı dondurulmuş etnoərazi xarakterli münaqişələrin çözümünə niyə tətbiq edilməsin? «Kosova probleminin həlli universal xarakter daşımalıdır».

 Kremlin Kosova probleminin həllində Serbiyanın ərazi bütövlüyünü tanıması və  qətiyyətlə dəstəkləməsi fonunda bu, bir qədər təzadlı görünmürmü? 

Qərbə  xəbərdarlıq

Əslində, Rusiya dövlət başçısı bu bəyanatla Kosovanın müstəqilliyini tanımağa  hazırlaşan Qərbə  jiddi mesac  göndərmişdi. Sadə dillə desək, başa salmağa çalışmışdı ki, əgər Moskvanın maraqlarına zidd olaraq, Kosovanın müstəqilliyi tanınarsa, o zaman Rusiya da adekvat addım atmaq məjburiyyətində qalaraq, Qərbin maraq dairəsində olan MDB-dəki tanınmamış  separatçı  qurumlara  olan münasibətinə yenidən baxa bilər. «Bu bizim üçün təkjə beynəlxalq prinsiplərin qorunub-saxlanılması deyil, həmçinin, postsovet məkanındakı maraqlarımız  baxımından da  jiddi önəm kəsb edir. Postsovet məkanında isə hələ  heç də bütün münaqişələr öz  həllini tapmayıb. Ona görə də biz bu yolla gedə bilmərik, dünyanın bir yerində  bir prinsip tətbiq olunsun, digərində isə tamam ayrısı»...

 Dünyanın aparıjı dövlətlərinin də  Kosovanın status məsələsinə  yanaşması müxtəlifdir. Məsələn, ABŞ hesab edir ki, hər bir etnosiyasi münaqişə  öz mahiyyətinə görə unikaldır, ona görə də onların həllinə regional və  tarixi aspektlərdən  yanaşılmalıdır. Kremlin mövqeyi isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Rusiyanın dövlət başçısının dedikləri ilə  ifadə  olunub. Kosovanın beynəlxalq  aləm tərəfindən müstəqil subyekt kimi tanınmasına isə  elə də çox qalmayıb. Bəzi fikirlərə görə, 3-4 ay, bəzilərinə görəsə uzağı, bir ilə  məsələ tamamilə həll olunajaq. Bütün bunların fonunda  Kosova münaqişəsinin həlli ərəfəsində rəsmi Moskvanın da öz nəzarəti altında olan MDB-dəki münaqişələrə yanaşmada fəallaşajağını  qabaqjadan güman etmək  olardı. Məsələn, regionda  jərəyan edən  bəzi prosesləri,  fikrimizi qismən də  olsa əsaslandırajaq misal kimi, göstərmək olar. Məsələn, Kokoytanın sözügedən bəyanatıyla  Tiflisin əsəbləri tarıma çəkildi; Gürjüstan Osetiya ilə «sərhəd»  (öz nəzarəti altında olan ) bölgələrə əlavə qoşun hissələri yeritdi, ərazidə gərginlik yarandı.  