BƏŞƏRİYYƏTİ İKİ YERƏ BÖLƏN HÖRÜMÇƏK TORU

Əgər düz bir il əvvəl, COVID-19-un hələ Çindən xaricə "sıçramadığı" zaman pandemiyanın inkişafını və buna beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiyasını təxmini də olsa, təsəvvür etmək mümkün olsaydı, o zaman vəziyyətin modelləşdirilməsi indi reallıqda müşahidə etdiyimizdən əsaslı şəkildə fərqlənərdi. Bəlkə də, bu təsəvvür qismən «Hollivud»un fəlakət filmlərinə, yaxud Den Braun üslubunda əsərlərə və qiyamət barədə «YouTube»da yayılan sənədli filmlərə əsaslanır, amma həm də məntiqin və sağlam düşüncənin, biologiya və anatomiya üzrə məktəb biliklərinin də rolu var...

Beləliklə, hadisələr aşağıdakına bənzər şəkildə inkişaf etdirilirdi. İnsanlarla dolu xəstəxanalar, çökmüş iqtisadiyyatlar və həyatın sadə, oturuşmuş sahələrində (təhsildə, turizm və restoran biznesində) xaos üzündən yaranmış müvəqqəti qarışıqlıqdan sonra bütün dünya dövlətləri ortaq bir mərkəz yaratmağa qərar verirlər. Onun məqsədi virusu araşdırmaq, ən təsirli müalicə üsulları tapmaq və peyvənd hazırlamaq olur. Haradasa İsveçrədə yaxşı mühafizə olunan bir bina təcili olaraq ayrılır, ora ən çağdaş avadanlıq gətirilir və ən yaxşı alimlər toplanır. Siyasətçilər və ictimai xadimlər onlayn rejimdə təcili çağırılan BMT Baş Assambleyasının gedişində ən azından müvəqqəti olaraq bütün geosiyasi çəkişmələri unutmağa çağırırlar və virusa qarşı adekvat mübarizə tədbirlərinin, o cümlədən dünyanın ən kasıb ölkələri üçün də əlçatar olması üçün hər cür səy göstərirlər. Buna yanaşı olaraq, ərzaq yardımı proqramları, fermerlərə, qocalara, uşaqlara və s. yardım proqramları gəlir. Bəşəriyyətin kovid infeksiyasından qurtuluşuna ABŞ-ın rəhbərlik etməsi gözlənilir, nəticədə, Amerika lideri yalnız ölkəsində deyil, bütün dünyada inanılmaz populyarlıq qazanır.

Bəs, reallıqda nəyi görürük? Dünyanın bütün ölkələri bəzən qəribə məntiqə və izah oluna bilməyən müvəqqəti çərçivələrə əməl edərək qapılarını bir-birlərinin üzünə bağlayırlar. Bir çox beynəlxalq tədbirləri ləğv edən siyasi liderlər, əsasən, zum-konfranslarla danışırlar. Bütün planet miqyasında geosiyasi gərginlik dərəcəsi isə sadəcə hədləri aşıb. Demək olar ki, alimlərin və həkimlərin səylərini birləşdirmək üçün bir cəhd belə edilməyib. Əksinə, imkanlı ölkələr bu nəcib işi rəqabətə çevirərək cidd-cəhdlə müstəqil şəkildə peyvənd istehsalına başladılar. Xəstəliyin müalicəsi üçün az-çox vahid bir protokol hazırlanmamasına baxmayaraq, demək olar ki, hər gün müxtəlif ölkələrin KİV-ləri artan simptomların sayını (zehni pozğunluqlardan ishala qədər) artırır və yeni, hətta daha təhlükəli ştamların ortaya çıxmasından danışır. Pandemiyanın başlanğıcında əsasən COVID-19-a inananlar (kovidobeslər) və virusun varlığını inkar edənlər (kovid dissidendləri) mübahisə edirdilər. İndi də sosial şəbəkələrdə peyvəndlərin qoruyucu gücünə inananlarla onları insanlığı idarə etmək üçün vasitə hesab edənlər arasında ciddi mübahisələr qızışır. Özü də, xəbərlərdə əsasən Qərb ölkələrində başlayan kütləvi peyvəndləşmənin uğurlarından danışılır, Afrika, Latın Amerikası və Asiyanın ən yoxsul ölkələrinin problemləri barədə isə həmişəki kimi susdurulur. Həm də zirvədəki ölkə - ABŞ nəinki dünya əhalisinin xilasetmə missiyasına rəhbərlik edə bilmədi, hətta özü də ən çox zərər çəkən ölkə oldu. Hakimiyyətdən gedən prezidentin tərəfdarlarının Kapitoliyə basqın cəhdindən sonra Amerika dərin daxili siyasi problemlərlə bölünüb və yeni prezidentin andiçməsi üçün Vaşinqton hərbi qalaya çevrilməli olub...

