MANEƏSİZ

Azərbaycan və Türkiyə artıq 30 ildir ki, regionda ən böyük enerji və nəqliyyat layihələrinin həyata keçirilməsində əsas tərəfdaş kimi çıxış edirlər. Son illər iki ölkənin işgüzar dairələri qeyri-neft sektorunun inkişafı və qarşılıqlı ticarət dövriyyəsinin genişləndirilməsi üçün fəal şəkildə birləşirlər. Bu sahədə sıçrayışa 2021-ci ilin martında güzəştli ticarət haqqında ikitərəfli sazişin qüvvəyə minməsi səbəb olub. Bu ilin iyulunda Milli Məclisdə onun imkanlarını genişləndirən qanun qəbul edildikdən sonra bu tendensiya daha da güclənib.

Azərbaycanın Pakistanla münasibətlərində də oxşar vektor inkişaf edir: yayın sonuna qədər iki ölkə güzəştli ticarət haqqında birgə saziş layihəsi üzərində işi başa çatdırmağı gözləyir.

Ümumi bazar

Ötən əsrin 60-70-ci illərindən başlayaraq dünyanın bir çox bölgələrində regional iqtisadi ittifaqların və vahid gömrük zonalarının formalaşdırılmasına yönəlmiş inteqrasiya prosesləri həyata keçirlib. Transsərhəd ticarətin liberallaşdırılması üçün belə dövlətlərarası modellərin ən mühüm komponenti müxtəlif növ sazişlərin bağlanması idi.

Oxşar tendensiyalar yüksək inkişaf etmiş ölkələrdə və son onilliklərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə geniş regional satış bazarlarına, daha ucuz istehsal resurslarına çıxış və s. üçün fəal şəkildə təşviq edilib. Əlverişli saziş bağlayan dövlətlər nəqliyyat xərclərini azalda və istehsal həcmini artıra bilirdilər. Buraya böyük inteqrasiya olunmuş bazarlara daxil olmağa ən çox hazır olan birbaşa xarici investisiyaların cəlb edilməsi prosesinin asanlaşdırılması prosesi də daxil idi.

İkitərəfli və ya çoxtərəfli əsasda müvafiq sazişlərin bağlanması istiqamətində ilk addımlarla bu qrup ölkələr daxilində tariflərin azaldılması nəzərdə tutulurdu. O zaman “Tariflər və Ticarət üzrə Baş Saziş”in (GATT) qaydaları hələ də qüvvədə idi. Bir neçə ölkə arasında daxili güzəşt rejimi GATT-nin varisi olan Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) prinsiplərinə zidd olsa da, dünya ticarətində inteqrasiya proseslərinin dərinləşdirilməsinə yönəlmiş güzəştli ticarət alətlərinə müvəqqəti icazə verildi. ÜTT-nin məlumatlarına görə, yeni əsrin əvvəllərində dünyada müxtəlif tipli 30-dan çox inteqrasiya yönümlü ticarət ittifaqı mövcud idi. Preferensial ticarət bir qrup ölkə arasında kommersiya əlaqələrini təşviq etmək üçün iqtisadi inteqrasiyanın kifayət qədər çox yayılmış formasıdır. Gömrük ittifaqları, ümumi bazar yaradılır, daha sonra müttəfiq dövlətlərin birliklərinə inteqrasiya baş verir.

Bu, inkişafının ilkin mərhələsində Avropa İqtisadi İttifaqının fəaliyyəti üçün də xarakterik idi. Oxşar mexanizmlər 1960-cı ildə yaradılmış və Avstriya, Finlandiya, İslandiya, Lixtenşteyn, Norveç və İsveçi birləşdirən Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasında istifadə edilib. Buna bənzər sxemlər 1994-cü ildə ABŞ, Kanada və Meksika arasında azad ticarət zonasının, həmçinin Argentina, Braziliya, Uruqvay, Paraqvay və Venesuelanın daxil olduğu, 1985-ci ildə yaradılmış Cənubi Ümumi Bazarın yaradılması üçün imzalanmış sazişin əsasını təşkil edib.

Bu ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, güzəştlərin və müxtəlif ticarət üstünlüklərinin verilməsinə dair sazişlər, bir qayda olaraq, rüsumların artırılmasına qarşılıqlı moratorium prinsipinə əsaslanır. Üstəlik, belə sənədlər qeyri-tarif maneələrinin aradan qaldırılmasına - müxtəlif sertifikatlar, qida, sanitariya və digər standartların unifikasiyasına töhfə verir.

