ƏN MÜHÜMÜ HƏLƏ QABAQDADIR

Onun sənətə gedən yolu uşaqlıqdan - valideynlərinin yetkin Tahirə ilk addımlarını xatırlatmaq üçün qoruyub saxladıqları ilk rəsmlərdən başlayıb. Tahir Şıxəliyev fırçası Azərbaycan ənənələrini müasir ifadə formaları ilə birləşdirən rəssamdır. Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq Məktəbində (hazırda Azərbaycan İncəsənət Akademiyası nəzdində İncəsənət Kolleci), daha sonra Tbilisi Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında təhsil alaraq, o, sadəcə öyrənməyib, öz unikal rəssamlıq üslubunun təməlini qoyub.

ŞIXƏLİYEVin əsərləri dünyanın bir çox ölkələrində şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır: ABŞ-dən Türkiyəyə, Almaniyadan Gürcüstana qədər. Günəş, dəniz və Bakının qədim küçələri onun yaradıcılığının ilham mənbələridir.

O deyir ki, ən əsas məsələ yeniliyə açıq olmaq, inkişaf etmək və etdiyin işdən zövq almaqdır. Zəhmət və səmimiyyətin dayaq olduğu bu kredo Şıxəliyevin əsərlərini bu qədər canlı və yaddaqalan edir.

- Belə bir hekayə və ya lətifə var: yazıçıdan soruşublar ki, onun romanlar yazmaq fikri necə ağlına gəlib? O da cavab verib ki, məktəbdə inşaları yaxşı yazırdı. Bəs sizin təsviri sənətdə yolunuz necə başlayıb?

- Təsviri sənətə yolum əmim - Azərbaycanın xalq rəssamı Oqtay Yusif oğlu Şıxəliyevin sayəsində başlayıb. Onun monumental-dekorativ işləri, xüsusilə mozaikaları Bakının və digər şəhərlərin simasının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Uşaqlığımın ən parlaq xatirələrindən biri onun emalatxanasına getməyim olub. Onun mozaika plitələrini heyrətamiz dəqiqliklə düzərək harmonik naxışlara çevirməsini heyranlıqla izləyirdim. Bir dəfə ondan soruşdum: “Niyə hər plitənin öz yeri var?” O, gülümsəyərək cavab verdi: “Sənət də, həyat kimi nizam tələb edir - hər şey öz yerində olmalıdır. Bu sözlər qəlbimə həkk olundu.

Həmin an ilk dəfə yaradıcılıq prosesinin sehrini hiss etdim. Onun işlərinin canlandığını görəndə mənə elə gəlirdi ki, o, sadəcə naxışlar deyil, məna və gözəlliklə dolu bütöv dünyalar yaradır. Bu hiss məni fırçanı götürüb özümü rəsm vasitəsilə ifadə etməyə ruhlandırdı. Tədricən uşaq marağı ehtirasa, sonra isə həyatımın əsas mənasına çevrildi.

- Sənət adamlarına kumirlər, yaxud hər hansı oriyentirlər lazımdırmı? Siz yaradıcılığınızda kimə istiqamətlənirdiniz? Çatmaq istədiyiniz hansısa səviyyə, pik, zirvə var idimi?

- Oriyentirlər, xüsusilə öz yolunda ilk addımları atanda əsas rol oynayır. Bu, gecə səmasında yolu göstərən ulduzlar kimidir. Gəncliyimdə Rembrandt, Mone, Maleviç və digər böyük ustadların işləri məni ruhlandırırdı. Onların hər biri mənim üçün sənətin sirlərini açırdı. Məsələn, Mone işığı elə ötürürdü ki, sanki kətan üzərində canlanırdı. Xatirimdədir, bu sehri anlamaq üçün saatlarla onun fırça zərbələrini təkrarlamağa çalışırdım. Lakin zamanla başa düşdüm ki, başqa ustadların kölgəsində yaşamaq olmaz. Mənim üçün əsl oriyentirlər muzey divarlarından kənara çıxmağa başladı. Bu, təkcə böyük rəssamlar deyil, həyatın özü idi: suda işığın əksi, ani üz ifadəsi, çətinliklə sezilən emosiyalar. Məhz bu ötəri anlar dünyaya baxışımı formalaşdırdı və sənətdə öz səsimi tapmağa kömək etdi.

- Hazırda rəssam Tahir Şıxəliyevin yaradıcılığında nə baş verir?