Peyvənd geosiyasəti

Yanvar ayının ortalarında Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) rəhbəri Tedros Adan Qebreyesu bildirib ki, dünya əhalisinin əksəriyyətinin koronavirusa qarşı peyvənd edilmək üzrə heç bir perspektivi yoxdur. Beləliklə, 49 ən zəngin ölkədə sakinlər artıq 39 milyon dozadan çox peyvənd alıb. Halbuki ən kasıb ölkələrdən birində yalnız 25 nəfər peyvənd edilib. Peyvənd dozalarının 95%-dən çoxu yalnız on ölkənin - ABŞ, Çin, Böyük Britaniya, İsrail, BƏƏ, İtaliya, Rusiya, Almaniya, İspaniya və Kanada əhalisi arasında paylanıb. Bəzi ekspertlərin fikrincə, 2021-ci ildə yoxsul ölkələrin sakinlərinin 90%-i ümumiyyətlə heç bir peyvənd almayacaqlar.

İndi belə alınıb ki, bəşəriyyəti bu məkrli virusdan qurtarmaq məsələsi heç də humanizm sahəsinə deyil, xalis biznes sahəsinə aid edildi. İnsan sevgisi coşğunluğuna və Ümumdünya İnsan Haqları Bəyannaməsinə baxmayaraq, insanların birgə yaşayış prinsipləri orta əsrlərdən bəri çox da dəyişməyib.

Biznes və geosiyasət. Bunlar çağdaş cəmiyyətin iki sütunudur. Doğrudan da, bir il əvvəl peyvəndin birdən-birə geosiyasi amilə çevriləcəyini kim təxmin edə bilərdi? Ancaq istənilən halda, bu, gerçəklikdir. Peyvəndlərə məhdud girişlə yanaşı, Covid pasportlarının tətbiqinin də bu vəziyyətdə rolu var ki, bu da çoxlarını qorxudur. Yəni istisna etmək olmaz ki, müəyyən ölkələr öz ərazilərinə yalnız istədikləri istehsalçının peyvəndi ilə aşılanmış vətəndaşları buraxacaqlar. Belə olan halda, kütləvi miqrasiyanın dayandırılması üzrə hazır, ən əsası istifadəsi asan və çox təsirli bir vasitə alına bilər.

Covid pasportlarının (yaxud rəqəmsal peyvənd sertifikatlarının, yaxud da rəqəmsal immunitet pasportlarının) tətbiq barədə məlumatlar yanvar ayında bu və ya digər formada dünyanın müxtəlif yerlərində daxil olurdu. Bunların sırasında Avstraliya Yeni Cənubi Uelsi, Estoniya, Çin, İsrail, Çili, Hindistan, Rusiya, ABŞ var. Aydındır ki, satış bazarı (təqribən 100 milyard dollar) uğrunda mübarizə ilə yanaşı, bu amil də ən kəskin peyvənd-geosiyasi rəqabətə səbəb olur. Məsələn, Ukrayna Rusiyanın «Sputnik V» peyvəndini almaq istəmir, Avropa peyvəndini isə (Pfizer-BioNTech, Moderna, AstraZeneca və s.) hələ ona satmırlar, çünki özlərinə çatmır. Bunun isə, Avropa seçimi üçün bu qədər mübarizə aparmış ukraynalıların, ən azından, müəyyən bir müddətə Avropa Birliyinə (AB) buraxılmayacağı demək olub-olmaması, hələ məlum deyil.  

Digər tərəfdən AB üzvü olan Macarıstan məhz Rusiya peyvəndini təsdiqləyib. Rusiya peyvəndini Belarus və Argentina da alıb (Prezident Alberto Fernandes özü artıq peyvənd olunub), alanlar arasında Braziliya, Boliviya, Serbiya da var. Ondan çox ölkə, o cümlədən İndoneziya, Pakistan, Türkiyə, Misir, Səudiyyə Ərəbistanı və Braziliya isə Çin peyvəndlərinin sınaqlarına başladılar. Qərb mediası Rusiya və Çin üçün peyvənd təchizatının “yumşaq güc” nümayişi üçün əla bir fürsət olması və ya daha əvvəl də deyildiyi kimi “peyvənd diplomatiyası” barədə nəşrlərlə doludur. Eyni zamanda Çin KİV-ləri əsəbiləşir ki, Qərb mediası niyə öz peyvəndlərinin yan təsirləri barədə susurlar.

