MALİYYƏ SİYASƏTİNİN YENİ TRENDLƏRİ

Son dövrdə Azərbaycanda milli valyutanın dayanıqlılığının və bütövlükdə makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsinə yönələn bir sıra mexanizmlər işə salınıb. Eyni zamanda, pul-kredit və sığorta sferasının, habelə qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsinə məsul olan institutların köklü islahatları həyata keçirilir. Bu addımlar manatın uzunmüddətli məzənnə dayanıqlılığını təmin etmək, yerli bankların və maliyyə bazarının digər iştirakçılarının itkilərini minimuma endirmək üçün nəzərdə tutulub. 

Azərbaycan 2015-ci ili son dərəcə mürəkkəb iqtisadi şərtlərdə başa vurdu: neftin qiymətinin üçqat düşməsi enerji mənbələrinin ixracından yaranan valyuta daxilolmalarının əhəmiyyətli dərəcədə düşməsinə gətirib çıxardı. Bu vəziyyət Azərbaycan Mərkəzi Bankını (AMB) milli valyutanın məzənnəsinin sabitliyi üçün 8 mlrd. dollardan artıq ehtiyat vasitələrini xərcləməyə məcbur etdi. Lakin neftin qiymətinin düşməsinin sabit tendensiyası yenə də Mərkəzi Bankı iki dəfə - ötən ilin fevral və aprel aylarında manatın məzənnəsinin salınmasına vadar etdi. Bununla belə, sonuncu dəfə milli valyuta "üzən məzənnə" rejminə buraxıldı. Cari ilin fevral-mart aylarında dünya bazarında neftin qiymətinin bir qədər yüksəlməsinə baxmayaraq, Azərbaycanın bank sektorunda mənfi proseslər və valyuta bazarına inyersiyalı təzyiq AMB-ni manatın məzənnəsini sabitləşdirmək üçün yenidən ehtiyatlardan xərcləməyə məcbur etdi. Belə ki, martın 1-nə olan vəziyyətə görə, AMB-nin valyuta ehtiyatlarının həcmi iki ay ərzində, təxminən, milyard dollar azalaraq, 4, 026 mlrd. dollar təşkil edib. Sadalanan neqativ hallar beynəlxalq ekspert strukturlarının diqqətindən yayınmayıb: "Fitch Ratings" Beynəlxalq Reytinq Agentliyi Azərbaycanın yerli və xarici valyutada uzunmüddətli kredit reytinqini "BBB-" səviyyəsindən "BB+" səviyyəsinə endirib. Bu cür qiymətləndirmə neftin ixracından yaranan gəlirlərin xeyli azalması və dövlət büdcəsinin artan kəsri ilə bağlıdır. "Fitch"in ekspertləri hesab edirlər ki, manatın müdafiəsi üzrə siyasət Mərkəzi Bankın rəsmi valyuta ehtiyatlarının 3-4 aylıq idxalı təmin edən səviyyəsinədək azalmaya səbəb olub. Bu, ehtiyatların 5-6 aydan az idxalı qarşılayan "BBB" reytinq kateqoriyası üçün ortalama səviyyəsi ilə müqayisədə əlverişsizdir. Digər tərəfdən, "Fitch"in "B" səviyyəsində qiymətləndirdiyi bank sektorunun zəifliyi devalvasiya və iqtisadi azalmaya görə dərinləşəcək. 

Xarici ticarətdə qalan əlverişsiz konyukturaya görə ilin əvvəlindən hökumət və Mərkəzi Bank ölkə iqtisadiyyatı üçün manatın devalvasiyasının nəticələrini minimallaşdırmaq üçün bir sıra addımlar atdılar. Mərkəzi Bankın ehtiyatlarının nəzərəçarpacaq dərəcədə azalmasına baxmayaraq, valyuta intervensiyaları yenə də manatın üzən məzənnəsini nizamlamağa imkan verən əsas alət olaraq qalır. Eyni zamanda, AMB ölkənin valyuta bazarını sabitləşdirən bir sıra digər mexanizmlərdən istifadə edir. Xüsusən, AMB cari ilin fevral və mart aylarında yenidən maliyyələşmənin uçot dərəcəsini iki dəfə artırmaq barədə qərar qəbul etdi, habelə likvidlik əməliyyatları üzrə faiz dəhlizinin parametrlərini yenidən nəzərdən keçirdi. Nəticədə, uçot dərəcəsinin həddi 3%-dən 7%-ə yüksəldi. Bu qərar pul dövriyyəsinin sabitləşməsi və milli valyutanın mövqeyinin möhkəmlənməsində daha mühüm addımlardan oldu. Bu tədbir manat depozitlərinin həcminin artmasına, o cümlədən ortamüddətli perspektivdə istehlak qiymətlərini sabitəşdirmək və baza makroiqtisadi göstəricilərin dayanıqlığını təmin etməyə yardım etməlidir. 