- İndi mənim yaradıcılıq prosesim sonsuz tədqiqat, yeni formalar və mənalar axtarışına qərq olmaqla bağlıdır. Yeni bir şey kəşf etməyə can ataraq fakturalar, işıq, kölgə və rənglə eksperimentlər aparıram. Son silsilə işlərim yaddaşa həsr olunub - mən bunu sadəcə keçmişin arxivi deyil, canlı və daim dəyişən proses kimi qəbul edirəm. Bu silsilənin yaranmasına bir dəfə tapdığım köhnə ailə fotoşəkli təkan verdi. Orada qohumlarım var idi, amma zaman sanki onların üzlərini silmişdi, yalnız bulanıq cizgilər qalmışdı. Bu kəşf məni xatirələrin necə transformasiya olunduğunu, sürüşüb getdiyini, aydınlığını itirdiyini, amma əhəmiyyətini saxladığını araşdırmağa ruhlandırdı. Bu silsiləyə daxil olan hər rəsm bu dəyişiklikləri qeyd etmək, artıq qaytarmağın mümkün olmadığı ötəri anları tutmaq cəhdidir. Bu layihə üzərində işlər üçün təkcə texniki ustalıq deyil, həm də dərin emosional qərq olma tələb edilir. Bu, keçmişə səyahətdir və burada hər detal artıq zamanın bir hissəsinə çevrilmiş, amma mənim yaddaşımda yaşamağa davam edən nəsnələrlə əlaqədir.

- Məni hər zaman belə bir sual maraqlandırıb: rəssamlara, heykəltaraşlara, artistlərə və ya bəstəkarlara böyüdükləri mədəni mühit kömək edirmi? Yoxsa bu, vacib deyil və istedadlı insan öz mövzusunu mütləq tapacaq? Gələcək rəssamı uşaqlıqdan əhatə edən məsələlər onun fərdiliyinin ifadəsinə mane ola bilərmi, ətrafındakı nüfuzlu şəxslər və ya hətta ailə üzvləri tərəfindən ifadə üsullarının əvəzlənməsi və ya hətta zorla qəbul etdirilməsi təhlükəsi varmı?

- Mədəni mühit yaradıcılığın yetişdiyi təməldir. Mən Azərbaycanda - dərin tarixi və zəngin ənənələri olan bir ölkədə doğulub böyümüşəm. Folklor, memarlıq, musiqi - bütün bunlar erkən yaşlarımdan dünyagörüşümü formalaşdırıb və məni ruhlandırıb. Lakin yaxşı başa düşürəm ki, mədəni mühitdə olmaq öz-özlüyündə insanı əsl yaradıcıya çevirmir.

Sənət dünyasında “qrafoman” adlandırdığım insanlara tez-tez rast gəlmək olur: onlar təhsillidirlər, uşaqlıqdan sənəti mənimsəyiblər, amma işləri həqiqi dərinlikdən və emosional rezonansdan məhrumdur. Bu, sadəcə bacarığı həqiqi istedaddan ayıran sərhəddir. Əsl rəssam təkcə gözəlliyi görən deyil, həm də onu elə ötürə bilən şəxsdir ki, bu, tamaşaçının qəlbinə toxunsun, düşündürsün, hiss etdirsin.

Fərdilik istedadı şablon işlər görənlərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətdir. Bəxtim gətirib ki, ətraf mühütin təsirlərinə baxmayaraq, öz unikal səsimi qoruya bilmişəm. Bu mühitdə artıq qəlibləşmiş formalarda asanlıqla əriyib yox olmaq mümkündür. Sənət dünya ilə dialoqdur. Bu zaman təkcə eşidilmək deyil, həm də öz səsinizlə səmimi danışmaq vacibdir.

- Şəxsən sizin üçün Azərbaycan rəssamlığı nədən başlayır?