Yan təsirsiz ötüşmür  

Təbii ki, koronavirusa qarşı peyvəndlərin belə rekord templərlə işlənməsi risksiz ötüşmür. "Yan təsirlər", həmçinin Norveç, Almaniya, İsrail, ABŞ-da ölümlər qeydə alınıb. Bununla yanaşı, məlum olub ki, dərman preparatlarının istifadəsi üzrə Avropa agentliyi tərəfindən «Pfizer» peyvəndi Avropa Komissiyasının rəhbərinin və Avropa səhiyyə komissarının təzyiqi ilə qeydə alınıb. Belə görünür ki, laboratoriya peyvəndi ilə ticari peyvənd arasında fərqlər var. Buna görə də, təəccüblü deyil ki, Yer əhalisi peyvəndin "lehinə" və "əleyhinə" olaraq ikiyə bölünüb. Bu söz-söhbət ona qızışır ki, «Pfizer», «BioNTech» və «Moderna» peyvəndləri RNT (mRNA və ya mRNA) matrisası əsasında hazırlanıb və az öyrənilmiş, həm də hələ məlum olmayan təsirlərə səbəb ola bilər.

Britaniya beynəlxalq araşdırma şirkəti «YouGov» bir sorğu keçirib və sorğuda iştirak edən amerikalıların yalnız 47%-si peyvənd olunmaq istədiklərini deyiblər. Məcburi peyvəndləşdirmə fikri ən az dəstəyi Fransada (19%), Polşada (21%) və ABŞ-da (29%) qazanıb. Respondentlərin ən çox etibar etdiyi Almaniyada hazırlanan peyvənddir. Bunun ardınca Kanada, Böyük Britaniya, Avstraliya, Fransa, ABŞ, Sinqapur, Cənubi Koreya, Rusiya, Hindistan, Çin və İranda yaradılan peyvəndlər gəlir. Bu fonda qeyd etməmək mümkün deyil ki, sadə insanların, eləcə də müxtəlif ekspertlərin, politoloqların, blogerlərin və inflüenserlərin səviyyəsində "sui-qəsd nəzəriyyələri" üzrə fikirlər getdikcə artır ki, bu nəzəriyyələrə görə, peyvəndlər ya dünya əhalisini azaltmaq üçün bir üsuldur, ya da insanlara "çip yerləşdirmək" məqsədi daşıyır. Amma heç kim də birinci və ya ikinci təhlükənin necə baş verəcəyini açıq şəkildə izah edə bilmir, çünki siyasətçilər və dünya liderlərinin özləri də heç vaxt çıxışlarında bu mövzunu bir dəfə də olsun şərh etməyiblər, buna görə də nəzəriyyə öz populyarlığını artırmağa davam edir.

Parçalanmış dünya şəbəkəsi  

Maraqlıdır ki, bu fikrin populyarlaşmasına ABŞ-dakı daxili siyasi hadisələr də imkan yaratdı tərəfindən asanlaşdırılması diqqət çəkir, çünki şəbəkənin dərinliklərində belə bir fikir dolaşır ki, məhz Bayden tərəfdarları planetimizin əhalisini transmilli şirkətlərin hakimiyyəti altında “rəqəmsal konslager”ə çevirmək istəyirlər. ...Cəfəngiyyata bənzəyir? Yəqin ki. Ancaq milyonlarla insan bunu düşünür və müzakirə edir... Sadə bir nümunədir. Bu yaxınlarda, hörmətli bir Amerika nəşrinin bir «Facebook» paylaşımının altında biz də koronavirus peyvəndi ilə iş yerinin qorunmasını əlaqələndirməyin qanuniliyi barədə sual verməkdən qaçına bilmədik. Dərhal bir tərəfdən "bəyənmə" axını başladı, digər tərəfdən təhqiramiz şərhlər və Trampa simpatiyada suçlamalar yağdı... Məcbur olduq ki, Amerika ilə, həmçinin 45-ci ABŞ prezidenti ilə heç bir əlaqəmizin olmadığını açıq şəkildə bildirək. Və dərhal şərhimizə maraq kəsildi. Bu, hazırda Yer sakinlərinin və eyni zamanda sosial şəbəkələrin istifadəçilərinin ürəyini və düşüncəsini bölən barrikadaların kiçik bir örnəyidir.

8 yanvarda Donald Trampın «Twitter» hesabı (88 milyon abunəçi), «Facebook» hesabı (35 milyon abunəçi) və «İnstagram» hesabı "yeni zorakılıq çağırışları riski" ilə bağlı blok edildi. Zorakılığa çağırışın olub-olmaması, zorakılıq faktının olub-olmaması barədə uzun-uzadı mübahisə etmək olar. Bir də, ümumiyyətlə, texnologiya nəhənglərinin dünyanın ən güclü dövlətinin ozamankı prezidenti ilə bağlı belə bir qərar verməsi insan haqlarının pozulmasıdırmı? Əslində, yuxarıda məhz bundan bəhs edilirdi. Ancaq bu yanvar ayından məhz bir şey aydın oldu – artıq internet sərbəst fikir mübadiləsi üçün neytral bir platforma və insanları birləşdirən bir amil deyil. COVID-19 tərəfindən təqib olunan bəşəriyyət Düna Şəbəkəsinin getdikcə artıq parçaladığı 21-ci əsrin üçüncü onilliyinə qədəm qoydu...