Bunun ardınja  iqtisadi  rıçaqlar işə salındı, Rusiya KİV-i Moldovanın Ukrayna ilə  birləşərək, tanınmamış Dnestryanı Respublikasını blokadaya almasına dair «həyəjanlı» xəbərlər yaymağa başladı. Xatırladaq ki, hələ martın əvvəlindən rəsmi Kiyevin  öz sərhəd məntəqələrində  tətbiq  etdiyi  yeni gömrük qaydalarına  görə, Ukraynadan  separatçı recim olan Dnestryanıya daşınan bütün mallar bundan sonra  Moldova gömrükçüləri tərəfindən sənədləşdirilməsə, sərhəddən buraxılmayajaq. Çünki rəsmi Kiyev Dnestryanı adlı «dövlət» tanımır. Bununla da Ukrayna  öz ərazisindən  Moldovaya,  Dnestryanı qiyamçılarına gedən yüklərə nəzarət etmək imkanı vermiş oldu ki, bu da, təbii ki, nə Tiraspolu, nə də onu dəstəkləyənləri razı sala bilərdi. Rusiyanın Kişinyovdakı səfiri (o, əvvəljə Rusiyanın Bakıda səfiri missiyasını ijra etmişdi) Nikolay Ryabov mətbuat konfransında sərhəd-keçid məntəqələrində tətbiq olunan yeni gömrük sisteminin Dnestryanının bütün xariji iqtisadi əlaqələrinin Moldova tərəfindən ələ keçirilməsi demək olduğunu və bununla da tanınmamış qurumun büdjəsinin iflij  duruma  gətirilib-çıxarılajağını bəyan etdi. Səfirin fikrinjə, bu addım bölgədə sosial partlayışa səbəb ola bilər. Bu fikirlərə rəsmi Kişinyovun reaksiyası isə çox kəskin oldu. Moldova xariji işlər naziri Andrey Stratan rusiyalı həmkarı Sergey  Lavrova göndərdiyi məktubunda səfirin sözlərinin müstəqil ölkələr arasında mövjud diplomatik çərçivələrə sığmadığını bildirdi. Bunun ardınja isə rəsmi Kişinyov Moskvadakı böyük elçisi Vasili Stürzanı təlimatlandırmaq  bəhanəsi ilə geri çağırdı. Moldovanın siyasi istebleşmenti isə Dnestryanıya olan siyasi və iqtisadi (Rusiya maşın karvanı ilə tanınmamış quruma açıqja göstərdiyi) yardıma görə, rəsmi Moskvanı ittihamlayaraq, bunu bir daha bölgədə münaqişənin və separatizmin qalmasında Rusiyanın   maraqlı olmasının bariz nümunəsi kimi səjiyyələndirdilər. Əslində isə  siyasi müşahidəçilər bu proseslərin də Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Kosova haqda söylədiklərindən qaynaqlandığını düşünürlər. Hətta bəzi mənbələr Kosova məsələsi həll ediləndən sonra rəsmi Moskvanın Qərbi hədələdiyi javab addımına - (MDB-dəki separatçı recimlərin də  Kosova kimi tanınmasına) birinji olaraq  «Dnestryanı Respublika»dan başlayajağını bildirirdilər. Elə  Ukrayna prezidentinin  sərhəddə yeni gömrük sisteminə  dair qərarı da Qərbin  Kremli qabaqlamaq istəyi kimi yozulur.  Bunu,  siyasətçilər arasında Qərbin Kosova təjrübəsini  Rusiyanın MDB-yə gətirmək istəyinə  qarşı ilk çıxışı kimi  də-yərləndirənlər  də var.