- Mənim üçün Azərbaycan rəssamlığı rəngdən başlayır. Bu, sadəcə, rənglərin birləşməsi deyil, ustaların həyatı və ruhu ötürdüyü bütöv bir dildir. Azərbaycan rəssamlarının hər bir əsəri sanki nəfəs alır, göz önündə canlanır, tamaşaçını öz dünyasına dəvət edir. Lakin bu rəng gözəlliyinin arxasında hər zaman dərin məna gizlənir. Səttar Bəhlulzadənin əsərlərini ilk dəfə gördüyüm anı xatırlayıram. Onun mənzərələri təkcə təbiəti təsvir etmirdi, onlar həm də sanki kətanda donub qalmış musiqi kimi təbiətin tarixini danışırdı. Hər bir xətt, hər bir çizgi təkcə obrazları deyil, həm də onlarla bağlı hissləri çatdırırdı. Onun əsərlərindən ilhamlanaraq, bir dəfə insanla danışan bir mənzərə yaratmağa çalışdım. Bu, inanılmaz dərəcədə çətin oldu: təbiətin ruhunu çatdırmaq təkcə texniki ustalıq deyil, həm də onun mahiyyətinə dərin nüfuz etmək tələb edir.

Azərbaycan rəssamlığı sənətdən daha artıqdır. Bu, torpağımızın, insanlarımızın və tariximizin səsidir. O, sözlərlə ifadə edilə bilməyən məsələlərdən danışır, nəsilləri rəng, işıq və hiss vasitəsilə birləşdirir.

- Rəssamlığın bütün tarixini izləsək, müəyyən zaman kəsiyinin hər hansı üslubun yaranması və inkişafı ilə bağlı olduğunu söyləyə bilərik: klassizm, impressionizm, kubizm və ya avanqard. İndiki dövrü necə xarakterizə etmək olar? Hazırda hansı üslublar dəbdədir, prioritetdir? Sərgilərə əsasən söyləyə bilərik ki, incəsənət dünyasında üslubların qarışması prosesi baş verir...

- İndiki dövr sonsuz dərəcədə üslubların qarışması zamanıdır. Üslublar və janrlar arasındakı sərhədlər silinir, rəssamlar ənənəvi sənəti müasir texnologiyalarla birləşdirərək daha cəsarətlə eksperiment edirlər. Bir dəfə sərgidə əlavə edilmiş reallıq texnologiyası ilə yaradılmış bir əsər gördüm. Bu, məni texnologiyaların sənəti və onun mahiyyətini necə dəyişdirdiyi barədə düşünməyə vadar edən tamamilə yeni bir təcrübə idi. Biz axtarış dövründə yaşayırıq, burada eksperiment və kəşflər prosesi maraqlı bir səyahətə çevrilir. Qaydalar artıq bizi məhdudlaşdırmır - yalnız özünüifadə azadlığı var. Lakin bu azadlıq özü ilə birlikdə çətinliklər də gətirir: imkanlar xaosunda necə batmamaq, öz simanı və səmimiyyətini necə qorumaq olar? Rəssam üçün çağırış təkcə yeni formaları mənimsəmək deyil, həm də innovasiya ilə özü arasında tarazlıq tapmaqdır. Sənət dünya ilə dialoq olaraq qalır və bu dialoqda öz həqiqətini qorumaq vacibdir.

- Azərbaycanın təsviri sənətində hazırda baş verənləri necə adlandırmaq olar? Aydındır ki, xüsusilə vizual sənətdə texnologiyaların meydana gəlməsi və inkişafı ilə molbert qarşısında yaratmaq istəyən insanların sayı o qədər də çox deyil. Yoxsa yanılıram? Buna baxmayaraq, bugünkü dövrü necə adlandırmaq olar: yüksəliş, eniş, durğunluq, dönüş?

- Azərbaycanda incəsənət özünün maraqlı inkişaf mərhələsindədir. Gənc rəssamlar dərin ənənələrlə cəsarətli müasir formalar arasında incə tarazlıq axtarırlar. Bu yol asan deyil, çünki bizim mədəni köklər inanılmaz dərəcədə güclüdür və müasir yanaşmalar bəzən yad bir şey kimi qəbul edilir. Lakin məhz bu toqquşma və bir-birinə qarışma prosesində böyük potensial görürəm. Bu yaxınlarda milli naxışları rəqəmsal texnologiyalarla birləşdirən rəssamın sərgisində oldum. Bu təkcə təzə deyil, həm də inanılmaz dərəcədə ilhamverici idi. Bu, sanki keçmişlə gələcək arasında körpü idi. Belə eksperimentlər göstərir ki, ənənələrimiz təkcə qorunub saxlanıla bilməz, həm də müasir kontekstdə yeni həyat qazana bilər. Əminəm ki, Azərbaycan incəsənəti yeni mərhələyə doğru irəliləyir, burada irs və novatorluq həm bizim üçün, həm də bütün dünya üçün anlaşılan və yaxın olan unikal bir dil yaradaraq harmonik şəkildə mövcud ola biləcək.

