Müəllif: Elya ƏNVƏRLİ, Zərifə BABAYEVA Bakı
Bərpa edildikdən sonra, Böyük Teatr yeni mövsümü Yuri Qriqoryeviçin yeni quruluşunda Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baleti ilə açıb. Tamaşa yeddi dəfə nümayiş olunub və açılışa Azərbaycan bəstəkarının həyatı və yaradıcılığı barədə kitab buraxılıb. Deyilənə görə, tamaşaya biletlər bir il əvvəl satılsaydı belə, baletə düşməyə yenə də imkan olmazdı. Dünya teatrları üzrə triumfal gedişə o, Kirov adına Leninqrad Opera və Balet Teatrının səhnəsində 1964-cü ildə baş tutan premyeradan dərhal sonra başlayıb. 50 ildən çox vaxt keçib, tamaşa dünyanın 65 teatrında qoyulub, lakin "Məhəbbət əfsanəsi" hələ də planetboyu addımlamağa davam edir.
SSRİ və Azərbaycanın xalq artisti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, Heydər Əliyev və "İstiqlal" ordenlərinin kavaleri - bunlar dahi həmvətənimiz, professor, bəstəkar Arif Məlikovun mükafatlarının və adlarının heç də tam siyahısı deyil. O, 7 simfoniyanın, 3 baletin, 7 simfonik poemanın, Tofiq Bayramovun sözləri əsasında "Vətən" vokal-simfonik poemasının, Vaqif Səmədoğlunun sözləri əsasında "Torpağın səsi" kantatasının, 13 süitanın, "Dalğalar" operettasının, Nazım Hikmətin şeirlərinə orkestrlə səs üçün 2 vokal silsilənin, kamera və instrumental musiqinin, kinofilm və teatr tamaşalarına musiqi, mahnıların müəllifidir. Azərbaycan müəllifinin əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində ifa olunub: Rusiya, ABŞ, İngiltərə, Fransa, Yaponiya, Braziliya, Avstriya, Norveç, Finlandiya, İtaliya, Misir, Tailand və s.; həmçinin qonşu ölkələrdə. "R+"a müsahibəsində Arif MƏLİKOV həyatı, yaradıcılığı və iş planları barədə danışıb.
- Maestro, hansı bəstəkarlar sizin yaradıcılığınıza və yaradıcılıq imzanıza təsir göstərib?
- Mən Bakı şəhərində doğulmuşam, hərçənd musiqiçi ailəsində yox. Lakin ailəmizdə hər şey incəsənətlə nəfəs alırdı. Anam ədəbiyyatçı idi və kamançada məharətlə ifaə edirdi. Musiqiçi olmaq üçün mən Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi Məktəbində tarda çalmağı öyrəndim. Sonradan isə 1 il Azərbaycanın ən musiqili şəhərlərindən biri - Şuşada işlədim. Artıq o zaman ilk bəstələrim yaranırdı. Bakıya qayıdanda təhsilimi konservatoriyada - Qara Qarayevin yanında bəstəkarlıq sinfində davam etdirdim. Kim təsir göstərib? İlk növbədə, dünya klassikası və əlbəttə ki, Şostakoviç, Prokofyev, Stravinski, Qara Qarayev. Təbiətcə özüm simfonistəm və buna görə də diplom işim Birinci simfoniya olub. Sonra isə belə desək, babama - müasir dövrün ən dahi bəstəkarı Dmitri Şostakoviçə həsr etdiyim On birinci simfoniya olub. Şərqdə deyirlər axı: "Müəllim ikinci atadır", maestro isə müəllimim Qara Qarayevin müəllimi olub. Odur ki, mən qanuni nəvəyəm. Ömrümboyu çoxlu resenziya və mülahizələrimin olmasına baxmayaraq, həmin birinci böyük silinməz iz buraxıb. "Təbrik edirəm, ithaf olunmasına sevinirəm və qürur duyuram...", - Şostakoviç yazıb.
Üçüncü simfoniyamı Yuqoslaviya Kamera Orkestrinin xahişi ilə onlar üçün yazmışam.
- Yaradıcılıq prosesi neçə keçir? Rahat, yoxsa ağır? Əsərdən-əsərə imza və tərziniz dəyişilirmi?
