ALIŞMAQ LAZIM GƏLƏCƏK

Dünya üzrə istehlak qiymətlərinin, xüsusilə də ərzaq məhsullarının qiymətlərinin artımı, bəlkə də, iqtisadiyyata pandemiya böhranının ən xoşagəlməz təsirlərindən biri oldu. Sərt məhdudiyyətlər dövründə müəssisələrin, bəzən hətta bütün istehsal zəncirinin boş dayanması və bir çox digər amillər üzündən zərər dəymiş əhaliyə və biznesə dəstək vermək məqsədi ilə likvidlik, yəni real pul bazarına kütləvi emissiyalar da öz mənfi təsirini göstərdi. Demək olar ki, bütün ölkələrin hökumətləri  dünya iqtisadiyyatındakı vəziyyəti birtəhər düzəldərək böhran xəttini keçəndən sonra, indi ərzaq və ilkin ehtiyac məhsullarının qiymətlərinin sürətlə yüksəlməsinin qarşısını almağın yollarını tapmağa çalışırlar.

Azərbaycan bu cərəyandan kənarda qala bilməyib – düzdür, biz hələlik böhran vəziyyətindən kənarda qala bilsək də, müəyyən mal qruplarının qiymətində nəzərəçarpacaq dərəcədə artım baş verib.

«Ümumdünya inflyasiyası»

Dünya iqtisadiyyatının COVID -19 pandemiyası səbəbindən nələrlə üzləşmədi - ÜDM-in düşməsi, istehsalın dayandırılması, iflas, maliyyə bazarlarında xaos ... hər şeyi sadalamaq mümkün deyil. Aydın oldu ki, kütləvi peyvəndləşdirmə oturuşmuş iqtisadi proseslərin gedişatını bir anda geri qaytara biləcək sehrli çubuq deyil və dünya pandemiya böhranının təsirlərini hələ bir neçə ildən çox aradan qaldırmalı olacaq.

Bu günün əsas problemi istehlak qiymətlərinin hər yerdə özünü göstərən və yetərincə ciddi artımdır ki, bu, əhalinin rifahına mənfi təsir göstərir və dünyanın bütün hökumətləri arzuolunmazdır.

Beləliklə, qısa bir yay fasiləsindən sonra, məhsul yığımı üzrə proqnozların pisləşməsi, həmçinin fermerlərin xərclərinin artması, yem və gübrə çatışmazlığı ilə təhdid edən enerji böhranı fonunda, yenidən əsas ərzaq məhsullarının qiymətləri yüksəlməyə başladı.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) ərzaq məhsulları qiymətlərinin indeksi sentyabr ayında ardıcıl olaraq ikinci ay yenidən yüksəldi və son 10 il üzrə rekord həddə çatdı. 95 əsas ərzaq məhsulunu əhatə edən göstərici ay ərzində 1,2% artıb, illik ifadədə isə artım 32,8% (!) olub. FAO-nun ərzaq qiymətləri indeksinin real artımı 20%-i keçib ki, bu da əlçatan statistika tərtibinin bütün dövrü ərzində yalnız bir dəfə - 1973-74 -cü illərdə yaşanan neft böhranı fonunda baş verib. Onda Yaxın Şərq ölkələri ərəb-İsrail münaqişəsinə cavab olaraq Qərbə ixracata embarqo tətbiq etmişdi.

"Əgər real qiymətlər nəzərə alınarsa, indi dünya bazarında ərzaq almaq BMT-nin statistika tutmağa başladığı 1961-ci ildən bu yana keçən dövrün, demək olar ki, istənilən ilində olduğundan daha çətindir", - deyə «University of Warwick»in baş elmi işçisi Alister Smit bildirib.

Vəziyyətə Avropanı bürüyən və Çinə zərbə vuran enerji böhranı da ciddi şəkildə təsir edib, Çində kömür çatışmazlığı üzündən hakimiyyət zavodların işini dayandırmaq məcburiyyətində qalıb - bütün bunlar fermerlərin problemlərini ağırlaşdırır. "Əgər enerji çatışmazlığı və istehsalın azalması davam edərsə, xüsusilə, bu, ixrac məhsullarının istehsalına təsir göstərməyə başlasa, bu, qlobal təklif problemləri yaradan başqa bir amil ola bilər", - deyə «Oxford Economics»in Asiya üzrə böyük iqtisadçısı Luis Kuys bildirir.

