İNDİKATİV STİMUL

Ötən ilin yekunları və xüsusilə də 2018-ci il üçün əlverişli proqnozlar göstərir ki, qlobal enerji böhranının Azərbaycan iqtisadiyyatına mənfi təsiri tədricən zəifləyir. Bu müsbət inkişafın aydın təzahürü kimi Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) uçot dərəcəsinin 15%-dən 13%-ə endirilməsi ilə bağlı son qərarı oldu. Bu tədbir hökumətin post-neft iqtisadi siyasəti çərçivəsində sərmayə fəaliyyətinin stimullaşdırılmasına və kredit resurslarının ucuzlaşmasına yönəlib. 

Zamanla özünü doğruldub 

Önümüzdəki 5-6 il ərzində Azərbaycanın həll etməli olduğu ən mühüm vəzifələrdən biri qeyri-neft ÜDM-in həcminin artırılması və aqrar- sənaye ixracının genişləndirilməsidir. Qeyri-neft sektorunun subyektlərinin aşağı faizli və uzunmüddətli bank kreditlərinə çıxışın artırılması vasitəsi ilə dəstəklənməsi də düşünülür. 

Təəssüf ki, son üç ildə yaranmış vəziyyət bank kreditlərinin genişlənməsinə imkan verməyib. Xarici ticarətdə müsbət saldonun və tədiyyə balansının azalmasına gətirən əlverişsiz konyunktur, eləcə də manatın devalvasiyası bank sektoruna daha çox mənfi təsir göstərir. Qeyri-ödəniş böhranı, hökumət və Mərkəzi Bank tərəfindən izafi pul kütləsini sterilizasiya edilməsi, maliyyə sistemində dollarlaşmanın səviyyəsinin azaldılması üzrə göstərilən səylər və milli valyutanın gücləndirilməsi üzrə tədbirlər bank kreditləşməsi sahəsində mühafizəkar ssenarinin reallaşmasını qaçılmaz etmişdi. 

Xüsusilə 2016-2017-ci illərdə AMB dəfələrlə uçot dərəcəsinin (yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi) artırmaq üçün qərar qəbul edib, həmçinin likvidlik əməliyyatları üçün faiz dəhlizinin parametrlərinə yenidən baxıb.

Nəticədə, uçot dərəcəsinin səviyyəsi, tədricən. 3%-dən 15% -ə qədər artdı. Pul dövriyyəsinin sabitləşdirilməsində və milli valyutanın mövqelərinin möhkəmləndirilməsində böyük addım olan bu qərar manat əmanətlərinin həcminin artmasına səbəb oldu, ortamüddətli perspektivdə istehlak qiymətlərinin, həmçinin baza makroiqtisadi göstəricilərin sabitliyini təmin etdi. 

Əslində, iki il əvvəl həyata keçirilən tədbirlər 2008-ci il qlobal böhranın nəticələrinin aradan qaldırılması ssenarisinin təkrarlanmasıdır: onda da Mərkəzi Bank yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsini 15%-ə yüksəltməyə məcbur oldu. Aydındır ki, pul dövriyyəsini sabitləşdirmək üzrə özünü doğrultmuş tədbirlər manatla borc vəsaitlərinin dəyərinin nəzərəçarpan səviyyədə artmasına səbəb olub. İki il əvvəl yaranmış şəraitdə makroiqtisadi sabitlik və iqtisadiyyatın "ucuz" pul ehtiyacı arasında seçim edən hökumət birinciyə üstünlük verdi ki, zaman bunun doğru oldğunu göstərdi.

Sabit ehtimallar 

Beləliklə, 2017-ci ildə Azərbaycanda makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanmasına nail olunub. Valyuta bazarı yetənicə sabitləşib və manatın məzənnəsi 4% möhkəmlənib, Mərkəzi Bankın valyuta ehtiyatlarının 24.4% artımı qeydə alınıb və bu, cari ilin yanvar ayında 5,4 milyard $-a çatıb. 

"Keçən ilin yekunlarına görə, xarici ticarət balansının profisiti 5 milyard dollar təşkil edib. Bu, 2016-cı ilin göstəricisindən 10 dəfə yüksəkdir. İxrac həcmi 52%, qeyri-neft ixracatı isə 23% artıb. Ticarət balansı ilə yanaşı, ilkin və təkrar gəlirlər balansında, eləcə də xidmətlər balansında yaxşılaşma müşahidə olunur. Kapital və maliyyə dövriyyələri hesabında da müsbət balans müşahidə edilir", - Mərkəzi Bankın sədri Elman Rüstəmov bildirib. 