- Fərqli olur... Bəzən rahat və asan yazılır. Bəzən olur ki, yaradıcılıq əzabı çəkirsən və proses uzanır. Bəzən konsepsiya, quruluş və yaradıcılıq fikri barədə fikirləşirsən; məzmunun, müəyyən obrazların yaradılmasına köklənirsən. Bir Allah bilir ki, bu gün nə qədər istiqamətlər, təbiətdə yeniliklər, açıq bəstəkarlar var. Onlarla ancaq işləməyi bacarmaq lazımdır.
- Musiqini necə bəstələyirsiniz - musiqi aləti ilə, yaxud onsuz?
- Braziliyaya 21 saat və ya Yaponiyaya 12 saatlıq uçuramsa və yolda fikirlər yaranırsa, onun eskizini cızıram. Və sonra üzərində işləyib tamamlanana qədər saxlayıram - qiymətli vaxtı əldən vermək olmaz. Bir dəfə olmuşdu ki, musiqi alətindən ayrılmadım və bir ay ərzində müəllimim Qara Qarayevin portreti asılan və hər şeyə onun aurası hopan bəstəkarlıq sinfindən çıxmadan, fortepiano üçün konsert bəstələdim. Yalnız Ceyhun adlı köməkçim konservatoriyaya səsyazısı üçün kompüter gətirdi. Sinifdə stulların üstündə yatırdım. Orkestr ilə fortepiano üçün bu konserti Almaniyadan gələn Ədilə Əliyeva və assistentim, güzəl pianozu Ceyhun Allahverdiyev ifa etdilər.
- Əsərlərinizdən hansını daha çox bəyənirsiniz?
- Madam ki, incəsənət hər zaman davam edir, cavab vermək zətindir. Lakin "Məhəbbət əfsanəsi" və Səkkizinci simfoniya hələlik birinciliyi əldən vermir...
- Deyilənə görə, Yeddinci simfoniyanın yaranma tarixi maraqlı olub...
- Türkiyəli həkim, planetin zəngin adamı, maarifçi və xeyriyyəçi, Türkiyədə iki universitet şəhərciyi salan İhsan Doğramacı mənə simfoniya yazmağı təklif etdi və boş ərazidə 120 sinifdən ibarət nəhəng konsert zalı inşa etməyə söz verdi. Bir ildən sonra Yeddinci simfoniya hazır oldu və dəyəri 6,5 mln. dollardan çox möhtəşəm konsert zalı da həmçinin. Nəhəng yeni zalda İhsan Doğramacıya həsr etdiyim bu əsərin premyerası baş tutdu.
- "Əbədiyyət" adlı qeyri-adi Səkkizinci simfoniyanın yazılma hekayəsi də maraqlıdır...
- 1994-cü ildə Heydər Əliyev məni nümayəndə heyətinin tərkibində Səudiyyə Ərəbistanına səfər etməyə dəvət etdi. Kəbəni görmək, Məhəmməd Peyğəmbərin (s.ə.s) məzarını ziyarət etmək, müqəddəs qara daşı öpmək, Həcc ziyarətinin bütün ayinlərini yerinə yetirmək, müqəddəs Məkkə ilə Mədinəni görmək hər bir müsəlmanın arzusudur. Orada möcuzələr baş verirdi - Peyğəmbərimizin məzarını ziyarət edəndən və 1 milyon zəvvar, eyni zamanda, yeni məbəddə dizüstündə dua etdikdən sonra, alatoranlıqda birdən məbədin damı açıldı və sonsuz ulduzlu səmanı gördük. Məbədin digər hissəsində, sanki torpağın altından nəhəng bir çiçək peyda oldu və milyonlarla sayrışan ulduzların görüntüsünü açaraq, onun ləçəkləri yerə sallanmağa başlandı. Möhtəşəm! Və insan əbədiliyin necə bir zərrəsi olduğunu anlayır. Və bu vaxt Heydər Əliyev mənə müraciət etdi: "İstəyirdim ki, böyük simfonik əsər yazmaq üçün bunu görəsən və ilham alasan". Bu isə Səudiyyə Ərəbistanında, İslam dünyasının mərkəzində deyilib. Heydər Əliyevin dahiliyi ondadır ki, onu, gələcəyə baxan bir insan kimi, əbədiyyat həmişə narahat edirdi.