Uçot dərəcəsinin yüksəldilməsinin daha bir müsbət cəhəti xarici valyutada olan istiqrazlara nisbətdə manatda olan dövlət istiqrazlarının gəlirliliyinin artması olacaq. Bu tədbirin ölkəyə xarici qısamüddətli kapitalın cəlb olunmasına səbəb olacağı da az əhəmiyyət kəsb etmir. Nəticədə, tədiyyə balansı aktivləşəcək, xarici valyutanın təklifi artacaq. Yenidən maliyyələşmə dərəcəsinin yüksəldilməsi milli valyutaya çıxışı daha əlçatar edir və bununla da, valyuta bazarında tarazlığın yaranmasına təkan verir. Mərkəzi Bankdan yüksək qiymətlə manat alan yerli banklar depotizlər üzrə daha yüksək faiz dərəcəsi müəyyən etməli olacaq və bu, milli valyutanın yığım vasitəsi kimi istifadəsinə müsbət təsir göstərəcək. Sonuncu xüsusilə vacibdir; belə ki, bu gün bank əmanətlərinin 85%-i dollar, avro və digər beynəlxalq valyutalarda saxlanılır. Bu isə iqtisadiyyatın dollarlaşmasının sürətlənməsinə, inflyasiya templərinin artmasına gətirib çıxarır, nəhayət, bank sektorunun aktivlərinin göstəricilərini xeyli pisləşdirir. Manat və (xarici) valyuta depozitləri arasında nisbətin dəyişdirilməsi məqsədi ilə bu yaxınlarda bank əmanətlərinin sığortalanması fondunun qaydalarına dəyişikliklər edilib. Banklarda manat əmanətləri illik 12% olmaqla tam sığortalanma təmin olunduğu halda, valyuta depozitləri üçün bu hədd 3%-dək azaldılıb və bu hüquq da əhalinin milli valyutaya etibarını artırmaq üçün nəzərdə tutulub.

Lakin ABM-nin uçot dərəcəsinin tərs tərəfi bank kreditlərinin bahalaşması deməkdir, lakin bu neqativ tamamilə mümkündür. Belə ki, bu mərhələdə "ucuz pullar" siyasəti maliyyə sektorunu böhrandan çıxarmaq üçün əsas prioritet deyil. Ələxüsus da, Mərkəzi Bank manat kütləsinin bazara artıq təzyiqini bacardığı qədər saxlayır, belə ki, bu, istehlak inflyasiyasının artımından törəyib. 

Gələcəkdə hökumətin manatın məzənnəsi ilə bağlı siyasətinin necə olacağı əsasən enerji daşıyıcılarının dünya qiymətlərindən asılıdır: onların dayanıqlı artımı və bazarın dəyişkənlik səviyyəsinin azalması valyuta axınını və nəticə etibarilə, ehtiyatların bir hissəsini valyuta intervensiyalarına xərcləmək imkanı ilə təmin edəcək. "Yeni ildə dövlət büdcəsinin göstəriciləri nəzərdən keçirilib və optimallaşdırılıb, neftin qiyməti yüksək olmasa da, sabitdir və bu, ölkənin xarici ticarət balansının yaxşılaşdırılmasına təsir edir, - deyə fevralın sonunda Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmiv bildirib. - "Bu amillər manatın "üzən məzənnə"sinin davamlılığının qalmasına kömək etdi və ona görə də martın sonunda gözlənilən devalvasiya ilə bağlı söhbətlər də əsassızdır". 

Eyni zamanda, manatın məzənnəsinin valyuta intervensiyası vasitəsilə süni saxlanılması və dövriyyədə pul kütləsinin azalması makroiqtisadi sabitliyin digər parametrlərinə də təsir edir. Əsasən, bu, qeyri-neft sektorunda, ilk növbədə, istehsal sferasında dövlət sərmayələrinin məhdudlaşmasına və özəl investisiyaların bahalanmasına aparır. Bununla da, dollar axını və ya uçot dərəcəsinin yüksəldilməsi yolu ilə pul-kredit sistemini uzunmüddətli planda tənzimləmək çətin olacaq. 

