QAYDA-QANUNA ƏMƏL OLUNMALIDIR

Son illər Azərbaycanda kölgə iqtisadiyyatına qarşı mübarizənin gücləndirilməsinə yönəlmiş genişmiqyaslı islahatlar həyata keçirilib, özəl sektorun inkişafında ətalətin aradan qaldırılması üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirilib. Buraya vergi və gömrük sahəsində qanunvericilik və inzibati mexanizmlər istiqamətində islahatlar daxildir. Belə ki, əmək müqavilələrinin qeydiyyatı prosesi rəqəmsallaşdırılıb, dövlət satınalmalarının şəffaflığı təmin edilib, dövlət-özəl tərəfdaşlığının yaxşılaşdırılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirilib.

Azərbaycanda biznes mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətində növbəti addım isə haqsız rəqabət və inhisarçılığa qarşı mübarizədir. Milli Məclis bu məqsədlə Rəqabət Məcəlləsini qəbul edib.

Mürəkkəb hekayə

Rəqabət Məcəlləsinin orijinal variantı hələ 2006-2007-ci illərdə İqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən hazırlanıb. Lakin sənəddə müasir beynəlxalq təcrübə tam əhatə olunmamışdı və birinci variantın bəzi maddələri Milli Məclisin deputatları arasında xeyli suallar yaratmışdı. Nəticədə, bu, yenidən baxılmaq üçün geri qaytarıldı və növbəti 16 il ərzində deputatlar tərəfindən nəzərdən keçirilmədi. Hər halda bu, kifayət qədər obyektiv idi. Bu müddət ərzində antiinhisar sahəsində inzibati təcrübə və qanunvericilik bazası öz aktuallığını xeyli itirmiş və çox vaxt dəfələrlə artan və ciddi şəkildə dəyişən müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının reallıqlarına uyğun gəlmirdi.

Əslində, buna görə də daha çox qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin tətbiqinə əsaslanan keyfiyyətcə yeni sənədin hazırlanması qərara alınıb. Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidmətinin mütəxəssisləri tərəfindən hazırlanmış yeni Rəqabət Məcəlləsi tamamilə orijinal qanun layihəsidir. “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında”, “Haqsız rəqabət haqqında” və “Təbii inhisarlar haqqında” hüquqi aktları vahid sənəddə məcəllələşdirib. Yəni Rəqabət Məcəlləsinin qəbulu ilə yuxarıda göstərilən qanunlar hüquqi qüvvəsini itirir.

Qeyd edək ki, iki il əvvəl “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” qəbul edildikdən sonra yeni antiinhisar qanunvericiliyinin hazırlanması prosesi xeyli sürətlənib. Daxili iqtisadiyyatın transformasiyasının ən mühüm prioritetlərini əks etdirən bu onillik strategiyada həm də haqsız rəqabətə və bazar inhisarlaşmasına qarşı effektiv mübarizə tədbirləri nəzərdə tutulur. Bazar inhisarlaşması Azərbaycan üçün çox aktual məsələdir. Ölkədə uzun illərdir ki, iqtisadiyyatın bir sıra sahələrində, ilk növbədə, xarici ticarətdə monopoliya hallarına rast gəlinir.

Keçən ilin sonunadək Rəqabət Məcəlləsi layihəsi müvafiq dövlət orqanları tərəfindən razılaşdırılıb, Nazirlər Kabinetinin ekspertizasından keçib və Prezident Administrasiyasında baxılıb. Nəzərinizə çatdıraq ki, sənəd qabaqcıl beynəlxalq təcrübədən istifadə edilməklə hazırlanıb və burada yerli bazarın spesifik xüsusiyyətləri də nəzərə alınıb.

Dəyişiklik və əlavələrdən sonra dövlət başçısının qanunvericilik təşəbbüsünə uyğun olaraq “Rəqabət Məcəlləsinin təsdiq edilməsi haqqında” qanun layihəsinin yekun variantı bu ilin sentyabrında parlamentə təqdim edilib və dekabrın 8-də parlamentin plenar iclasında qəbul olunub. Qanunvericilərin qərarına əsasən, çoxdan gözlənilən Rəqabət Məcəlləsi 2024-cü il iyulun 1-dən qüvvəyə minəcək.

Milli Məclisin İqtisadi siyasət, sənaye və sahibkarlıq komitəsinin sədri Tahir Mirkişili qeyd edib ki, Rəqabət Məcəlləsi bazarda hökmran mövqedən sui-istifadə hallarının qarşısının alınmasına, rəqabətin neytrallığının təmin edilməsinə, habelə sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətinin stimullaşdırılması üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına xidmət edəcək.

