MANAT FIRTINALI DƏNİZDƏ

Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) 21 dekabr 2015-ci il tarixindən etibarən üzən məzənnə rejiminə keçilməsi barədə qərar qəbul etdi. "Bu qərara əsasən manatın məzənnəsi başlıca olaraq valyuta bazarında tələb və təklifin nisbətini müəyyən edən fundamental amillərin təsirinə uyğun olaraq formalaşacaq", - deyə bəyanatda qeyd olunur.

Bu qərar uzunmüddətli xarakter daşıyan xarici iqtisadi şokların güclənməsini nəzərə alaraq, tədiyyə balansının tarazlaşdırılması, ölkənin valyuta ehtiyatlarının kritik səviyyədə qorunması, milli iqtisadiyyatın beynəlxalq rəqabət qabiliyyətinin təmin olunması məqsədilə qəbul edilib.

MB vurğulayıb ki, bu ilin iyul ayından etibarən neftin qiymətinin sürətlə aşağı düşməsi müşahidə olunur: "2014-cü ilin əvvəlindən bir sıra tərəfdaş ölkələrin milli valyutalarının dəyərsizləşməsi 100%-i ötüb".

50%-lik devalvasiya

Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan Mərkəzi Bankı dekabrın 21-nə manatın dollara nisbətən rəsmi məzənnəsini dekabrın 18-də qeydə alınmış 1,0499 manat/1$ səviyyəsinə qarşı 1,55 manat//1$ səviyyəsində müəyyən edib. 

İlk dövr ərzində ikinci devalvasiyanı (birincisi bu il fevralın 21-də baş vermişdi və onda manat 34% ucuzlaşaraq 1 ABŞ dolları müqabilində 1,05 həddinə çatmışdı) qaçılmaz edən faktorlar kifayət qədər idi. Bu, həm dünya bazarlarında neftin qiymətinin rekord həddə enməsi, həm qonşu RF və Qazaxıstanın milli valyutalarının dəyərdən düşməsi, həm də ABŞ Federal Rezerv Sisteminin uçot dərəcəsini artırması ilə bağlıdır. 

Ümumdünya Bankı da neftin ucuzlaşmasının manatın kursu üçün təhlükəli olduğuna diqqət çəkmişdi. "Neft qiymətlərinin azalması Azərbaycanın neft gəlirlərini də azaldır. Bundan başqa, ötən il regional valyutalar, o cümlədən rus rublu, təngə və lirə də dəyərini xeyli itirib ki, bu da əhalini manatları satmağa vadar edir. Milli valyutanın real kursunun möhkəmlənməsi Azərbaycan istehsalı olan məhsulların regional bazarlarda rəqabət aparmasına imkan vermir. Bütün bu faktorlar ölkəni xaricdəki proseslərə reaksiya vermək və müvafiq olaraq, manatın kursunu tənzimləməyə məcbur edir. Yəni neft qiymətləri, regional valyutaların zəifləməsi və ABŞ FRS-nin uçot dərəcəsilə bağlı qərarı elə bir şərait yaradır ki, Azərbaycan bu çağırışlara reaksiya verməlidir", - deyə Dünya Bankının Cənubi Qafqaz üzrə regional direktoru Mersi Tembon "Azernews"a ötən həftə verdiyi müsahibəsində bildirib. 

Artıq dekabrın əvvəlindən bir çox ekspertlər AMB-nin manatın kursunu saxlamaq imkanlarını müzakirə edir və üzən məzənnəyə keçid halında milli valyutanın sürətlə ucuzlaşa biləcəyinə diqqət yetirirdilər. Report agentliyinin məlumatına görə, son 2 həftə ərzində AMB bazarda, təxminən, 750 mln. dollar satıb və bu da valyuta ehtiyatlarının 5,5 mlrd. dollara qədər azalmasına səbəb olub. Bundan başqa, 2015-ci ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində Azərbaycanın tədiyə balansının cari əməliyyatlar hesabının profisiti 2014-cü ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 37,7 dəfə azalaraq 240,5 mln. $ təşkil edib. 

Ümumilikdə, 2015-ci ildə manat dollara nisbətdə, az qala, 2 dəfə ucuzlaşıb. 