Ona görə hökumət monetar siyasətin tənzimlənməsinin yeni institusional mexanizmlərinin yaradılması barədə qərar verib. Bu işə artıq başlanılıb: ölkədə Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası yaradılır. O, ölkənin 3 maliyyə strukturunun funksiyalarını birləşdirəcək. Publik hüquqi şəxs - Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi, Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Sığorta Nəzarəti Xidməti və Mərkəzi Bank yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətinin bazasında yaradılır. Palatanın öhdəliklərinə qiymətli kağızlar bazarı, investisiya fondları, sığorta, kredit təşkilatları (bank, bank olmayan kredit təşkilatları və poçt rabitəsinin operatoru) və ödəniş sistemləri fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılması, tənzimlənməsi və nəzarəti daxildir. Onun vəzifələrinə, həmçinin müvafiq normativ bazanın hazırlanması, yeni nizamlanma alətlərinin işə salınması, stress-testlərin keçirilməsi və bazar ssenarilərinin təhlili daxil olacaq. Digərləri ilə bərabər, yeni struktur cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə də mane olmalıdır. Palatanın fəaliyyətinin pul-kredit siyasətinin və qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi sahəsində keyfiyyətli dəyişikliklərə gətirəcəyi az əhəmiyyət kəsb etmir. Onun işi kollegial formada həyata keçəcək və bank, sığorta, fond bazarının bütün iştirakçılarının sağlam rəqabət və likvidliyinin müdafiəsinə yönələcək. Palatanın fəaliyyətinin iqtisadiyyatın stimullaşdırılmasının fiskal üsulundan monetar üsluna mərhələli şəkildə keçidinə yönəltmək, xüsusən daxili və xarici sərmayə yatırımının həcmini artırmaq gözlənilir. 

Bu yaxınlarda "Azərbaycan Mərkəzi Bankı haqqında" Qanuna edilən dəyişikliyə əsasən, Mərkəzi Bankın səlahiyyətləri çərçivəsində ancaq banklararası ödəniş sistemlərinin tənzimlənməsi, habelə sonuncu instansiya kreditoru funksiyası qalacaq. Belə ki, Palatanın sorğusu əsasında, AMB bankların ödəmə qabiliyyətinin qısamüddətli pozulması və likvidlik çatışmazlığı hallarında qısamüddətli (6 altı ay) kreditlər verəcək. Bununla da, "publik hüquqi şəxs" statusuna malik olmaqla, AMB ancaq Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası və Maliyyə Nazirliyi ilə birgə ölkənin pul və valyuta siyasətinin formalaşmasında iştirak edə bilər. 

"Bank sisteminin dayanıqlığının təmin edilməsinin zəruriliyi - Mərkəzi Bankın funksiyalarının yenidən bölünməsi fonunda daha aktual vəzifədir", - Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının direktorlar şurasının sədri Rüfət Aslanlı bildirib. - "Bununla bağlı üç baza elementi olan xüsusi mexanizm təklif edilib: birincisi, sistem əhəmiyyətli mühüm bankların sağlamlaşdırılması; ikincisi - sistem əhəmiyyətindən asılı olmayaraq, bankların qısamüddətli problemlərinin həlli; üçüncüsü - bütövlükdə, sistem xarakterli risklərin tənzimlənməsidir. Onun sözlərinə görə, sağlamlaşdırma tədbirləri çərçivəsində sistem əhəmiyyətli bankların və bu tələblərə uyğun olan kredit müəssisələrinin meyarlarının müəyyən edilməsi təklif edilib. Belə strukturlar üçün tənzimləmənin xüsusi rejimi tətbiq olunacaq və problemlər yarandığı halda Maliyyə Nazirliyi və Mərkəzi Bank onların həllində dövlət iştirakını təmin etməlidirlər. Kiçik bankların likvidliyi ilə bağlı qısamüddətli problemlərin həlli üçün kredit müəssisəsi AMB-ə müraciət edə bilər. Maliyyə bazarının sistemli problemlərinin həlli ilə Nəzarət Palatası Mərkəzi Bank və Maliyyə Nazirliyi ilə birgə məşğul olacaq. Bu fəaliyyətin koordinasiyası üçün yaxın gələcəkdə Azərbaycanda üçtərəfli Maliyyə Stabilliyi Komitəsinin təsis edilməsi də nəzərdə tutulur.

Monetar bazarın yeni institutlarının və tənzimləmə mexanizmlərinin yaradılmasının milli valyutanı məzənnə sabitliyini tələb edilən səviyyəyə çıxarmağa, sonucda kredit təşkilatlarının mövqelərini möhkəmləndirməyə və eyni zamanda iqtisadiyyatın real sektorunu investisiya axınlarının zəruri həcmi ilə təmin etməyə imkan verəcəyinə ümid etmək qalır.