Ədalətli qiymətlər naminə

Bəs bazarın inhisarlaşmasına qarşı mübarizədə əsas müddəaları müəyyən edən və uzun illər ərzində ədalətli rəqabəti təmin edəcək prinsipial olaraq yeni normativ sənəd Azərbaycan sahibkarlarına və istehlakçılarına hansı yenilikləri təqdim edəcək?

Rəqabət Məcəlləsi 12 fəsil və 84 maddədən ibarətdir. Bu sənədlə Azərbaycanda mal və xidmətlər bazarında azad, sağlam rəqabətin təmin edilməsi, qorunması və inkişafının ümumi prinsipləri, müvafiq qanunvericiliyə əməl olunmasına dövlət nəzarəti, eləcə də bu sahənin idarə edilməsi və tənzimlənməsi müəyyən edilir. Məcəllədə antiinhisar orqanının vəzifələri, onun statusu, rəqabət sahəsində bazar iştirakçılarının hüquq və vəzifələri, rəqabəti məhdudlaşdıran müqavilələr və hərəkətlər, həmçinin bazar paylarının coğrafi bölgüsü meyarları öz əksini tapıb.

Bundan başqa, Rəqabət Məcəlləsi təbii monopoliyaların dövlət tənzimlənməsinin təşkilati-hüquqi əsaslarını, bazar subyektlərinin hüquq və vəzifələrini, həmçinin rəqabət qanunvericiliyinin pozulmasına görə məsuliyyəti müəyyən edir. Qanuna əsasən, nisbətən yüksək bazar gücü ilə bağlı qanun pozuntularına yol vermiş təsərrüfat subyektinə qərarın qəbul edildiyi ildən əvvəlki dövrün ümumi dövriyyəsinin 5%-i qədər maliyyə sanksiyası tətbiq ediləcək. Üstəlik, sənədlə maliyyə sanksiyalarından azad olunma, güzəştlər, həmçinin qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş sanksiyaları yüngülləşdirən və ağırlaşdıran amillər müəyyən olunur. Digər məsələlərlə yanaşı, müəssisələrdə aparılan yoxlamalar zamanı tam şəffaflıq üçün yeni Rəqabət Məcəlləsinin 54-cü maddəsində yoxlama keçirərkən baxış və götürmə zamanı videoçəkilişin təşkili nəzərdə tutulur. Bundan əlavə, yekun protokola videoçəkilişi əks etdirən yaddaş daşıyıcısı əlavə edilməlidir.

Məcəllənin mühüm müddəalarından biri də bazar payı 35%-dən 50%-ə qədər olan sahibkarlıq subyektlərinin hökmran mövqe tutmuş hesab edilməsidir. Bu müddəa bazarlara təsir etmək potensialına malik olan müəssisələrə tənzimləyici nəzarəti genişləndirəcək: hətta onlar nəzarət səhm paketinə sahib olmasalar belə. Bundan başqa, məcəllənin məqsədi inhisar qiymətlərinin yüksək həddini müəyyən edən meyarları formalaşdırmaqdır. Bununla bazar dinamikasının qiymətləndirilməsində daha çox aydınlığın təmin edilməsi nəzərdə tutulub.

Xüsusilə Rəqabət Məcəlləsinin 3-cü maddəsində Azərbaycan Respublikasının rəqabət siyasətinin prinsipləri müəyyən edilib. Burada əsas prinsip – bazarda tələb və təklif əsasında qiymətqoyma aydın şəkildə formalaşdırılıb. Bu maddənin bəndləri ilə istehlakçıların mənafeyinin nəzərə alınması, azad seçim hüququnun təmin edilməsi yolu ilə azad qiymətin müəyyən edilməsi, rəqabəti məhdudlaşdıran razılaşmaların yolverilməzliyi, resurslara bərabər çıxış və bütün bazar subyektləri üçün bərabər tənzimləmə şərtləri və s. tələb olunur.

Rəqabət Məcəlləsinin 19-cu maddəsində isə haqsız rəqabətin formaları müəyyən edilir. Bunlar qəti qadağandır: rəqib təsərrüfat subyektinin nüfuzdan salınması; rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin təqlidi; müştərilərin çaşdırılması və aldadılması; kommersiya sirrinin qanunsuz əldə edilməsi, istifadəsi və ya yayılması və s.

Məcəllə təbii inhisarlarla bağlı təşkilati və hüquqi dövlət tənzimlənməsinin əsaslarını da müəyyən edir. Buraya müştərilərin və təbii inhisar subyektlərinin maraqlarının əlaqələndirilməsinin təmin edilməsi daxildir.

