RADİKALLAR ÜÇÜN MOTİVASİYA?

Dünyanın gündəm mövzusu Əfqanıstan və “Taliban”dır. “Taliban” Əfqanıstanda siyasi hakimiyyət qurmağa və hələ müqavimət göstərən Pəncşir kimi regionları nəzarətə almağa çalışdığı bir vaxtda dünya bu ölkənin gələcəyi, o cümlədən qarşıdakı dövrdə regionda baş verə biləcək hadisələrin analizini aparır. 

Necə oldu ki, 20 il əvvəl ABŞ ordusu qarşısında bir neçə həftə ərzində məğlub olub hakimiyyətini və gücünü itirən “Taliban” ötən bu müddətdə dünyanın ən güclü ordusu qarşısında məhv olmadı, əksinə yenidən geri qayıdaraq itirdiklərini geri aldı. Başı əmmaməli, əllərindən “Kalaşnikov” düşməyən bu adamların gücünün sirri nədədir? 

Və nəhayət, daha bir sual: “Taliban”ın yenidən hakimiyyəti ələ keçirməsi həssas, hər an alışmağa hazır olan Orta Asiyaya nə vəd edir? Bu regionda radikal islamçılıq, cihad hərəkatı yenidən alovlanacaqmı? Yeri gəlmişkən, son bir neçə ildə xarici media orqanlarında Yaxın Şərqdən sonra terror və dini müharibələrin Mərkəzi Asiyadakı postsovet ölkələrinə keçəcəyi barədə təhlillər dərc olunur. İŞİD-in bir neçə il əvvəl qəflətən Əfqanıstanın şimalında peyda olması bu qənaətləri gücləndirirdi. İndi isə Əfqanıstan bütünlükdə cihadçıların əlindədir. Baxmayaraq ki, Əfqanıstanda hakimiyyəti ələ keçirən “Taliban”ın indi əsas rəqiblərindən biri də İŞİD-dir. Bu barədə daha sonra.

Cihadçılar və şüravilər

Sovetlər Əfqanıstanı tərk etdikdən sonra, daha dəqiqi, 1994-cü ildə rəsmən elan olunsa da, əslində, “Taliban” 1979-89-cu illər SSRİ-yə qarşı Əfqanıstan cihadı müharibəsinin “məhsuludur”. Amma sovetlərə qarşı “Taliban”ın necə deyərlər fiziki olaraq ortaya çıxmasını şərtləndirən hadisə oldu, ideoloji olaraq isə “Taliban”ın tarixi kökləri daha qədimə gedir. “Taliban”ın ideoloji bazası 19-cu əsrdə meydana çıxan siyasi islamçılıq hərəkatından gəlir. 1866-cı ildə Hindistanın Deobandi şəhərində əsası qoyulmuş və daha sonra Cənub-Şərqi Asiyaya yayılan ümumi olaraq “Deobandi mədrəsələri” adlanan “dar əl-ulum” mədrəsələri siyasi islamın ideya mərkəzi, başqa sözlə, “Talibanın “beşiyi” idi. Seyid Cəmaləddin Əfqaninin də daxil olduğu müsəlman intellektualları İslamın itirilmiş nüfuzunu bərpa etmək, keçmiş qüdrətini geri qaytarmaq üçün başlatdıqları ideoloji maarifçi fəaliyyətlər sonradan fərqli coğrafiyalarda qatı islamçı qrupların ortaya çıxmasında ideya qaynağı oldu. 

SSRİ-nin Əfqanıstana hərbi müdaxiləsinin baş verdiyi 1979-cu ilə qədər artıq Hind yarımadasında və bütövlükdə Cənub-Şərqi Asiya coğrafiyasında böyük islamçı hərəkatlar, İqbal Lahuri, Mövludi və digər islam intellektualları meydana çıxmışdı. “Taliban” isə SSRİ-yə qarşı cihad müharibəsinin “meyvəsi” oldu. 

Qərb SSRİ-nin müsəlman aləmində yayılması siyasətinə qarşı radikal islamdan istifadə etdi. Bunu indi artıq çoxları açıq yazır. 1979-cu ildə SSRİ hərbi qüvvələri Əfqanıstana yeridiləndə Şimali Afrika və Yaxın Şərqdən Hind-Çinə qədər böyük coğrafiyada siyasi islam hərəkatlarını özünə qarşı qaldırırdı. İran İslam inqilabından sonra canlanan siyasi islamçı hərəkatlar üçün Sovet-Əfqanıstan müharibəsi, necə deyərlər, göydəndüşmə oldu. Əgər İsranda siyasi islam inqilab təcrübəsini yaşadısa, Əfqanıstana Sovet müdaxiləsi cihad təcrübəsi oldu. Beynəlxalq siyasi-mənəvi dəstək, islam üləmasının sovetlərə qarşı cihad fətvası dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn cihadçılar Əfqanıstanı böyük təcrübə poliqonu etdi. Afrikadan, ərəb ölkələrindən yüzlərlə islamçı Əfqanıstanda sovet işğalına qarşı “müqəddəs cihadda” iştirak etmək üçün təşviq olunurdu. Radikal cihad islamçıları üçün Əfqanıstan əsas təcrübə meydanı oldu. Təsadüfi deyil ki, “əl-Qaidə”, “Taliban” və bu gün müsəlman coğrafiyasına səpələnmiş radikal islamçıların ya özləri, ya da fikir babaları Əfqanıstan “məktəbindən” keçib. 