Dağlıq Qarabağdakı separatçılar nə vaxt fəallaşacaqlar? 

Ukrayna və Moldovanın tətbiq etdiyi yeni gömrük sistemi, ümumiyyətlə, bu təjrübə,  təbii ki, Güney  Qafqazdakı  digər qiyamçı recimləri  rahatsız etməyə bilməzdi. Təsadüfi deyildi ki, tanınmamış qurumlardan olan Abxaziya da  Gürjüstana sanki güj nümayiş etdirmək məqsədilə 4 min nəfər hərbçinin iştirakıyla  genişmiqyaslı  hərbi təlimlərə start verdi. Təlimlər qondarma respublikanın prezidenti Sergey Baqapşın  rəhbərliyi  altında keçirildi. Abxazlar və osetinlərlə yanaşı, Azərbayjan torpaqlarında  separatçı recim quran ermənilər də hadisələrin gedişatını həyəjanla izləməyə başladılar. Amma Baqapş və Kokoytadan fərqli olaraq,  DQ  separatçılarının lideri Arkadi Qukasyan Ukrayna hökumətini tənqid edəjək «rəsmi bəyanatlar»  verməkdən çəkindi. Bəlkə də bunu, Dnestryanıdan fərqli olaraq Qarabağdakı işğalçıları  belə  bir təhlükənin gözləməməsi ilə bağlamaq olar,   ermənilər, təbii ki, öz işğalçı siyasətinin «bəhrəsi»  olan  Qarabağa  münasibətdə Ermənistanın Ukrayna kimi addım atajağının, sadəjə,  mümkünsüz-lüyünü  yaxşı  bilirlər (amma burada xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, hələ  Ukrayna və Moldovadan da qabaq Azərbayjan Gürjüstanla birgə  erməni separatçılarına qarşı  analoci sistemi çoxdan işə salıb - Gürjüstan ərazisindən Ermənistana gedən qatarların ötən il Azərbayjan gömrükçüləri tərəfindən buraxılmaması da bunun nətijəsində mümkün olmuşdu …). Odur ki,  Tiraspolun Xankəndini də bu məsələyə qatmaq jəhdləri uğursuzluqla  nətijələndi. Hətta  Dnestryanıda  yaradılan  «Blokadaya Qarşı Koordinasiya Şurası»na daxil edilən, buradakı  erməni ijmasının rəhbəri Nikolay Sarkisyanın Ermənistan və Dağlıq Qarabağın «XİN»ə,  həmrəyliyə çağırışdolu  ünvanladığı məktubu da javabsız qaldı. Erməni politoloqlarının fikrinjə, İrəvan  rəsmilərinin bu məsələdə  susmaları tamamilə başadüşüləndir. Bu,  bir tərəfdən İrəvanın Qərbin qəzəbinə tuş gəlməmək istəyi ilə yozula bilər.  Digər  tərəfdən, Ermənistanın işğalçılığı pisləyən  Ukrayna ilə  münasibətləri onsuz da elə  möhkəm deyil. Amma səslərini çıxarmasalar da, bu heç də o demək deyil ki, erməni separatçıları proseslərdən kənarda qalmağı planlaşdırırlar, əksinə, sadəjə, əlverişli məqam gözləyirlər. Deməli,  Qarabağdakı separatçı recimin də vaxtı çatanda  fəallaşajağını gözləmək lazımdır. Belə ki, erməni müəllifi Artyom Yerkanyanın öz yazısında ortaya qoyduğu məntiqə görə, əgər  Qərb qarşısında Moskvanın Dnestryanıya münasibətdə  kişilyi  axıra qədər çatarsa, o zaman Qarabağa doluşmuş ermənilərə də bu KİŞİLİKDƏN  PAY  düşəjək. 

Rusiya ilə Gürcüstan arasındakı “müharibə” qızışır 

Bütün bunların fonunda Rusiya - Ukrayna - Moldova - Gürjüstan münasibətlərinin  yaxın gələjəyi haqda, təəssüf ki, nikbin fikirlər söyləmək mümkün deyil. Əksinə, tərəflər arasında  hələlik iqtisadi sahədə əsl müharibə gözlənilir. Artıq  Rusiya öz ərazisinə Moldova və Gürjüstan çaxırının gətirilməsinə yasaq qoydu. 

Yeri gəlmişkən, «R+»un martın 27-də dərj olunmuş sayındakı «İqtisadiyyatın zərərinə olan xariji siyasət?» başlıqlı məqalədə  rəsmi Tiflisin  siyasətinin Rusiya və Belorusiya bazarlarının Gürjüstan üçün itirilməsinə gətirib çıxarajağı barədə xəbərdarlıq etmişdik. Məhz curnalın çapdan çıxdığı gün, yəni martın 27-də Rusiya Gürjüstan çaxırlarının idxalına qadağa qoyaraq, bizim proqnozun dəqiqliyini təsdiqlədi.  

Bunun Moldova və Gürjüstan iqtisadiyyatı üçün nə demək olduğunu izah etməyə isə, təbii ki, elə də ehtiyaj yoxdur.

Gürjüstan Prezidenti Mixail Saakaşvilinin sözlərinə görə, «Rusiya tərəfinin Gürjüstan çaxırının idxalına qadağa qoyması, iki ölkə arasında münasibətlərə xələl gətirən təkjə siyasi akt yox, həm də Gürjüstan mədəni irsinə və bizim Rusiya ilə çoxəsrlik münasibətlərimizə həmlədir». 

Moskvanın qadağanın tətbiqinin sırf Gürjüstan çaxırlarının aşağı keyfiyyəti ilə bağlı olmasına dair israrlarına baxmayaraq, Tbilisidə bu açıqlamaların səmimiliyinə inanmırlar və Rusiya məhsullarına qarşı adekvat addımların atılajağı hədələri yağdırırlar.  