Türk inteqrasiyası

Təsadüfi deyil ki, Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) üzv  ölkələr də güzəştli ticarəti inkişaf etdirməyə çalışırlar. Bir il əvvəl Türkiyənin təşəbbüsü ilə qəbul edilən “Türk Dünyası-2040” strateji sənədində TDT ölkələrinin gömrük və nəqliyyat sahələrində inteqrasiyası əsas məsələ kimi göstərilib. Azərbaycan da müvafiq qanunvericilik bazasının qəbulu istiqamətində işləri sürətləndirir: Milli Məclisdə “Türk Dövlətləri Təşkilatının hökumətləri arasında sadələşdirilmiş gömrük dəhlizinin yaradılması haqqında” Saziş layihəsi müzakirə edilib. Mərkəzi Asiya regionunun əksər dövlətləri də oxşar mövqeni bölüşür. TDT-nin Baş katibi Bağdad Amreyevin sözlərinə görə, türk ölkələri arasında gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsinə dair saziş imzalanma mərhələsinə yaxınlaşıb. Bundan başqa, təşkilat üzvləri azad ticarət rejiminin yaradılması üzərində işə başlayıblar. Bu mənada Mərkəzi Asiya regionunda ən çox fəallıq göstərən ölkə Özbəkistandır. O, bu təşəbbüsü Azərbaycan və Türkiyə ilə bir sıra sahələrdə həyata keçirməyə çalışır.

2015-ci ilin martında qüvvəyə minən sazişi imzalayan Bakı və Ankara TDT ölkələri arasında güzəştli ticarət mexanizmlərinin tətbiqində ilk iki ölkə olub. Bu sənədlə 15 növ malın, o cümlədən ərzaq məhsullarının qarşılıqlı çatdırılması zamanı sıfır gömrük rüsumunun tətbiqi nəzərdə tutulur. Bu siyahıya Azərbaycan istehsalı olan pendirinin bəzi növləri, üzüm, gavalı, xurma, qara çay, pomidor, xiyar və s. daxildir. Azərbaycan isə öz növbəsində Türkiyə məhsullarının öz bazarına çıxışını təmin edir. Söhbət emal olunmuş pendir, günəbaxan tumları, saqqız, şokolad məhsulları, peçenye, pomidor və s. məhsullardan gedir. Doğrudur, bəzi hallarda sadalanan ixrac məhsullarına illik kvota tətbiq edilir.

Beləliklə, bu saziş Azərbaycanla Türkiyə arasında ticarət dövriyyəsinin 2021-ci ildə 4,5 milyard dollara çatmasına, 2022-ci ildə isə 5,842 milyard dollardan çox artmasına töhfə verib. Qarşılıqlı ticarət bu il də dinamik inkişaf edib. Yanvar-may aylarında Azərbaycanın Türkiyəyə ümumi ixracı 16,17%, Türkiyənin ölkəmizə idxalı isə 14,1% təşkil edib. Qarşıdakı illərdə iki qardaş ölkə ticarət dövriyyəsinin səviyyəsini illik 15 milyard dollara çatdırmağa ümid bəsləyir.

Bu iddialı məqsədlərin reallaşması üçün ticarət dövriyyəsi təxminən üç dəfə artırılmalıdır. Odur ki, Bakı və Ankara gömrük imtiyazları rejimini genişləndirmək niyyətindədir. Belə ki, 2023-cü ilin aprelində Azərbaycan və Türkiyə iki il əvvəl bağlanmış sazişə dəyişiklik edilməsinə dair protokolu paraflayıblar. Bu ilin iyulunda Milli Məclis “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında Preferensial Ticarət Sazişi”nə dəyişiklik haqqında” Protokolun təsdiq edilməsi barədə qanun layihəsini təsdiqləyib. Protokolun qüvvəyə minməsi ilə Azərbaycan və Türkiyə daha 15 yeni növ sənaye və digər malların idxal-ixracını həyata keçirəcək. Beləliklə, onların sayı 30-a çatdırılacaq. Əlavələrdə hər bir mal üçün azaldılmanın tətbiq ediləcəyi baza tarif dərəcəsi və ya əlavə gömrük rüsumu göstərilib.