Üzən məzənnəyə keçidlə AMB faktiki olaraq, özünün valyuta bazarına təsirini minimuma endirir və kursun müdaxilə yolu ilə müəyyənləşdirilməsindən imtina edir. Gələcəkdə biz manatın kursunun düşməsilə yanaşı, qalxmasının da şahidi ola bilərik. Bu addım, ilk növbədə, AMB-nin son vaxtlar xeyli azalmış valyuta ehtiyatlarının qorunub saxlanmasına yönəlib. Bir tərəfdən bu, dünya bazarlarında neftin ucuzlaşması ilə (bu faktor tədiyyə balansının profisitinin xeyli azalmasına gətirib çıxarıb), digər tərəfdənsə ölkə iqtisadiyyatının aktiv dollarlaşması ilə bağlıdır. Əhalinin depozitlərinin əksər hissəsi 2014-cü ilin sonlarından etibarən dollara keçirilməyə başlayıb. Nəticədə, əgər 2014-cü ilin iyulunda ümumi bank hesablarının 63%-i manat, 37%-i isə valyuta depoziti olduğu halda, bir il sonra bu nisbət artıq 28%-in 72%-dir. 

FRS artım istəyir

AMB-nin qərarı azərbaycanlıların diqqətini ötən həftənin əsas iqtisadi xəbərindən - ABŞ Federal Rezerv Sisteminin (FRS) uçot dərəcəsini 0-0,25%-dən 0,25-0,5%-dək artırmasına dair məlumatdan da yayındırdı. FRS belə artıma son 10 ildə ilk dəfə getdi - sonuncu dəfə uçot stavkası 2006-cı ilin iyununda artırılmışdı. Bu qərarın qəbulu çoxdan gözlənilirdi, çünki uçot dərəcəsinin artırılması ABŞ iqtisadiyyatının gücləndiyini təsdiqləyir. Ekspertlər isə FRS-in rəhbəri Canet Yellenin Amerika iqtisadiyyatının perspektivləri və uçot dərəcəsinin hərəkət istiqaməti haqda bəyanatına xüsusi önəm verirlər. O, iqtisadiyyatın müsbət istiqamətdə inkişaf etdiyini təsdiqləyib. ABŞ-da işsizlik 5% təşkil edir ki, bu da əhalinin, demək olar ki, tam işlə təmin olunduğunu göstərir. Bu il iqtisadi artımın 2,1%, 2016-cı ildə isə 2,4% olcağı proqnozlaşdırılır. İnflyasiya isə getdikcə artaraq 2018-ci il üçün 2%-lik hədəf səviyyəsinə çatdırılacaq.

Bu proqnozlara əsaslanan FRS uçot dərəcəsini 2016-cı ildə hər dəfə 0,25% olmaqla dörd dəfə artırmağı və 2018-ci ilin yekunlarına görə 3,25%-ə çatdırmağı planlaşdırır. 

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin bazarlarına təzyiq

FRS-nin qərarı və proqnozları dolların kursunun möhkəmlənməsinə və kapitalın inkişaf etməkdə olan ölkələrin (İEOÖ) bazarlarından axınına səbəb ola bilər. Amma ekspertlər hesab edirlər ki, İEOÖ-də valyuta və bazarların həddindən artıq çökəcəyi gözlənilmir. Çünki uçot dərəcəsinin artırılacağı çoxdan məlum idi və fond birjalarındakı hazırkı qiymətlər müəyyən olunarkən artıq FRS-in qərarı nəzərə alınıb. Lakin FRS-in uçot dərəcələrinin sonrakı artımı ABŞ-ın dövlət istiqrazlarının gəlirliyini daha da artıracaq və kapitalın Amerika bazarına axınını aktuallaşdıracaq. Bu isə o deməkdir ki, İEOÖ, xüsusilə də BRHÇC (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və CAR), bir də Türkiyə daha çox itirəcəklər. Digər tərəfdən FRS-in uçot dərəcələrindəki artım bütün dünyada kredit dərəcələrini artıracaq və bu da EM-in (inkişaf etməkdə olan bazarlar) iqtisadi inkişaf perspektivlərinə təsirsiz qalmayacaq.

Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) bəyan edib ki, FRS-in uçot dərəcəsini artırması bankın öz əməliyyatlarını həyata keçirdiyi ölkələrin bazarlarında qeyri-müəyyənliyi və kreditlərin idarə olunmasına maliyyə xərclərini çoxaldacaq. Analitiklərin fikrincə, geosiyasi qeyri-müəyyənlik şəraitində olan (Türkiyə, Rusiya və Ukrayna), həmçinin böyük həcmdə dollar öhdəliklərinə malik dövlətlər (İordaniya, Ukrayna, Türkiyə) təsirə daha çox məruz qala bilərlər. Düzdür, neftin ucuzlaşması Türkiyəyə vəziyyəti nizamlamaq imkanı verir - bu ölkə böyük neft ixracatçısıdır. Xarici borcun aşağı səviyyədə olması isə Rusiya üçün də vəziyyətdən çıxmaq şansı saxlayır. Özü də, Rusiyanın iqtisadi blokuna rəhbərlik edənlər FRS-in qərarının ölkə iqtisadiyyatına ciddi neqativ təsir edəcəyini düşünmürlər. Maliyyə naziri Anton Siluanovun fikrincə, "Rusiyanın maliyyəsi bu dəyişikliyə minimum reaksiya verəcək, çünki bizim böyük həcmdə ehtiyatlarımız var, həm də ölkədən kapital axını azalır. Odur ki, bu qərar büdcəyə heç bir təsir göstərməyəcək, rublun kursuna isə, demək olar ki, təsir etməyəcək".

Nazir qeyd edib ki, RF büdcəsinə təsir göstərmək yalnız dolayısı ilə - neft qiymətləri ilə mümkündür. 

Rusiyanın iqtisadi inkişaf naziri Aleksey Ulyukayev də eyni fikirdədir. "Analitiklərin 80%-i FRS-in uçot dərəcəsini artıracağına əmin idi. Odur ki, hamı bunu gözləyirdi, bu qərara hazır idi, neftlə bağlı müqavilələrdə və digər sazişlərdə bu faktor nəzərə alınıb", - deyən nazirin sözlərinə görə, bu qərar Rusiyadakı makroiqtisadi vəziyyətə ciddi təsir göstərməyəcək. 

Bareli 20 dollara

İstənilən halda, ABŞ-ın FRS-in qərarı və ən əsası, növbəti addımlara dair proqnozlar həm digər ölkələrin bazarlarına və vayutalarına, həm də xammalın qiymətinə təsir göstərəcək. Və ilk zərbə alan, onsuz da qiyməti 40 dollardan aşağı düşməkdə olan neft olacaq. 

Üstəlik, ABŞ-ın neft satışına qadağanı ləğv etməsi də "qara qızıl"ın qiymətinə təsirsiz ötüşmür. Düzdür, ekspertlər dünya bazarına böyük həcmdə neft çıxarılacağını gözləmirlər, amma psixoloji bazar qısa müddətə də olsa, bu qərara ucuzlaşma ilə reaksiya verəcək. İran üzərindəki sanksiyaların tezliklə aradan qaldırılması da neftin qiymətini aşağı salacaq. Ekspertlərin rəyinə görə, bu iki faktor dünya bazarlarında qiyməti 30 və hətta 20 dollara qədər sala bilər. 

Amma əksər ekspertlər gələn il üçün neft qiymətlərinə pozitiv yanaşırlar. Onların fikrincə, ABŞ və Avropada iqtisadi inkişaf fonunda belə ucuz qiymətlər uzun müddət qala bilməz - istehlakın artımı buna imkan verməyəcək. ABŞ da şist neftinin nəqlini artırsa da, hər halda, "qara qızıl"ın idxalçısı olaraq qalır. Bütün bu faktorların analizi ekspertlərə və beynəlxalq maliyyə təşkilatlarına 2016-cı ildə orta qiymətin barel üçün 50 dollar həcmində proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu isə o deməkdir ki, neft qiymətləri yeni ili 35-40 dollardan başlasa da, ilin ikincin yarısında 60 dollara qədər yüksələ bilər. 

Bizi nə gözləyir?

Rusiyada olduğu kimi, Azərbaycan üçün də əsas maraq doğuran FRS-in qərarı yox, neftin bazarlardakı qiymətidir. Xarici borcun aşağı səviyyədə olması və fond bazarının inkişaf etməməsi ölkəni beynəlxalq maliyyə mərkəzlərinin qərarlarının neqativ təsirindən qoruyur. Bu mənada, DRS-in qərarı kapital axınına təsir etmir, çünki Azərbaycan bankları və şirkətləri beynəlxalq fond birjalarında sərbəst dövriyyə edən səhmlərə malik deyillər. Amma digər tərəfdən FRS-in uçot dərəcəsini dəyişməsi beynəlxalq kapital bazarlarından əldə olunan kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin artımına səbəb ola bilər. Bu isə ölkə daxilində kredit dərəcələrini aşağı salmaq imkanını xeyli məhdudlaşdırır. 