Məcəllənin digər mühüm vəzifəsi istehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi, eləcə də məhsul və xidmətlərin keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi ilə bağlı tədbirlərdir. Praktikada bu tələblərin yerinə yetirilməsi kartel sövdələşməsi nəticəsində inhisarçı və ya məhdud təchizatçı şirkətlər qrupu tərəfindən diktə edilən süni (bazar tərəfindən formalaşmayan) qiymətlərin qoyulmasının qarşısını alacaq. Belə ki, əgər sahibkar ölkəyə hər hansı məhsul idxal edirsə və onun bu məhsulunun idxalındakı payı 35%-dən çoxdursa, o zaman müvafiq dövlət orqanı onun bu məhsula bazarda hansı qiyməti qoyacağına nəzarət etməlidir və süni qiymət artımı halında isə qanunun tələb etdiyi addımları atmalıdır.

Nəzarət artacaq

Ümumiyyətlə, Rəqabət Məcəlləsi ölkə iqtisadiyyatını vahid sistem kimi qəbul edir. Sənədin maddələri ümumi mal və xidmətlər bazarının tərkib hissəsi olan idxal-ixrac əməliyyatlarını da əhatə edir. Xarici iqtisadi fəaliyyətdə də bərabər rəqabət prinsipləri üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda müəyyən hallarda “Antidempinq, kompensasiya və mühafizə tədbirləri haqqında” qanunda nəzərdə tutulmuş daxili bazarı qlobal korporasiyaların və inhisarçı qrupların təzyiqindən qorumaq səlahiyyəti İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Dövlət Xidmətinə verilir.

Milli Məclisin iclasında çıxış edən Azərbaycanın Baş naziri Əli Əsədov yeni Rəqabət Məcəlləsinin daxili bazarda sağlam rəqabət mühitinin təmin edilməsində mühüm rolunu qeyd edib: “Daxili bazarda sağlam rəqabət mühitinin təmin olunması istiqamətində aidiyyəti qurumlarla birgə “Qiymət İzləmə Sistemi”nin tətbiqi ilə Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti tərəfindən subyektiv səbəblərə (rəqabət pozuntuları, bazarların bölüşdürülməsi və qiymət manipulyasiyasına) yol verən bazar subyektlərinə qarşı nəzarət tədbirləri gücləndiriləcək və ciddi tədbirlər görüləcək”.

Haqsız rəqabətə, bazar seqmentlərinin inhisarlaşdırılmasına və digər neqativ təzahürlərə qarşı mübarizədə Rəqabət Məcəlləsi ilə birlikdə bu qəbildən daha bir təşəbbüsün əvəzsiz yardım göstərəcəyi gözlənilir. Söhbət ikinci ildir ki, hazırlanan “Daxili ticarət haqqında” qanun layihəsindən gedir. Bu sənəd ilk növbədə təchizatçılar və pərakəndə satış şəbəkələri arasında münasibətləri tənzimləmək üçün nəzərdə tutulub.

“Rəqabət Məcəlləsi antiinhisar fəaliyyəti sahəsində əsas tənzimləyici çərçivə olacaq. Bu, inhisarlaşma meyillərinin iqtisadi fəaliyyətə və dövlət büdcəsinə təsirlərinin aradan qaldırılmasına imkan verən rəqabət mühitinin inkişafına dəstək göstərəcək”, - Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarov parlamentdə yeni qanun layihəsinin payız dinləmələri zamanı çıxışında qeyd edib.

O vurğulayıb ki, azad biznes mühiti inkişaf etdikcə, iqtisadi tərəqqi ilə birlikdə bazar uğursuzluqları, inhisarçılıq meyilləri, qanundan kənar iqtisadi fəaliyyətin miqyası da genişlənir və iqtisadiyyat üçün bir sıra risklər meydana gəlir.

Nazirin sözlərinə görə, qanunvericilik bazası adekvat olmadığı hallarda bu risklər iqtisadi fəaliyyətin pozulmasına və inklüziv inkişafın ləngiməsinə səbəb olur: “Bu riskləri neytrallaşdırmaq üçün dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyinin artırılması prioritet olmalıdır”.

Beləliklə, Azərbaycan hökuməti yeni məcəllənin əsas məqsədinə nail olmaq imkanlarına nikbin yanaşır. Söhbət müəyyən bazar seqmentlərinin inhisarlaşmasının qarşısını ala biləcək hüquqi və inzibati mexanizmlərin yaradılması, həmçinin hökmran mövqeyə malik şirkətlərin digər bazar iştirakçılarına qiymət diktə etməsinin qarşısının alınması imkanlarından gedir.