Heç şübhəsiz, Gürjüstanla  Rusiya  arasındakı gərginlik  Ümumdünya Tijarət Təşkilatının tribunalarında  davam edəjək. Yeri gəlmişkən, xatırladaq  ki, nəzəri olaraq Rusiyanın 2006 və ya 2007-ji illər ərzində ÜTT-yə üzv olajağı proqnozlaşdırılır. Gürjüstan isə artıq 2000-ji ilin iyunundan bu təşkilatın üzvüdür. Çox güman, Rusiyanın bu təşkilata üzvlük məsələsi həll olunan zaman Gürjüstan öz qonşusunun yolunu kəsməyə çalışajaq. Analitiklərin fikrinjə, Gürjüstan  kiçik  ölkə olsa da,  bu təşkilatda öz məqsədlərinə asanja nail ola bilər. Çox güman,  rəsmi Tbilisi ÜTT-də öz nəzarətində olmayan tanınmamış qurumlarda fəalliyyət göstərən gömrük məntəqələrinin qanunsuz fəaliyyəti və Rusiyanın bəzi şirkətlərinin həmin separatçı recimlərlə olan iqtisadi əməkdaşlığı barədə də məsələ qaldırajaq. Baş verənlər hər iki ölkənin sadə vətəndaşlarının bir-birinə münasibətinə  jiddi xələl gətirməkdədir. Məsələn,  Tbilisidə nəşr olunan «Kviris palitra» qəzeti  Gürjüstana  dost və düşmən  ölkələri müəyyənləşdirmək üçün bu günlərdə keçirdiyi sosioloci sorğuda,  rəyi soruşulanların 95 faizi Rusiyanı düşmən ölkə hesab edib (Gürjüstana düşmən ölkələr sırasında ikinji yerdə  Ermənistandır).  Bu arada Gürjüstan həbsxanalarının birində baş verən məhbusların qiyamı  ilə dövlət dəftərxanasında çalışan məmurlara qarşı  jasus qalmaqalının da rəsmi Tiflisin Moskva ilə əlaqələndirəjəyi şübhəsizdir.  Gürjüstan rəsmiləri konkret ad çəkməsələr də,  artıq bu barədəki  bəyanatlarının hədəfində kimin durduğu sirr deyil. Deməli, Moskva ilə Tbilisi arasında münasibətlərdəki gərginliyin gələjəkdə daha da artajağını düşünmək olar.      

Moldova ilə Ukrayna da Moskvanın qəzəbinə tuş gəlir

Siyasi texnoloqlar Ukrayna və Moldovaya qarşı da Rusiya tərəfindən müəyyən təzyiqlərin olajağına əmindirlər. Bunların sırasında hələlik ənənəvi  mavi yanajağın qiymətinin yenidən gündəmə çıxajağı daha yaxın günlərin hadisəsi kimi gözlənilir. Məsələn, Moskvada  «Qazprom»un rəhbərliyi ilə Moldovanın müvafiq  strukturları arasında yeni tariflərə dair danışıqlar nəzərdə tutulub. Xatırladaq ki, tərəflər arasında əvvəlki danışıqlar uğursuzluqla nətijələnmişdi. Belə ki, Rusiya 2006-jı ilin yanvarından Moldovaya qazın hər min kubmetrini  160 dollardan  təklif  etsə də, qarşı tərəf bununla razılaşmayıb.  Kişinyovun mövqeyinə görə, «Moldovqaz»ın  səhmlərinə nəzarət paketinin  «Qazprom»a məxsus olması Rusiyanın, bu  ölkənin bütün istehlak bazarına nəzarət etməsi deməkdir. Eyni zamanda, Rusiya Moldova ərazisindən  Balkan ölkələrinə də mavi qaz nəql etmək imkanına malikdir. Ona görə də Moskva mavi yanajağın qiymətində, Rusiyaya bu imkanları verən Moldovaya  güzəştə getməlidir. Hazırkı siyasi proseslər fonunda isə Moskvanın Kişinyova güzəştə gedəjəyi bir qədər real görünmür, əksinə, «Qazprom»un  Kiyevlə də yenidən haqq-hesab çəkəjəyi uzaqda deyil. Ukraynaya verilən mavi yanajağın qiymətinin yay  aylarında yenidən qaldırılajağı haqda fikirlər var; bu arada Türkmənistan rəsmilərinin Ukraynaya nəzərdə  tutulan mavi yanajaq ötürülməsinin mümkün olmadığını bəyan etmələri isə vəziyyəti bir qədər də kəskinləşdirə bilər.