Pakistanla yeni saziş

Azərbaycanla Pakistan arasında da oxşar tərəfdaşlıq əlaqələri qurulur. Uzun illərdir ki, bu iki dost dövlət BMT-də səsvermə zamanı bir-birini dəstəkləyərək müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda xarici siyasət gündəliyi ilə bağlı razılaşdırılmış addımlar atır. Bakı və İslamabad uzun zamandır ki, müdafiə sənayesi sahəsində də fəal əməkdaşlıq edir. Son üç ildə isə Azərbaycanla Pakistan ticari-iqtisadi əlaqələrini genişləndirməyi məqsəd qoyub. Bununla bağlı ötən il müsbət tendensiyalar müşahidə olunub: ölkələr arasında ticarət dövriyyəsi əvvəlki illə müqayisədə 1,4 dəfə artaraq 28,1 milyon dollar təşkil edib.

Amma aydındır ki, hazırkı göstəricilər iqtisadiyyatların inkişaf səviyyəsinə və iki ölkənin mövcud potensialına uyğun gəlmir. Buna görə də son iki ildə hökumətlər və müvafiq idarələr səviyyəsində bir sıra görüşlər təşkil edilib, işgüzar əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün ən optimal vektorlar müəyyən edilib. Buna iyunun ortalarında Pakistanın Baş naziri Məhəmməd Şahbaz Şərifin Azərbaycana rəsmi səfəri mühüm töhfə verib. Bu səfər zamanı ticarətin genişləndirilməsi, uçuşların sayının artırılması, həmçinin “yaşıl enerji” və neft-kimya sənayesində birgə təşəbbüslər, mayeləşdirilmiş təbii qazın (LNG) tədarükünün təşkili ilə bağlı bir sıra mühüm razılaşmalar əldə olunub. Xüsusilə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) və onun tərəfdaşı “Pakistan LNG Limited” şirkəti arasında Lahorda LNG-nin Pakistana güzəştli qiymətlə tədarükünə dair çərçivə sazişi imzalayıb.

Son üç ildə Azərbaycanla Pakistan arasında biznes sahəsində danışıqların mühüm nəticəsi güzəştli ticarət haqqında birgə saziş layihəsinin irəli sürülməsi olub. Belə ki, ölkələr arasında təxminən bir ay əvvəl ticarət sahəsində əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu imzalanıb. Bununla ticarət əlaqələrinin dərinləşdirilməsinə dair tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Razılaşmanın tərəfləri artıq məhsulların siyahısını tərtib etməyə başlayıblar. Əldə olunan nəticələr Azərbaycanın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin nümayəndə heyətinin bu yaxınlarda Pakistana səfəri zamanı müzakirə edilib. Rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev Pakistanın ticarət naziri Syed Navid Qəmər ilə görüşdə bildirib ki, avqust ayında saziş layihəsi üzərində işlərin başa çatdırılması, həmçinin bu ilin oktyabrınadək Bakı ilə İslamabad arasında tranzit ticarəti haqqında sazişin imzalanması planlaşdırılır.

Bu məqamda qeyd edək ki, Pakistan toxuculuq, ipək, əczaçılıq və ərzaq məhsullarının Azərbaycana tədarükündə maraqlıdır (Pakistan istehsalı düyünün rüsumsuz idxalına dair saziş artıq qüvvədədir). Bundan başqa, Azərbaycan Pakistan yüklərinin bir hissəsinin MDB ölkələrinə (onlarla gömrük güzəştləri haqqında sazişlər mövcuddur) tranziti və ya təkrar ixracı üçün aralıq haba çevrilə bilər. Buraya həmçinin əlverişli əlaqələrin mövcud olduğu Türkiyə bazarı da daxildir.

Bu arada, İran ərazisindən keçməklə quru yolları ilə yüklərin çatdırılması üçün qısa nəqliyyat marşrutunun yaradılmasına dair Azərbaycanla Pakistan arasındakı razılaşmalar da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xatırladaq ki, bununla bağlı ilk uğurlu addımlar 2021-ci ilin oktyabrında atılıb. Pilot layihə çərçivəsində Pakistanın “National Logistics Cell” logistika şirkəti iki ağır yük daşıyan maşınla yüklərin Bakıya sınaq çatdırılmasını təşkil edib. Gözlənilir ki, müvafiq normativ-hüquqi bazanın unifikasiyasından və tranzit sazişi bağlandıqdan sonra belə yük reysləri işə salına bilər və bu da ikitərəfli ticarət dövriyyəsini genişləndirəcək.