Gələcəkdə ABŞ FRS-in qərarı manatın kursuna da təsir göstərə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, manatın kursu avro və dolların daxil olduğu ikili valyuta səbəti əsasında formalaşır. Ekspertlər isə çoxdan proqnozlaşdırırlar ki, dollar avroya nisbətdə hazırkı 1,085 avro-1,09 dollardan 1:1 paritetinə qədər möhkəmlənə bilər. Üzən məzənnəyə keçiddən sonra dollar-avro nisbəti də manatın kursuna təsir göstərəcək. 

İndi Azərbaycan hökuməti istehlak bazarındakı qiymətlərə, xüsusilə də ərzağın qiymətinə nəzarəti gücləndirməli olacaq. Fevral devalvasiyasından sonra hökumət buna nail ola bilmişdi və əsassız qiymət artımının qarşısını almışdı. Amma istənilən halda, il ərzində ikiqat devalvasiyanın təsirindən qaçmaq, faktiki olaraq, qeyri-mümkündür. 

Üzən məzənnəyə keçid bir sıra yeni reallıqlara yol açıb. Bu kursa keçmiş digər ölkələrin (Rusiya, Qazaxıstan) təcrübəsinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, bu gün kurs 1 dollara 1,55 manat həcmində müəyyən olunsa da, bir həftə sonra, nəzəri baxımdan, o, daha aşağı ola bilr. AMB-nin bazara minimum təsir etdiyini nəzərə alsaq, bu ssenari olduqca real görünür və hökumət bazarı sabitləşdirmək üçün ərzaq qiymətlərində kəskin dəyişikliyin qarşısını almaq məcburiyyətindədir. 

Ümumilikdə, Ümumdünya Bankı 2016-cı ildə İEOÖ üçün böyük çətinliklər proqnozlaşdırır. Bankın prezidenti Cim En Kim Yaponiyanın işgüzar "Nikkei" qəzetinə müsahibəsində bildirib ki, gələn il, ümumilikdə, dünya iqtisadiyyatı, xüsusilə də İEOÖ üçün "məyusluq ili" olacaq. Bu baxımdan, o, İEOÖ-yə struktur islahatları keçirməyi tövsiyə edir: "Xammal ixracatçıları emal sənayesində əlavə dəyər yaratmaq barədə düşünməlidirlər. Yalnız xammal satmaq yox, onlar xammalın emalı prosesinə də cəlb olunmalıdırlar. Bir çox ölkələr öz iqtisadi artım mənbələrini diversifikasiya etməlidirlər. Neftin və qazın qiymətinin ucuzlaşmasından istifadə edərək, mədən yanacaq sektorunun inkişafına pul xərcləməyə son qoymağın vaxtıdır", - deyə o, vurğulayıb.

Azərbaycan bu cür struktur dəyişikliyinə bir neçə il əvvəl başlayıb. Ölkə rəhbərliyi nəqliyyat infrastrukturunun inkişafına, o cümlədən Bakı-Tiflis-Qars dəmiryolu dəhlizinin tikintisinə böyük həcmdə sərmayə qoyub, bu yaxınlarda Şimal-Cənub dəhlizində işlərin genişləndirilməsi haqda qərar qəbul olunub, liman və yol infrastrukturuna böyük həcmdə vəsait sərf olunub. Paralel olaraq, istehsal sektoru da inkişaf edir - bu məqsədlə geniş profilli texnoparklar yaradılır. Ölkənin inkişafının postneft mərhələsində xüsusi rol oynayacaq turizm və informasiya texnologiyaları sektorlarına böyük önəm verilir. Ümumilikdə, qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində görülən tədbirlər ölkə iqtisadiyyatının gələcək inkişaf trendi olacaq. Bunun üçün "təhlükəsizlik yastığı" da var - AMB-nin ehtiyatları nə qədər azalsa da, ümumilikdə Neft Fondunun ehtiyatlarını nəzərə alsaq, ölkə kritik mərhələdən daha asan çıxacağına ümid edə bilər.