Göründüyü kimi, qlobal iqtisadiyyatda davam edən mənfi proseslərə və regionda sahibkarlıq fəaliyyətinin azalmasına baxmayaraq, Azərbaycan öz makroiqtisadi göstəricilərini sabitləşdirə bilib. Yuxarıda göstərilən müsbət meyillər, əlbəttə ki, dünya enerji konyunkturundakı dəyişikliklərə əsaslanır. "2017-ci ilin əvvəlində neftin qiymətlərinin artması Azərbaycan iqtisadiyyatında sabitləşməyə dəstək verdi", - deyə beynəlxalq qiymətləndirmə agentliyi «Moody's»in yeni hesabatında deyilir.

«Moody's» ekspertləri hesab edirlər ki, 65-70 dollar/barel arasında olan neft qiymətləri bu il Azərbaycanın iqtisadi inkişafını və fiskal gəlirlərinin səviyyəsini dəstəkləyəcək. Onların proqnozlarına görə, 2018-ci ildə Azərbaycanın ÜDM-i 1,5% artacaq, ödəniş balansının cari əməliyyatları hesabında profisit ÜDM-in 1% -ni təşkil edəcək.

"Xarici balansın tarazlaşdırılması valyuta bazarında davamlı sabitliyin davam etdirilməsinə şərait yaradır. Monetar durum iqtisadiyyatın pula ehtiyacı, eləcə də maliyyə sektorunun likvidliyə ehtiyacı şəraitində, həmçinin bank sektorunda likvidlik səviyyəsinin təsiri altında formalaşır", - deyə AMB-nin məlumatında deyilir. 

Bütün bunlar son iki il ərzində hökumət və Mərkəzi Bank tərəfindən aparılmış sərt pul və kredit siyasətinin tədricən liberallaşdırılması üçün ilkin şərait yaradır. Son illərdə borc vəsaitlərinin ucuzlaşmasına ötən ilin sonunda 12,9% təşkil edən yüksək inflyasiya səviyyəsi olub. Ancaq ötən ilin dekabrında istehlak qiymətlərinin artım tempini 7,9%-ə, 2018-ci ilin yanvarında isə 5,5% -dək azaltmaq mümkün olub. Azərbaycan hökuməti 2018-ci ildə 6,8% orta illik inflyasiya gözləyir, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) isə 5-9% intervalında birrəqəmli inflyasiya olacağını proqnozlaşdırır. Bənzər fikir digər ekspertlər tərəfindən də dəstəklənir. "Azərbaycan manatına təzyiq olmadığını nəzərə alsaq, 2018-ci və 2019-cu illərdə inflyasiya səviyyəsi müvafiq olaraq 6% və 5% təşkil edəcək. Valyuta məzənnəsinin sabitliyinə inam da inflyasiya gözləntilərini azaldır. Bu amilləri nəzərə alaraq, Azərbaycan Mərkəzi Bankı pul siyasətini yumşaltmaqda davam edəcəyini ehtimal etmək mümkündür",- deyə «Moody's»in ekspertləri bildirirlər. 

Əslində, bu istiqamətdə ilk addım Mərkəzi Bank tərəfindən yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsinin 15% -dən 13% -ə endirilməsi barədə 12 fevral 2017-ci il tarixli qərar olub. AMB-nin İdarə Heyəti həmçinin faiz dəhlizinin aşağı həddini 10% -dən 8% -ə, yuxarı həddinin isə 18% -dən 16% -ə endirilməsi barədə qərar qəbul edib. "Müsbət meyillərin davam etməsindən asılı olaraq, əgər bir il ərzində hər hansı bir xarici şok və risk yaşanmazsa, inflyasiya proqnozlaşdırılan 6-8% ətrafında və hətta aşağı səviyyədə qalarsa, Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini müsbət zonada saxlamaqla daha da endirməyi mümkün hesab edir" - deyə E.Rüstəmov bildirib. O əlavə edib ki, faiz dəhlizinin parametrləri növbəti dəfə 2018-ci ilin aprelində müzakirə ediləcək. 

Dolayı təsir 

Pul bazarı aləti kimi faiz dəhlizinin parametrləri, o cümlədən uçot dərəcəsi iqtisadi tsikl və maliyyə bazarlarındakı durumdan asılı olaraq, adekvat şəkildə dövlət tərəfindən tənzimlənir. Əlbəttə ki, Azərbaycanda yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsinin dəyişməsi daha çox indikativ rol oynayır: onun tənzimlənməsi dolayısı ilə maliyyə bazarlarına və biznesə təsir edir. Buna görə uçot dərəcəsinin dəyişməsi hər şeydən öncə, bir trend, AMB-nin maliyyə bazarı subyektlərinə bir mesajı kimi maraqlıdır. 