Özü də, ən böyük qida məhsulu istehsalçıları gizlətmirlər ki, dünyanın, demək olar ki, hər yerində inflyasiyanın artması ilə bağlı qiymətləri qaldırmaq məcburiyyətində qalıblar. Belə ki, «Kraft Heinz» şirkətinin rəhbəri Migel Patrisionun sözlərinə görə, dünya əhalisinin sayı artır, ancaq ərzaq yetişdirmək üçün lazım olan torpaq sahəsi artmır, buna görə də istehlakçılar daha yüksək ərzaq qiymətlərinə alışmalı olacaqlar.

«Kraft Heinz», «Nestle» və «PepsiCo» kimi iri qida məhsulları istehsalçıları, böyük ehtimalla, bu xərcləri istehlakçıların üzərinə ötürmək məcburiyyətində qalacaqlar, - deyə «ED&F Man» kənd təsərrüfatı şirkətinin araşdırmalar şöbəsinin rəhbəri Kona Hak bildirib. Onun fikrincə, bu, bütün qida məhsulları istehsalçılarına təsir edəcək. Nəticədə, onların hamısı, təxminən, eyni şəkildə qiymətləri qaldıracaq, çünki hamı bunu edəcək, yəni heç kimin müştərilərini itirmək qorxusu olmayacaq.

Rekord ardınca rekord

Nəticədə, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələr uzunmüddətli inflyasiya rekordlarını yeniləməyə başladılar. Məsələn, avrozonada inflyasiya 13 illik rekordu yenilədi. İstehlak mallarının qiymət artımı avqust ayındakı 3%-dən artaraq sentyabr ayında illik 3.4%-ə qədər artdı. Avropanın əsas iqtisadiyyatı olan Almaniyada qiymət artımları, təxminən, otuz illik zirvəyə çatdı. Orada sentyabr ayında inflyasiya 4,1%-ə yüksəldi və iqtisadçıların orta qiymətləndirməsini aşdı.

ABŞ-da inflyasiyanın artımı iqtisadçıların qiymətləndirmələrini üstələdi və rekord qırdı – «Bloomberg»in məlumatına görə, qiymətlərin sıçrayışı 1991-ci ildən bəri ən yüksək olub.

Federal Rezerv Sisteminin inflyasiyanın hədəf göstəricisini təyin etmək üçün istifadə etdiyi fərdi istehlak xərclərinin ölçüsü - PCE qiymət indeksi avqust ayı ilə müqayisədə 0.4% və 2020 -ci illə müqayisədə 4,3% artıb.

Türkiyədə istehlak qiymətləri sentyabr ayında, ölkə statistika qurumunun (Türkstat) məlumatlarına görə, əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən 19,58% artıb və bu, 2019-cu ilin mart ayından bu yana ən yüksək tempdir. Payızın ilk ayında ölkədə ərzaq və sərinləşdirici içkilərin qiymətləri ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 28,79%, enerji daşıyıcıların qiymətləri 22,77%, nəqliyyat xidmətləri 20,21%, kommunal xidmətlər 20,97% bahalaşıb.

Bu arzuolunmaz meyil Azərbaycanın şimal qonşusundan da yan keçməyib - Rusiyada illik hesablama üzrə 2021-ci ilin sentyabr ayında inflyasiya 7,40%-ə qədər sürətlənib (bu, 2016-cı ilin iyunundan bəri maksimumdur).

Bəzi mal qrupları üçün artım xüsusilə sürətlidir - liderlər sırasına tərəvəz, ət və avtomobillər daxildir.

Qazaxıstanda da qiymətlər beş illik rekord qırıb - ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 8,9% olub ki, bu, 2016-cı ilin sonundan bu yana ən yüksək rəqəmdir. Klassik ssenariyə görə, ərzaq qiymətləri sentyabr ayında ən çox sıçrayış edib - orta hesabla, 11,5% artıb.

Gürcüstanda inflyasiya 10 illik rekordunu yeniləyib - illik olaraq, təxminən, 13% olub, ərzaq məhsullarının qiymətlərində 16%-dən çox artım qeydə alınıb.

Mübahisəli əsas dərəcə

Demək olar ki, oxşar vəziyyət praktiki olaraq, dünyanın bütün ölkələrində müşahidə olunur və bu, onunla izah olunur ki, koronavirusun fonunda pul-kredit siyasəti yumşaldılıb. Yəni hakimiyyətlər iqtisadiyyatı pulla - məsələn, əhaliyə birbaşa ödənişlər və ya ucuz kreditlər şəklində əvvəlkindən daha çox doldurmağa başlayıblar. Nəticədə tələbat artıb və istehsal bunu çatdıra bilməyib.

Məsələ bundadır ki, indi koronavirus pandemiyasının iqtisadi nəticələrinə qarşı mübarizə iki əsas vasitəyə - faiz dərəcələrinin aşağı salınmasına və pul çapına əsaslanır. Sonuncu dollar zonasında rekord həddə çatıb və analitiklərin qeyd etdiyi kimi, belə şərtlərlə inflyasiya artımından qaçmaq mümkün deyil.

Bir sıra ekspertlərin fikrincə, bu pat vəziyyətindən çıxmağın yeganə yolu pul siyasətinin sərtləşdirilməsi və faiz dərəcələrinin tədricən mərkəzi banklar tərəfindən artırılması ola bilər.

ABŞ və Böyük Britaniya bu tezislə razılaşmasalar da və baza faiz dərəcələrini dəyişməz saxlamağa qərar versələr də, amma onlar xəbərdarlıq ediblər ki, gələn ildən gec olmayaraq faizlərin artımı başlaya bilər. Yəni, əslində, hakimiyyətlə iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq üçün tədbirlərin məhdudlaşdırılmasına keçmək niyyətində olduqlarını açıqlayıblar.

Ancaq bir sıra mərkəzi banklar, xüsusən də Norveç və Rusiya mərkəzi bankları artıq faizlərin artımına getməyi qərara alıblar. Belə ki, Rusiya Bankı sentyabrın 10 -da əsas faiz dərəccəsini 6,75%-ə qaldırdı. Mərkəzi Bank bildirib ki, 2021-ci ilin ikinci rübündə Rusiya iqtisadiyyatı pandemiyadan əvvəlki səviyyəyə çatıb. Ancaq tələb istehsal imkanlarından daha sürətli böyüyür, buna görə də Mərkəzi Bank o vaxt bildirmişdi ki, yüksək inflyasiya gözləntiləri ilə birlikdə qiymətləri daha da artıra biləcək təzyiqlər davam edir.

Bununla belə, dünyanın ən böyük hec-fondu olan «Bridgewater Associates»in investisiyalar üzrə rəhbərlərindən biri olan Bob Prinsin sözlərinə görə, mərkəzi bankların qərarsızlığı son nəticədə qlobal iqtisadi canlanmanı pozmaq təhlükəsi yaradır. Onun sözlərinə görə, qiymət artımının öhdəsindən gəlmək çətin olacaq, çünki o, pandemiyadan sonra qlobal iqtisadiyyatın bərpası fonunda böyük tələbat olan resurs çatışmazlığı ilə şərtlənir. Əgər Federal Rezerv Sistemi inflyasiyanın qarşısını almaq üçün sərt tədbirlər görərsə, bu, maliyyə bazarlarının çökməsinə səbəb olacaq.

Türkiyədə faiz məsələsi yenidən mübahisə predmetinə çevrilib - Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan ümumiyyətlə bildirib ki, Türkiyə Mərkəzi Bankının rəhbəri Şahap Kavcıoğluna etibarını itirib. «Reuters» mənbələrə istinadən bildirir ki, dövlət başçısı pul siyasətini yumşaltmaq tələblərinin yavaş icra edilməsindən məyusdur. Belə ki, Ərdoğan əsas faizi azaltmaqda israr edirdi. Prezidentin fikrincə, borclanma xərclərinin azalması inflyasiyanı cilovlamalıdır. Onun fikirləri dünya mərkəzi banklarının fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edir: adətən, belə düşünürlər ki, aşağı dərəcələri iqtisadiyyatda pulun miqdarını artırır, qiymətlərin artmasına səbəb olur. Mərkəzi Bankın rəhbəri həm öhdəliklərini, həm də prezidentin tələblərini yerinə yetirmək üçün bildirib ki, tənzimləyici ümumi inflyasiyaya deyil, baza inflyasiya göstəricisinə oriyentasiya edəcək.

Bu göstəricidən yüksək qiymət titrəməsi olan malların istisna olunduğu bazaya diqqət edəcəyini söyləyib. Sentyabr ayında Mərkəzi Bank faiz dərəcəsini 19%-dən 18%-ə endirib.

Ancaq bu qərar əks təsir göstərdi və üstəlik milli valyutanın enməsinə səbəb oldu və 1 dollar üçün rekord minimum həddə 8,92 lirəyə düşdü.

Pandemiya inflyasiya proseslərində əsl xaos yaradıb və bu vəziyyətdə hökumətlərin və mərkəzi bankların əsəbi davranışı başadüşüləndir - qərarlar necə olursa olsun, bu günə qədər heç bir müsbət nəticə müşahidə edilməyib.

Azərbaycan – Mərkəzi Bankının məntiqi yanaşması

Azərbaycana gəlincə, ölkənin Mərkəzi Bankı artıq bəyan edib ki, 2021-ci ilin yekunlarına görə, orta illik inflyasiyanı 5,4-5,8%, illik inflyasiyanı 7-7,5% səviyyəsində proqnozlaşdırır.

“Ümumiyyətlə, dünyanın əksər ölkələrində hazırda inflyasiyanın yüksəlmə prosesi gedir və bu, müəyyən edilmiş dəhlizlərdən kənara çıxır. Azərbaycanda inflyasiyaya daxili və xarici amillər təsir edir ”, - deyə AMB uçot dərəcəsinin parametrləri ilə bağlı açıqlamasında bildirib.

AMB-nin qiymətləndirməsinə görə, 2022-ci ildə Azərbaycanda orta illik inflyasiya 4-5%-ə qədər yavaşlayacaq.

Xatırladaq ki, bundan əvvəl İqtisadiyyat Nazirliyi Azərbaycanda orta illik inflyasiyanın 2020-ci ildəki 2,8%-ə qarşı, 2021 -ci ilin sonuna 4,9% olacağını proqnozlaşdırmışdı.

Ancaq rəqəmlərsiz belə, ölkədə ərzaq və bəzi ilkin tələbat malları kateqoriyalarında müəyyən qiymət artımı göz qabağındadır. Yanacağın qiyməti yenidən artdı: sentyabrın 15-dən etibarən Aİ-95 və Aİ-98 markalı benzinin qiymətləri-müvafiq olaraq 1,45 manatdan 1,6 manata və litri 1,6 manatdan 1,9 manata qədər artdı.

Aydındır ki, qlobal iqtisadiyyatda, xüsusən qonşu ölkələrdə, eləcə də Azərbaycanın əsas ticarət tərəfdaşlarında baş verən proseslərin daxili iqtisadi vəziyyətə təsirindən qaçmaq qeyri-mümkündür.

Amma bu məsələdə Azərbaycan Mərkəzi Bankı inflyasiyanın artım templərinin cilovlanması üçün pul siyasətinin tədricən sərtləşdirilməsini məqsədəuyğun hesab edən həmkarlarının tərəfini tutdu. Belə ki, Mərkəzi Bank sentyabrın 18-dən etibarən uçot dərəcəsini 0,25 faiz bəndi artıraraq 6,5%-ə çatdırıb. Yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsinin artması kommersiya banklarının faiz dərəcələrinin artmasına və digər makroiqtisadi göstəricilərə təsirsiz ötüşə bilməz. Buna görə də, artıq ilin sonuna tənzimləyicinin dərəcəsi kredit-maliyyə strukturları xətti üzrə pulun dəyərinə təsir göstərə bilər. Bahalı kreditlər onların verilmə həcmini "ləngidir". Kreditlərin az olması dövriyyədə real pulun az olması deməkdir, yəni istehlakçıların onu xərcləmək imkanlarının daha az olması deməkdir.

Bu, tamamilə məntiqli addımdır, nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı həm işğaldan azad edilmiş torpaqların bərpasına yönələcək iri sərmayələri, həm neftin qiymətinin qalxmasını və inflyasiya üçün riskli sayılan bir çox digər amilləri də mənimsəməlidir.

Müalicə olunmaq lazımdır

Bu qədər ümumi mənfi mənzərəyə baxmayaraq, beynəlxalq maliyyə qurumları müsbət gələcəyə ümidlərini itirmirlər. Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) nikbin proqnozlarla çıxış edərək, 2022-ci ilin birinci yarısında dünya üzrə inflyasiyanın yavaşlayacağını gözlədiyini söyləyib. "Biz proqnozlaşdırırıq ki, yaxın aylarda daha yüksək inflyasiya davam edəcək, 2022-ci ilin ortalarına pandemiyadan əvvəlki səviyyələrə qayıdacaq",- deyə BVF-dən bildiriblər.

Fond gözləyir ki, inkişaf etmiş iqtisadiyyatlardakı illik inflyasiya bu ilin son aylarında orta hesabla 3,6% səviyyəsinə çatacaq, sonra isə 2022-ci ilin ilk yarısında, mərkəzi bankların hədəflərinə uyğun olaraq, 2%-ə qayıdacaq. İnkişaf etməkdə olan bazarlarda daha sürətli artım müşahidə ediləcək, orta hesabla 6,8%-ə qalxacaq, sonra isə 4%-ə enəcək.

Bir sözlə, son 2 ildə çox söylənən "həyat pandemiyadan əvvəlki kimi olmayacaq" ifadəsi, bu gün istehlak qiymətləri baxımından özünü yetərincə doğruldur: onlar hətta böyüsələr də, böhrandan əvvəlki səviyyəyə qayıtmaları artıq inanılmazdır...