Bunu də mən bəstələrimdə canlandırmağa çalışırdım. Səudiyyə Ərəbistanından qayıdan zaman, konsepsiyanı fikirləşməyə və bu iş üçün material toplamağa başladım. Buna bir neçə il getdi. İlk dəfə simfoniyanın Heydər Əliyevə həsr edilməsi barədə sonradan onun adını daşıyan "Respublika" Sarayında Mstislav Rostropoviçin yubiley gecəsində dedim. Simfoniyanın ifasını liderin 80-ci ildönümünə həsr etmək istədim. Lakin onun vəfatı bu hadisəni 1 il təxirə saldı və simfoniya yalnız onun doğum günündə, 2004-cü il mayın 10-da səsləndi. Amma o bizim aramızda yox idi, 81 yaş tamam olacaqdı...
Premyerada Prezident İlham Əliyev, xanımı Mehriban Əliyeva iştirak edirdilər. Simfoniyanın birinci hissəsində musiqiyə Nazım Hikmətin fəlsəfi şeirləri əlavə olunub. İkinci hissə üçün bir orkestr bəs etmədi. Səsyazısında ifa edən orkestrin üzərinə daha ikisi qoyulur və musiqinin ifadəliliyi üçün bütün müasir üsullardan istifadə olunur. Musiqi birdən kəsiləndə səssizlikdən şair Almas İldırımın "Azərbaycan" şeiri əsasında yazılmış digər musiqi səslənir. Sonda royal səslənir - bu, əbədiliyə gedişdir. Simfoniya tamamlanandan sonra, sükut səslənməlidir. O zaman dinləyicilər əbədilik barədə fikirləşirlər və bu da muqisinin bir hissəsidir.
- Siz Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin metri kimi, bu gün bizim peşəkar musiqini hansı səviyyədə qiymətləndirirsiniz?
- Qara Qarayev, Niyazi, Fikrət Əmirov, Cövdət Hacıyev, Soltan Hacıbəyov kimi bir çox əvəzedilməz insanların bu dünyadan köçdüklərinə baxmayaraq, bu gün musiqimizə görə narahat olmaq lazım deyil. Onların yerinə hazırda həm Azərbaycan Konservatoriyasında, həm də Türkiyənin, Hollandiyanın, İtaliyanın və digər ölkələrin aspiranturasında təhsil alan bacarıqlı gənclər gəliblər.
- Yanınıza dinləmək üçün uşaqları gətirirdilər?
- Hətta məzəli hadisələr də olub; məsələn, ikiyaşlı oğlanın atası ondan böyük bəstəkar çıxacağını deyirdi. İki klavişə basmağı bacaran dördyaşlı qızın valideyni isə onun konsert verəcək pianoçu gələcəyini sifariş edirdi.
- Arif müəllim, dərslər zamanı, ilk növbədə, nəyə fikir verirsiniz?
- Çatışmazlıqları kənarlaşdırıram, onların gələcək inkişafı üçün üstünlüklərini seçirəm.
- Başınızda daim musiqi səslənirsə, onu söndürmək istəyi olurmu və bu, alınırmı?
- Çox da yaxşı alınır, çünki beyin daim ətrafında baş verən hadisələrə cavab verir.
- Bu gün tələbələrinizdən kim fəal yaradıcılıqla məşğuldur? Sizin yaradıcılıq təmayülünüzü bölüşdürən xələfləriniz varmı?
- Bu, mənim assistentim Ceyhun Abdullayevdir. Onun fortepiano üçün iki konserti, fortepiano üçün sonatası və orkestr musiqisi var. O, gözəl pianoçudur və artıq bəstəkarlıq sinfi üzrə tələbələri var. Əli Qəmbərli isə ABŞ-da bəstəkarlar müsabiqisində orkestr əsərini təqdim edib və mükafat qazanıb. Bir də İtaliyadan mənim keçmiş tələbəm Kəmalə Əlizadə gəlib. Onun filarmoniyada müəllif konsertində yeni simfonik əsərləri səsləndirilib.
- Gənc musiqiçilərə nə məsləhət görərdiniz?
- Daha çox çalışmağı, mükəmməlliyə nail olmağa can atmağı, əsərini yenidən düzəltməyə tənbəllik etməməyi. Milli musiqinin, ilk növbədə, muğamın köklərini və ənənələrini dərindən öyrənməyi. Bu da əla nəticələr verəcək. Daha çox işləməyi və daha az yatmağı. Gecə beyin daha intensiv işləyir. Gərgin iş zamanı mən sutkada dörd saatdan çox yatmıram. Əgər Tanrı sənə istedad veribsə, sən məsuliyyətlisən və taleyini doğrultmalısan.
- Kinematoqraflığa necə gəldiniz və filmdə musiqiyə hansı rolu ayırırsınız? Onu ikincidərəcəli hesab edirsinizmi?