Lakin təbiidir ki, sovetlərə qarşı cihad müharibəsinin əsas yükü əfqanıstanlıların üzərində idi. Sovet işğalının ilk günlərindən Pakistana qaçan 3 milyona yaxın əfqanıstanlı cihad hərəkatının əsas özəyini təşkil etdi. Məhz bu dövrdə Pakistanda əfqan qaçqınlarının yerləşdiyi düşərgələrdə qurulan mədrəsələr cihadçı yetişdirirdi. Bu dövrdə Pakistanda 1700-dən çox Deobandi mədrəsələrində on minlərlə gənc təhsil alırdı. Bu insanlar mədrəsələrdən birbaşa Əfqanıstana – sovetlərə qarşı cəbhəyə göndərilirdi. Bəzi mənbələr, əslində, təlim düşərgələri funksiyası daşıyan bu mədrəsələrdən həmin vaxt və sonrakı illərdə 2 milyona yaxın gəncin keçdiyini iddia edirdi. 

“Taliban”ın qurucu lideri Molla Ömər (1960-2013) hərəkatın digər liderləri ilə birlikdə Pakistandakı Deobandi mədrəsələrinin yetirməsi idi. Deobandi mədrəsələri ənənəvi Hənəfi məktəbini tədris etsə də, müharibə və yerli coğrafi-milli şərtlər “Taliban”ın qurucuları da daxil olmaqla, cihadçı islamçıların daha sərt radikal düşüncəyə yuvarlanmasına səbəb oldu. Bu həm də dövrün şərtlərinin diktəsi idi. 80-90-cı illər islam dünyasında dini radikalizmin və cihad ideyasının ən parlaq dövrü idi.

Əfqanıstanda sovetlərə qarşı cihad yalnız “Taliban”ı yetişdirmədi. Həm də cihadçı ərəb üləmasının fikirləri ilə “əl-Qaidə” yarandı. “Taliban” və “əl-Qaidə” eyni dövrün və eyni şərtlərin məhsulu olsa da, “Taliban”dan fərqli olaraq, “əl-Qaidə” dünya üzərində qlobal cihad hədəfini elan edib, bütün islam aləmində Qərbə qarşı savaş elan edən bir qruplaşmadır. Eynilə “əl-Qaidə”nin “şinelindən çıxan” İŞİD də yalnız bir ölkə deyil, bütünlükdə dünyada islam hakimiyyəti qurma hədəfini elan etmiş təşkilatdır. Lakin “əl-Qaidə” və İŞİD-dən fərqli olaraq, “Taliban” yerli-milli bir islamçı qruplaşmadır, hədəfləri Əfqanıstanda əmirlik, yəni yerli şəriət dövlətini qurmaqdır. 

“Taliban”ın 1996-2001-ci illərdə Əfqanıstanda mövcud olmuş Əfqanıstan İslam Əmirliyi adlı dövləti məhz yer kürəsində hazırda mövcud olan 50 müsəlman ölkəsinin bir neçəsində mövcud olan şəriət qanunlarını tətbiq edib. Amma, məsələn, şəriətin qanunlarının əsas qaynağı olduğu İran və Səudiyyə Ərəbistanından fərqli olaraq, “Taliban” Deobandi mədrəsələrində verilən fətvaları əsas gətirərək televizoru qadağan edib. Lakin bu, birinci hakimiyyət dönəmində olub. İndi isə “Taliban” nisbətən sərt və dünyada qınaqla qarşılanan bəzi fətvalarda dəyişiklik edə biləcəyini dilə gətirib. Şəriət qanunları buna icazə verir. Lakin “Taliban” hər nə qədər güzəştə gedəcəyi görüntüsünü yaratsa da, aydın məsələdir ki, mənsub olduğu ideoloji xətt bir çox məsələlərdə güzəştə getməsinə imkan verməyəcək.

Bölgə üçün təhdidlər

İstənilən halda “Taliban”ın Əfqanıstanda yenidən hakimiyyəti ələ keçirməsi yalnız regionda deyil, bütövlükdə müsəlman aləmində islamçı təşkilatları ruhlandırır. Düzdür, indi 80, 90-cı və “ərəb baharı” sonrasında olduğu qədər siyasi islam populyar deyil. Xüsusən də İŞİD-in ortaya çıxıb daha sonra məğlubiyyətə uğradılmasından sonra müsəlman aləmində siyasi islama dəstək müəyyən mənada azaldı. AAmma”Taliban”a müsəlman ölkələrindəki reaksiyalar, xüsusən də islamçı təşkilatların, dini kimlikli yazar və siyasətçilərin reaksiyaları göstərir ki, “Taliban”ın Əfqanıstandakı uğuru təsirsiz qalmayıb. Hər bir halda bu cihad islamçılar üçün ümidlər yaradır. 

