MONETAR YUMŞALMA

Beynəlxalq analitiklərin proqnozlaşdırdığı kimi, Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) uçot dərəcəsini azaltmaqda davam edib. Uçot dərəcəsi 0,25 faiz bəndi azaldılaraq 7,75%-dən 7,5%-ə endirilib. Faiz dəhlizinin yuxarı həddi 8,75%-dən 8,5%-ə endirilib, aşağı həddi isə dəyişməyərək 6,25%-də saxlanılıb.  

“Proqnozlaşdırılan inflyasiyanın hədəfdə qalmasını nəzərə almaqla faiz dəhlizinin yuxarı həddinin və uçot dərəcəsinin azaldılması monetar şəraitin yumşalmasına yönəldilib. Aşağı həddin dəyişməz saxlanılması isə faiz dəhlizinin eninin optimallaşdırılmasına xidmət edir. Faiz dəhlizinin bu parametrləri müəyyən edilərkən onların banklararası pul bazarındakı faizlərə təsir miqyası da nəzərə alınıb”, - Mərkəzi Bankın açıqlamasında qeyd edilib.

Bu qərar faktiki və proqnozlaşdırılan inflyasiyanın hədəflə (4±2%) müqayisəsi, inflyasiya gözləntilərinin stabilləşməsi, risk balansında baş verən dəyişikliklər nəzərə alınmaqla verilib.

Bu qərar faktiki və proqnozlaşdırılan inflyasiyanın hədəflə (4±2%) müqayisəsi, inflyasiya gözləntilərinin stabilləşməsi, risk balansında baş verən dəyişikliklərlə əsaslandırılıb. AMB-nin əvvəlki qərarı da analoji idi, yəni uçot dərəcəsi də 0,25% endirilmişdi. Bu qərar həmin istiqamətdə tendensiyanın 2024-cü ilin sonuna qədər davam edəcəyinə əmin olan beynəlxalq analitiklərin fikri ilə üst-üstə düşür.

İnflyasiya gözləntiləri

Niderlandın transmilli bank və maliyyə xidmətləri korporasiyası “ING Group” 2024 və 2025-ci illərdə Azərbaycanda uçot dərəcəsinin tədricən azalacağını proqnozlaşdırıb. “ING Group”un analitikləri hesab edirlər ki, 2024-cü ildə Azərbaycanda uçot dərəcəsi 7,5 %-ə, 2025-ci ilin əvvəlində isə 7,25 % enəcək. Qeyd edilib ki, uçot dərəcəsi 2025-ci ilin sonuna kimi 6,5%-ə çata bilər ki, bu da AMB-nin iqtisadi aktivliyi stimullaşdırmaq və artımı sürətləndirmək üçün səylərini əks etdirir.

İqtisadi statistika portalı olan “Trading Ecomonics”in analitikləri isə hesab edirlər ki, proses daha sürətlə gedəcək və bu ilin dördüncü rübündə 6,5%-lik göstəriciyə çatacaq.

Azərbaycanda uçot dərəcəsi ilə bağlı proqnozların beynəlxalq ekspert birliyində getdikcə daha çox yer almağa başlaması Mərkəzi Bankın bu aləti ölkədəki makroiqtisadi və maliyyə proseslərinə təsir etmək üçün real imkana çevirmək məqsədinə yaxınlaşdığını göstərir. Daha əvvəl bu əlaqə hiss olunmurdu. Buna görə də yenidən maliyyələşdirmə dərəcəsi ətrafında gedən proseslər dünya analitikləri arasında o qədər də maraq doğurmurdu.

Qeyd edək ki, AMB-nin monetar-kredit siyasəti ilə bağlı mövqeyi Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) tərəfindən də təsdiqlənib. Lakin IMF-nin ekspertləri bununla bağlı siyasətin gələcəkdə yumşaldılmasından əvvəl ehtiyatlı olmağı tövsiyə edirlər:

“Xarici və daxili amillərin yaratdığı inflyasiya riskləri qalmaqdadır. Növbəti yumşaltmaları nəzərdən keçirməzdən əvvəl vergi-büdcə siyasətinin sərtləşdirilməsinə, gəlirlərin və əməkhaqqı artımının yavaşladılmasına, eləcə də ərzaq qiymətlərinə mənfi təsir edəcək xoşagəlməz şokların olmamasına ehtiyac var”.

IMF-nin iqtisadçılarının fikrincə, pul-kredit siyasətini daha da yumşaltmadan əvvəl son deflyasiyanın davam etdiyinə əmin olmaq lazımdır.

Mərkəzi Bank da bu il inflyasiya dalğalanmalarının qarşısının alınacağına əmindir və hesab edir ki, 2024-cü ildə illik inflyasiya hədəf göstərici (4±2%) daxilində qalacaq. Əsas odur ki, 2024-cü ilin fevral ayında 12 aylıq inflyasiya 0,8%, baza inflyasiya isə 1,4% təşkil edib. Ərzaq məhsullarının illik deflyasiyası 0,3%, qeyri-ərzaq inflyasiyası 1,4%, xidmətlər inflyasiyası 2,3% təşkil edib.