- Mənə kinomusiqini sifariş edirlər. Orta Asiyanın kinostudiyaları ilə çalışırdım, Tacıkistanın altıseriyalı "Şahnamə" filminə musiqi yazmışam. Düşünürəm, kinoda musiqiyə təkcə müşayiət elementi kimi deyil, daha çox diqqət yetirmək lazımdır. Mən "Ulduzlar sönmür", "Sehrli xalat", "Gecə cinayəti" və s. kimi bir çox filmlərə musiqi yazmışam.
- Nəyə görə teatrımızın repertuarından dünya səhnəsinin ən yaxşı baletlərindən biri - "Məhəbbət əfsanəsi" yoxa çıxıb?
- Axundov adına Opera və Balet Teatrının çiçəklənmə vaxtları yoxa çıxdı. O zaman baletimiz dünyada tanınırdı. İfaçıları peşəkar cəhətdən daha yüksək səviyyəyə çıxarmaq, artistlər üçün daha yaxşı yaşayış şərtləri yaratmaq, yaradıcı gənclər böyütmək, sonradan isə nəticələri əldə etmək lazımdır.
- Musiqinizin interpretasiyasından həmişə razısınızmı? Əsərlərinizin ifasını kimə etibar edirsiniz?
- Bir vaxtlar Niyazi - Arif Məlikov yaradıcı tandemi mövcud idi. Niyazi bütün iri əsərlərimi ifa edirdi və bundan daha yaxşı ifa arzu edə də bilməzdim. O, mənim müəllimim, böyük məktəb, nəhayət, kumirim idi. O vaxt Marinski Teatrı onu dirijor qismində işə dəvət etdi və onunla qastrollara gedirdim. Paralel olaraq, əsərlərimi teatrda məharətlə bacarıqlı dirijor Rauf Abdullayev ifa edirdi. Mən xoreoqraf Yuri Qriqoryeviç, dirijorlar Vladimir Fedoseyev və Gennadi Rojdestvenski də daxil olmaqla, yüksəksinifli peşəkarlara etibar edirəm.
- Sizin barədə "Əbədiyyət" adlı kitabda yağlı boya ilə çəkilmiş rəsmlərin reproduskiyasına rast gəlmək olar. Doğrudan da Tanrı istedad verəndə birini vermir...
- "Əbədiyyət", "Zuğulba", "Sevimli güllər", "Qafqaz dağları", "Xəzərin qara qızılı", "Şərq" və s. simfoniyaların triptixləri var... "İki ürəyin poeması" adlı digər baletimdə təkcə librettonun müəllifi kimi deyil, rəssam Solmaz Əhverdiyevanın köməkçisi kimi çıxış edirəm. Məşhur özbək yazıçısı Şərəf Rəşidovun əsəri əsasında yaradılan balet, eyni zamanda, Daşkənd və Kuybışevdə işıq üzü görüb. Rəqqas Komde və müğənni Modanın məhəbbət barədə bu Şərq əfsanəsinin faciəvi sonu var - hər iki qəhrəman həlak olur. Mən də qeyri-adi son fikirləşdim. Onların cəsədləri uzadılmış əllərlə səhnəyə çıxarılır və sanki onların sonsuz məhəbbət rəqsinin davam etdiyi kosmosa qalxırlar. Bu, məhəbbətin sonsuz olması deməkdir.
- Bu gün bəstəkar nəyin üzərində işləyir?
- İş prosesində Doqquzuncu simfoniya və möhtəşəm "Yusif və Züleyxa" baleti var.
- İstirahət dəqiqələrində tarda çalmağı xoşlayırsınızmı?
- Tarım kabinetimdə divarda royal üzərindən asılıb və yeni əsərlərin yaradılmasında ilham mənbəyi rolunu oynayır...
- Arif Məlikov olmaq nə deməkdir?
- Bu, xalqının oğlu olmaq deməkdir! Mən, azərbaycanlı olmağımla fəxr edirəm. "Məhəbbət əfsanəsi", malik olduğum yaxşı hər nə varsa, xalqıma, torpağıma borcluyam.
- Arif Cahangiroviç, Yeni İl yaxınlaşır. /İcazə verin, sizi üzümüzə gələn Yeni İl bayramı münasibətilə təbrik edək, cansağlığı və çoxlu yeni musiqi arzulayaq!
MƏSLƏHƏT GÖR: