TƏSİR ALƏTİ

Mərkəzi bankların uçot dərəcəsi ilə bağlı qərarları hər zaman diqqət mərkəzində olub. Bir qayda olaraq, onlar təkcə kommersiya banklarının kreditləri və depozitləri üzrə faizlərə təsir etmir, həm də ümumilikdə iqtisadi vəziyyəti göstərir və qısamüddətli proqnozlar verməyə imkan yaradır. Bu, biznes nümayəndələri, investorlar və qiymətli kağız sahibləri üçün xüsusilə vacibdir.

Azərbaycanda son dövrlərə qədər uçot dərəcəsi iqtisadiyyatda nominal rol oynayırdı. Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) mütəmadi olaraq ildə 8-9 dəfə qərarlarını açıqlasa da, bu, maliyyə bazarı üçün heç bir semantik yük daşımayıb. Amma artıq 6 aya yaxındır ki, AMB bu məsələ ilə bağlı siyasətini dəyişib. Belə ki, Mərkəzi Bank inflyasiya proseslərinə daha səmərəli təsir göstərmək üçün digər maliyyə alətlərindən istifadəni genişləndirməyə hazırdır.

İlin çətin başlanğıcı

Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin 2023-cü il mayın 4-də qəbul etdiyi qərarla uçot dərəcəsi 0,25 faiz bəndi artırılaraq 9%-ə çatdırılıb. Faiz dəhlizinin aşağı və yuxarı hədləri də müvafiq olaraq 7,5%-ə (0,5 faiz bəndi) və 10%-ə (0,25 faiz bəndi) qədər artırılıb.

Bu qərarı şərh edən AMB sədri Taleh Kazımov bildirib ki, qlobal və milli iqtisadiyyatlarda inflyasiya amilləri ilə bağlı yüksək qeyri-müəyyənliklər qalır: faktiki inflyasiya səviyyəsi azalmaya meyil etsə də martda inflyasiya hədəfinin yuxarı həddini 2 dəfədən çox üstələyib.

Onun sözlərinə görə, inflyasiyanın əsas struktur komponenti olan ərzaq məhsullarının inflyasiyası 16,8% olmaqla yüksək olaraq qalır, qeyri-ərzaq malları və xidmətlər üzrə qiymət artımı isə müvafiq olaraq illik əsasda 11,6% və 10,8% təşkil edir. Bununla yanaşı 2023-cü ilin 3 ayında əhalinin nominal gəlirləri 15,2% artıb.

Beləliklə, ölkənin baş bankiri qeyd edib ki, inflyasiyanın xarici mühiti çox dəyişkən olaraq qalır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun aprel proqnozuna görə, qlobal inflyasiya 0,4% bəndi artırılaraq 7% səviyyəsində müəyyən edilib. Ekspertlərin fikrincə, mövcud risklərin qaldığı şəraitdə baza inflyasiyası ancaq 2025-ci ildə hədəfə qayıda bilər.

“Qlobal maliyyə sisteminin sabitliyi ilə bağlı risklərin artması da müxtəlif kanallarla inflyasiya proseslərinə təsir edə bilər”, - T.Kazımov vurğulayıb.

AMB hesab edir ki, bu amillər proqnozlaşdırılan inflyasiyanın qəbul edilmiş hədəfi hələ də üstələməsinə şərait yaradır. Üstəlik, baza ssenari üzrə fərziyyələrə görə, 2023-cü ildə illik inflyasiyanın 8% ətrafında olacağı proqnozu dəyişməz qalır.

Bu arada, Azərbaycan iqtisadiyyatının səviyyəsi ilə bağlı statistika da son illər üçün bir qədər qeyri-adi görünür. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2023-cü ilin yanvar-mart aylarında ÜDM-in illik artımı cəmi 0,4%, apreldə isə 0,1% təşkil edib. Azərbaycan Mərkəzi Bankı isə hesab edir ki, ilin əvvəlində iqtisadi aktivlikdəki zəiflik müvəqqəti xarakter daşıyır və yaxın vaxtlarda onun bərpa olunacağı gözlənilir. Bu vəziyyət neft sektorunda hasilatın azalması (birinci rübdə 4%), qeyri-neft sektorunda isə 5%-lik artımla əlaqələndirilir. AMB-nin proqnozlarına əsasən, bu ilin sonuna qədər qeyri-neft sektorunda artım azı 6% təşkil edəcək.

“Açığı, hazırda uçot dərəcəsinin dəyişməsi iqtisadi artımın yavaşlamasına birbaşa təsir göstərmir”, - T.Kazımov vurğulayıb.

Əsas məsələ inflyasiyanı cilovlamaqdır

Amma Mərkəzi Bank bu alət vasitəsilə inflyasiyaya təsir etmək istəyərdi və bu məqsədlə səy göstərir. AMB bununla maliyyə bazarının digər komponentlərinin mövqelərini gücləndirməyə çalışır. Mərkəzi Bank, ilk növbədə, faiz dəhlizinin parametrlərinə dair qərarları ilə banklararası təminatsız pul bazarına təsir göstərməyə səy göstərir. Qəbul edilmiş sərt qərarlar nəticəsində ilin əvvəlindən banklararası təminatsız pul bazarında orta faiz dərəcəsi 1,2 faiz bəndi artıb. Bu məqsədlərə nail olunarsa, AMB-nin uçot dərəcəsi ilə bağlı qərarlarının iqtisadi fəaliyyətə təsiri artacaq.

Mərkəzi Bankın notlarının yerləşdirilməsi üzrə hərraclarda rəqabəti artırmaqla müxtəlif müddətlər üzrə gəlirlik əyrisinin formalaşmasına şərait yaratmaq, qısamüddətli pul bazarında aktivliyi dəstəkləmək üçün notlar üzrə investor bazası genişləndirilib və notların yerləşdirilməsi şərtlərinə dəyişikliklər edilib.

Qərara alınıb ki, banklarla yanaşı qeyri-neft və qeyri-dövlət sektorunda fəaliyyət göstərən rezident kommersiya hüquqi şəxsləri də (maliyyə və sığorta fəaliyyəti ilə məşğul olan hüquqi şəxslər istisna olmaqla) müəyyən limitlər tətbiq etməklə notlara sahib olmaq hüququ əldə etsinlər. T.Kazımovun sözlərinə görə, qısamüddətli notların həcminin genişləndirilməsi investorların sayını artırmaqla qiymətli kağızlar bazarında aktivliyə müsbət təsir göstərəcək.

O qeyd edib ki, 2023-cü ilin 4 ayında valyuta hərraclarının 97%-də təklif tələbi üstələyib. Manatın nominal effektiv məzənnəsi 2022-ci ildə 8,4%, 2023-cü ilin 4 ayında 4,8% möhkəmlənib. Bu da inflyasiyanın xarici amillərinə azaldıcı təsir edir.

Bununla əlaqədar, tənzimləyici milli valyutanın - manatın nominal dəyərinin artırılmasını və ya daha yüksək nominallı yeni əsginasların dövriyyəyə buraxılmasını planlaşdırmır. Məzənnə siyasətinə və manatın “üzən məzənnə”yə keçirilməsi imkanlarına gəlincə, AMB-də qeyd edilib ki, burada prioritet məsələ belə qərarların inflyasiya proseslərinə təsiri ilə bağlıdır.

“Biz məhz inflyasiyanı nəzarətdə saxlamağa kömək edəcək alətdən istifadə edəcəyik”, - deyə T.Kazımov bildirib.

Dəyərli məqsədlər

Mərkəzi Bankın yeni mövqeyinin maliyyə bazarının komponentlərini tərpədə bilib-bilməməsinə gəlincə, burada hər şey mürəkkəbdir. T.Kazımov qeyd edib ki, ötən ilin sentyabrından uçot dərəcələrinin artırılması ilə bağlı qəbul edilən qərarlar bankların kredit portfelinin artım tempinin bir qədər də azalmasına səbəb olub. Açığı, kommersiya bankların kredit faizlərinə nəzərəçarpacaq təsiri olmayıb və indi də yoxdur.

Hər halda, qiymətli kağızlar bazarında vəziyyətin dəyişməsi ilə bağlı olduğu kimi, burada da durğun vəziyyət o qədər kök salıb ki, bəzən elə gəlir ki, ona təsir göstərmək cəhdləri açıq-aşkar uğursuzluğa məhkumdur.

Lakin AMB-nin hazırkı sədri böyük problemlərin olduğunu inkar etməsə də, nikbindir. “Ölkədə qiymətli kağızlar bazarı praktiki olaraq yoxdur. Bəzi səhmdar cəmiyyətlərin dövriyyəyə səhmlər buraxmasına baxmayaraq, bunun birjalara o qədər də təsir etmədiyini görürük. Təbii ki, bu neqativ hal kimi qiymətləndirilir. İstər Mərkəzi Bank, istərsə də onunla bağlı qurumlar fond birjasını daha da inkişaf etdirməlidir”, - T.Kazımov bildirib.

Tənzimləyici hesab edir ki, burada əsas problem əhalinin qiymətli kağızlara marağının aşağı səviyyədə olmasıdır. Buna isə artıq adıçəkilən fond təşkilatlarının fəaliyyətinin və hesabatlarının qeyri-şəffaflığı səbəb olur. Digər səbəb isə alınan səhmlər üzrə dividendlərin vaxtında ödənilməməsi və ya ümumiyyətlə ödənilməməsidir. Bu da əhalinin qiymətli kağızlara inamının və marağın azalmasına səbəb olur.

“Hesab edirəm ki, ölkədə qiymətli kağızlar bazarının inkişafı üçün ilk növbədə səhmdarların fəaliyyətinə və şəffaflığına nəzarət etmək, qanunvericilik bazasını gücləndirmək lazımdır. Belə olan halda qiymətli kağızlar bazarının canlanmasından danışmaq olar”, - T.Kazımov vurğulayıb.

O, jurnalistlərə açıq şəkildə etiraf edib ki, getdikcə daha çox şirkətlərin qiymətli kağız buraxmamasının əsas səbəbi bankların likvidliyinin həddindən artıq olmasıdır. Yəni əgər sahibkarlıq subyektinə inkişaf üçün maliyyə vəsaiti lazımdırsa, banka müraciət edib çox rahatlıqla kredit götürə bilər, çünki bu gün bankların bu məqsədlər üçün kifayət qədər vəsaiti var.

“Kapital bazarına daxil olmaq şirkət üçün hər zaman ehtiyat variantıdır. Eyni zamanda bu addım onun fəaliyyətinin tam şəffaflaşdırılması və korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi zərurəti ilə müşayiət olunur. Təbii ki, bu gün onlar üçün sadəcə kredit üçün banka getmək daha asandır”, - AMB rəhbəri izah edib.

Hazırda banklarda izafi likvidlik 5 milyard manata yaxınlaşır. Odur ki, bu vəsaitlərin sterilizasiyası üçün alətlərə ehtiyac var. Bəli, ümumilikdə bankların kredit portfelinin keyfiyyəti qənaətbəxşdir, qeyri-işlək kreditlərin payı cəmi 3,7% təşkil edir. Amma banklardakı külli miqdarda “artıq pul” maliyyə bazarının digər komponentləri üçün maneə yaradır, yəni əhalini və biznesi investisiyalarını diferensiallaşdırma imkanından məhrum edir.

“Bu gün Bakı Fond Birjasının əsas investorları banklar və sığorta şirkətləridir. Amma əhalinin artıq maliyyə resursları da var. Biz bu aləti insanlar üçün cəlbedici etmək üçün fərdi investorların sığortalanması mexanizmi üzərində işləyirik”, - T.Kazımov qeyd edib.

Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının maliyyə proseslərinə cəlb edilməsi ilə bağlı dəfələrlə cəhdlər olunub. Ümid edək ki, bu dəfə Mərkəzi Bankın planları həyata keçəcək və yerli investorlar, nəhayət, başqa ölkələrin birjalarında iştirak etməyəcək, bizim müəssisələrin səhmlərinə sərmayə qoyacaqlar.