AMB-nin açıqlamasında qeyd edilib ki, illik inflyasiyanın azalması xarici və daxili amillərin təsiri ilə bağlıdır. Dünya Bankının məlumatına görə, 2024-cü ilin fevral ayında əmtəə qiymətləri indeksi illik müqayisədə 7,3%, o cümlədən enerji qiymətləri 7,5% azalıb. ABŞ Enerji İnformasiya Agentliyinin məlumatına görə, 2024-cü ilin ikinci rübündən etibarən neft ehtiyatlarının mümkün artımı ehtimalı qiymətlərə təsir edən əsas amillərdən biri olacaq. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) məlumatına əsasən, fevral ayında ərzaq qiymətləri indeksi illik müqayisədə 10,5% azalıb. İdxal inflyasiyasının azalmasına manatın nominal effektiv məzənnəsinin (2023-cü ildə 19,3% və 2024-cü ilin ilk iki ayında 1,8%) artımı da yardım göstərib.

Lakin bütün bunlar inflyasiya risklərinin tamamilə istisna edildiyi anlamına gəlmir. Bunlar əvvəlki kimi, əsasən xarici amillərə əsaslanır. Bunlar, ilk növbədə, mühüm beynəlxalq ticarət yollarında sabitliyin pozulmasına səbəb olan geosiyasi gərginliyin davam etməsi ilə bağlıdır. Bundan əlavə, Mərkəzi Bank iqlim proseslərində dəyişikliklərin dünya bazarında xammalın qiymətlərinin artmasına və tərəfdaş ölkələrdə inflyasiya dəyişkənliyinə səbəb ola biləcəyindən ehtiyat edir. AMB hesab edir ki, inflyasiyanı artıra biləcək başlıca daxili risk xərc amillərinin aktivləşməsi ola bilər. Bu fiskal əməliyyatların pul təklifinə artırıcı təsiri istisna edilmir. Amma AMB hesab edir ki, ümumilikdə inflyasiyanın artırıcı və azaldıcı riskləri bir-birini tarazlaşdırır.

IMF həmçinin Azərbaycanda ortamüddətli perspektivdə inflyasiyanın AMB hədəf diapazonunda qalacağını hesab edir. Yüksək neft qiymətləri ilə dəstəklənən xarici mövqenin müsbət ticarət balansı və valyuta ehtiyatlarının davamlı yığılması səbəbindən güclü qalacağı proqnozlaşdırılır. “Perspektiv üçün risklər ümumilikdə balanslaşdırılmış şəkildə qalır, lakin xarici qeyri-müəyyənlik yüksəkdir”, - fondun hesabatında bildirilib.

Dəyişməzliklə bağlı trend

İnflyasiya riskləri dünyanın aparıcı iqtisadiyyatlarının mərkəzi banklarının yenidən maliyyələşdirmə dərəcələri ilə bağlı qərarlarına da təsir edib. Belə ki, ölkənin mərkəzi bankının funksiyalarını yerinə yetirən ABŞ Federal Ehtiyat Sistemi mart iclasının sonunda uçot dərəcəsini 5,25-5,5% səviyyəsində saxlayıb. Tənzimləyici inflyasiyanın davamlı olaraq 2%-lik göstəriciyə yaxınlaşacağına daha çox inam yaranana qədər hədəf dərəcələri diapazonunun azaldılmasının uyğun olmadığını düşünür.

Rusiya Bankının Direktorlar Şurası da uçot dərəcəsini illik 16% səviyyəsində saxlamaq qərarına gəlib. Bildirilib ki, mövcud inflyasiya təzyiqləri tədricən zəifləyir, lakin yüksək olaraq qalır. Daxili tələb əmtəə və xidmətlərin istehsalını genişləndirmək imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə üstələməyə davam edir və əmək bazarı yenidən sərtləşib. “Rusiya Federasiyasında cari inflyasiyanın pik həddi 2023-cü ilin payızında olub, illik inflyasiyanın pik həddi 2024-cü ilin ikinci rübündə gözlənilir”, - Rusiya Bankının rəhbəri Elvira Nabiullina deyib.

İngiltərə Bankı da mart iclasının sonunda uçot dərəcəsini illik 5,25% səviyyəsində saxlayıb. Bankın açıqlamasında inflyasiya təzyiqinin zəifləməsini və əməkhaqqı artımının yavaşlamasını inflyasiya üçün mühüm amil olduğunu qeyd edib. İngiltərə Bankı bu ilin ikinci rübündə inflyasiyanın 2%-dən bir qədər aşağı düşəcəyini (əvvəllər 2%-ə qədər azalacağı gözlənilirdi), bundan sonra yenidən orta səviyyədə yüksələcəyini proqnozlaşdırır.