Hər nə qədər İŞİD və ya “əl-Qaidə” kimi qlobal hədəfləri olmasa da, “Taliban”ın Əfqanıstanda möhkəmlənməsi, hətta İŞİD-ə qarşı vuruşsa belə, region ölkələri üçün passiv təhdid yaradacaq. Doğrudur, mediaya sızan məlumatlardan belə anlaşılır ki, rəsmi Moskva “Taliban”ın Orta Asiyada hər hansı silahlı fəaliyyəti dəstəkləməməsi ilə bağlı razılaşıb. Amma məsələ ondadır ki, hər şey yaxın dövrdə heç də “Taliban”ın və ya Moskvanın iradəsindən asılı olmaya bilər. 

Hazırda “Taliban”ın şəxsində silahlı (cihad) islamçılarının Əfqanıstanda iqtidar olması Orta Asiya üçün təhdidə çevrilə bilər. Məsələ ondadır ki, müstəqillikdən sonra Orta Asiyada siyasi islamçılıq geniş vüsət alıb. Hizbut-Təhrir, Təbliğ və digər uzun illərin təcrübəsinə malik islamçı təşkilatlar Orta Asiyada geniş şəbəkə qura, tərəfdar toplaya biliblər. 2005-ci il Əndican hadisələri göstərdi ki, Orta Asiyada dini sabitlik həddən artıq kövrəkdir. Bu kövrəklik özünü ən çox həm də etnik baxımdan həssas olan Fərqanə vadisində göstərir.

Bir neçə il əvvəl dini zəmində baş verən gərginliyi nəzərə alsaq, Qazaxıstanın da bu prosesdən təsirlənməyəcəyinə zəmanət vermək olmaz. Qırğızıstanda və Türkmənistanda islamçı qruplar nisbətən daha zəif olsa da, Tacikistan və Özbəkistan həm Əfqanıstanla birbaşa sərhəd, həm etnik bağlar səbəbindən, ən əsası radikal islamçı qrupların daha geniş yayılmasına görə daha ciddi risk qrupundadır. Başqa sözlə, qarşıdakı illərdə Orta Asiya respublikaları radikal islamçı hərəkatların baş qaldırma riski yüksək olan ölkələr olaraq qalacaq. 

Daha bir potensial risk ölkəsi Çindir. Çinin şərqindəki Sincan-Uyğur muxtar vilayətində yaşayan uyğurlar içərisində son illərdə radikal islam cərəyanları geniş yayılıb və mərkəzi hökumətdən narazılığın artması fonunda uyğur regionunda radikal islamçı qrupların fəallaşması riski artır. Yeri gəlmişkən, hazırda Suriyanın müxaliflərin nəzarətində olan İdlib vilayətində fəaliyyət göstərən Türküstan İslam Partiyası adlı radikal islamçı təşkilatın 15 minə yaxın silahlı üzvünün olduğu ehtimal olunur. Çin bu təşkilatı Sincan regionu üçün əsas risklərdən biri hesab edir. Rəsmi Pekin bu riskə qarşı “Taliban”la yaxın əməkdaşlıq etməklə Əfqanıstandan gələcək mümkün təhlükə riskini minimuma endirməyə çalışır. Lakin o da məlumdur ki, “Taliban”ın Əfqanıstanda hakimiyyətini möhkəmləndirməsindən sonra cihadçı islamçı qruplar “Taliban”ın istəyi xaricində olsa belə Çin üçün təhlükəyə çevriləcək. 

Taliban Kabili nəzarətə götürdükdən bir neçə gün sonra İŞİD-in Xorasan qrupu adlı təşkilatın Kabil hava limanında terror aktı törətməsi göstərdi ki, “Taliban”ın iqtidarı dövründə belə Əfqanıstanda bu qruplaşmaya tabe olmayan radikal islamçı təşkilatlar fəaliyyətini davam etdirəcək. Rəsmi Pekinin “Taliban”la yaxınlığının əsas səbəblərindən biri də gələcəkdə Çin üçün mümkün təhdidləri “Taliban”ın əli ilə neytrallaşdırmaqdır. 

Nəticə etibarilə, “Taliban”ın Əfqanıstanda qalibiyyəti Mərkəzi Asiyada cihadçı islam qruplarını hərəkətləndirəcək. 40 il əvvəl İran inqilabı zamanı olduğu kimi, dünyanın müxtəlif bölgələrində silahlı mübarizəni əsas mübarizə vasitəsi olaraq görən islam təşkilatları “Taliban”ın qələbəsindən ilhamlanır. Amma bunun ən böyük risk payı, əlbəttə ki, Mərkəzi Asiya regionuna düşəcək.