İqtisadçı ekspert Fərhad Əmirbəyov hələ keçən ilin noyabrında inflyasiya proseslərinin sabitləşməsi halında uçot dərəcəsinin qismən azaldılması ehtimalının mümkünlüyündən danışmışdı. Ölkənin pul bazarındakı yüksək uçot dərəcəsinin təsirlərinə toxunan ekspert vurğulayıb ki, hazırda bu təsir əhəmiyyətsizdir. Əslində, bankların yalnız kiçik bir hissəsi uçot dərəcəsi ilə yenidən maliyyələşdirilir və bu proses geniş mənada iqtisadiyyata təsir göstərmir. Əmirbəyov bildirib ki, buna görə də, ölkənin pul bazarına AMB uçot dərəcəsinin yüksək səviyyəsinin təsiri nisbətən azdır və yalnız bank kreditləri üzrə faiz dərəcələrinin yüksəkliyi şəklində hiss olunur. 

Eyni zamanda Azərbaycanda "bahalı" bank kreditləşdirilməsi ilə bağlı vəziyyətinin qorunması yolverilməzdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, Strateji Yol Xəritəsinə görə, kredit təşkilatları 2020-ci ilə kimi milli iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində 27 milyard $ manat yatırılmasını təmin etməlidirlər. Belə bir göstəricini təmin etmək çox çətin olacaq, çünki sənayedə, aqrar sektorda, tikintidə və s. sahələrdə illik 20-30%-i keçən bank dərəcələri Azərbaycan sahibkarları üçün həddindən ağırdır, çünki xarici ölkələrdə fəaliyyət göstərən biznes üçün bir neçə dəfə ucuz vəsaitlər əlçatardır. 

Buna görə, Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsinin azaldılması barədə qərarı birmənalı şəkildə müsbət qiymətləndirilməlidir. Mərkəzi Bankın özündə ehtimal edirlər ki, yenidən maliyyələşdirmə səviyyəsinin azaldılması, tədricən neytral pul siyasətinə keçilməsi və pul kütləsi dinamikasının aktivləşdirilməsi dövlətə daha pul siyasətini yumşaltmaq üçün imkan yaradar ki, bu da Azərbaycanda iqtisadi fəallığa müsbət təsir göstərər. 

Bərpa başlayır 

Bu gün belə proqnozların nə qədər özünü doğruldacağını ehtimal etmək çox çətindir. Hətta 2008-ci ilin böhranının nəticələrini aradan qaldırmaq üçün qazanılmış çox uğurlu təcrübə nəzərə alınsa belə. Burada qeyd etmək lazımdır ki, 2012-ci ilin dekabrından 2015-ci ilin iyul ayına qədər olan dövr ərzində Mərkəzi Bank uçot dərəcəsini beş dəfə endirərək 15% -dən 3% -ə salıb. Onda yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsinin azaldılması əlverişli xarici konyunktur ilə birlikdə bank kreditləşməsi bazarında artımı təmin etdi və qeyri-neft seqmentinin şaxələndirilməsi də daxil olmaqla, milli iqtisadiyyatın inkişafına hiss olunan dəstək göstərdi. 

Əlbəttə ki, mövcud şərait altı il əvvəlki vəziyyətin güzgü görüntüsü deyil: neft qiymətləri hələ də böhran öncəsi göstəricilərdən çox uzaqdır və bank sektoru 2008-ci il böhranından sonrakı dövrlə müqayisədə daha çox zərər çəkib. Göstəricilər sübut edir ki, bank sektoru hələ də risk zonasındadır. 

Buna baxmayaraq, «Fitch Ratings» beynəlxalq agentliyinin ekspertləri 2018-ci ildə Azərbaycanda bank kreditləşməsinin bərpa olunacığını gözləyirlər: ölkədə kreditlərin və depozitlərin dollarlaşması tədricən azalır ki, bu, milli valyutaya olan inamın artmasını əks etdirir. Bank sektorunun erkən bərpası üçün mühüm amillərdən biri də bank xidmətləri xərclərinin azaldılması ola bilər. Xüsusilə kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azalması iqtisadiyyatın real sektoruna kreditləşmənin stimullaşdırılmasına gətirib çıxaracaq ki, bu da bank dövriyyəsinin artmasına və likvidlik səviyyəsinin sabitləşməsinə səbəb olacaq.

Pul-kredit siyasətinin liberallaşdırılması üçün sonrakı addımlar bank kreditlərinin orta səviyyəsini azaldarsa, ümumiyyətlə, investisiya mühitinin yaxşılaşmasına səbəb olarsa, bu, Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsinin azaldılması üzrə fevral qərarını xeyrinə əsas arqument hesab edilə bilər.