Avropa Mərkəzi Bankı (ECB) hər üç əsas faiz dərəcəsini dəyişməz saxlayıb: kreditlər üzrə baza dərəcəsi 4,5%, depozitlər üzrə 4%, marja kreditləri üzrə 4,75% səviyyəsində qalıb. “Əsas inflyasiya göstəriciləri azalmağa davam etsə də, daxili bazarlarda qiymət təzyiqi yüksək olaraq qalır ki, bu da əməkhaqlarının artması ilə bağlıdır”, - bank ekspertləri qeyd edirlər. ECB-nin İdarə Heyəti inflyasiyanın ortamüddətli hədəf göstəriciyə - 2%-ə qaytarılmasına sadiqdir. “Avrozonada istehlak qiymətlərinin artım tempi sürətlə yavaşlayır və faiz dərəcələrini azaltmaqla bağlı vaxt yaxınlaşır”, - İdarə Heyətinin üzvü Fabio Panetta qeyd edib.

Çin Xalq Bankı da kreditlər üzrə baza faiz dərəcəsini dəyişməz saxlayıb - illik 3,45% səviyyəsində qalıb.

Yalnız Türkiyə Mərkəzi Bankı gözlənilmədən uçot dərəcəsini 2000-ci illərin əvvəlindən bəri rekord 500 baza bəndi - 45%-dən 50%-ə qaldıraraq yenidən fərqlənib. Bankın məlumatında bildirilib ki, fevralda aylıq inflyasiyanın əsas tendensiyası gözləniləndən yüksək olub.

Uçot dərəcəsi aşağı, kreditlər yuxarı?

Azərbaycandakı vəziyyətə qayıdaraq qeyd edək ki, uçot dərəcəsi ilə bağlı qərarların makroiqtisadi proseslərə təsirinin lehinə aşkar dəyişikliklərə baxmayaraq, yerli ekspertlər onların kommersiya bankları üçün kredit faizlərinə hələ də çox zəif təsir göstərdiyini qeyd edirlər. “Bu təsirlərin müşahidə olunması üçün hələ bir müddət lazımdır. Bu heç də Mərkəzi Bankın mövcud fəaliyyəti ilə bağlı deyil. Amma, adətən, digər ölkələrdə mərkəzi banklar uçot faiz dərəcəsini azaldan zaman depozit və eləcə də kredit faizlərində də enişlər müşahidə edilir. Azərbaycan Mərkəzi Bankının son dövrlər uçot faiz dərəcəsinin azaltmasına rəğmən, əksinə depozit faizlərində artım müşahidə olunmaqdadır”, - iqtisadçı ekspert Vüqar Bayramov bildirib.

O xatırladıb ki, əvvəllər 5-6 faiz dərəcəsi ilə depozit qəbul edən sistem əhəmiyyətli banklarda müddətindən asılı olaraq depozit faizləri 8-9,5 faiz arasında dəyişir: “Depozit faizlərindəki artımlara “Bloomberg” platformasında banklar arasında milli valyutada bağlanan əqdlərin sayı və eləcə də onların ortaçəkili faiz dərəcəsi də təsirsiz ötüşməyib. Belə ki, Mərkəzi Bank bankların passiv aktivlərinin bir hissəsini öz notları vasitəsilə cəlb edə bilib və bu da banklarda əlavə vəsaitlərə tələb yaradıb. Bununla belə, banklardan kənarda nağd pulun həcmi də kifayət qədər böyükdür. 15 milyard manatlıq nağd pul dövriyyəsi bankları daha aktiv kampaniyalara sövq edir. Bütün hallarda isə, Mərkəzi Bankın son qərarı kredit faizlərində ciddi dəyişikliyə səbəb olmayacaq”.

2024-cü ilin fevral ayına olan məlumatlar göstərir ki, Azərbaycanda banklar 300 min manatdan 150 min manata qədər kredit təklif ediblər və illik faiz dərəcələri 11-16% arasında dəyişib. Bununla yanaşı, bankların və digər maliyyə institutlarının kredit portfeli əvvəlki illə müqayisədə 20,3% artaraq 24 milyard 362,5 milyon manata çatıb. Bu artıma baxmayaraq, problemli kreditlərin həcmi 22,2% azalaraq ümumi kredit portfelinin cəmi 1,9%-ni təşkil edib.

İqtisadçılar hesab edirlər ki, maliyyə sistemindəki struktur çatışmazlıqları səbəbindən kreditlər üzrə faiz dərəcələri yüksək olaraq qalsa da, maliyyə-iqtisadi qurumlarda islahatların davam etdirilməsi, kredit sektorunda rəqabətin stimullaşdırılması, o cümlədən bankların kreditləri ucuzlaşdırması məqsədilə motivasiya xarakterli qərarların qəbul edilməsi zəruridir.