- Bu gün sizi nə ilhamlandırır? Nə üzərində işləyirsiniz? Dünyada baş verənlərlə əlaqədar öz bədii dünyagörüşünüzdə nəyisə dəyişmək istəyiniz varmı? Yoxsa rəssam dünyadakı proseslərdən təcrid oluna bilər?

- Məni insanlar və onların hekayələri, təbiətin sonsuz dəyişiklikləri, musiqi, kitablar və filmlər ilhamlandırır. Bu yaxınlarda Şüvəlanda gəzərkən günəş işığının suyun səthində necə oynadığını, onu canlı, parıldayan bir rəsmə çevirdiyini gördüm. Bu an yeni bir işin başlanğıcı oldu və mənə xatırlatdı ki, ilham həmişə yaxındadır - sadəcə gözlərini açıb onu görmək lazımdır. Bəzən bu, sadə nəsnələrdə əks olunur: uşağın səmimi baxışında, unudulmuş melodiyanın səslərində və ya küləyin hərəkətində. Sənət təkcə əllərimizlə yaratdığımız deyil, həm də görməyə, hiss etməyə və yaddaşımızda saxlamağa macal tapdığımız şeydir. Belə hər bir anda danışılmasını gözləyən bir hekayə gizlənir.

- Rəssamlıqdan başqa maraq dairənizə nə daxildir?

- Rəssamlıqdan başqa musiqiyə, ədəbiyyata və kinoya dərin sevgim var. Bu incəsənət növləri mənim üçün dünyanı dərk etməyin daha bir yoludur. Məsələn, “Hər kəsi təəccübləndirən adam” filmi məndə silinməz təəssürat yaradıb. Bu film məni qorxu, insan ruhunun gücü kimi əbədi mövzular barədə düşünməyə vadar edib... Samuel Barberin “Adagio for Strings” musiqisi həmişə məni dərindən təsirləndirir, qəlbimi eyni zamanda həm işıqlı kədər, həm də ümidlə doldurur. Lakin ilham həmişə asanlıqla gəlmir. Bəzən müasir filmlər və ya kitablar öz səthi olmaları ilə məyus edir, sanki insan ruhunun dərinliklərinə baxmağa cəsarət etmirlər. Lakin bu anlar belə həqiqini qiymətləndirməyi, əsl və mənalı olanı axtarmağı öyrədir. İncəsənət təkcə zövq deyil, həm də axtarışdır və bu axtarışda hər şey əhəmiyyətli olmasa da, yeniliyə açıq qalmaq vacibdir.

- İncəsənət adamları çox vaxt gələcəyi görmə qabiliyyətinə malik olurlar, onlar öz əsərlərində elmi-fantastik yazıçılar kimi gələcəyi proqnozlaşdırırlar. Bu fikirdə həqiqət payı varmı?

- İnanıram ki, incəsənət gələcəyi görmə elementinə malikdir. Rəssam güzgü kimi təkcə ətraf aləmi deyil, həm də öz hisslərini, yaşantılarını, intuisiyasını əks etdirir. Bəzən rəsm əsəri yaradarkən onun dərinliyini tam dərk etmirəm, yalnız müəyyən vaxtdan sonra başa düşürəm ki, o, təkcə bu gün haqqında deyil, həm də gələcək barədə danışır. Bu, peyğəmbərlik deyil, daha çox hissiyyatdır - zamanın ruhunu, hələ yeni formalaşmağa başlayan görünməz dəyişiklikləri tutmaq və ötürməklə bağlı xüsusi qabiliyyətdir. İncəsənət çox vaxt bu gün ilə gələcəkdə olacaq arasında körpü olur və bu sirr məni hər dəfə yenidən işə qayıtmağa ruhlandırır.

- Planlaşdırdığınız hər şeyə nail oldunuzmu? Siz rahatlıq vəziyyətindəsiniz, yoxsa nə isə arzulayırsınız?

- Xeyr, hələ çox şey edilməyib. Rəssamın həmişə yaradıcılığını qidalandıran arzuları və məqsədləri qalır. Ən əziz arzularımdan biri sadəcə incəsənət əsəri deyil, gələcək nəsillərlə danışa bilən, onların hiss və düşüncələrini oyada bilən həqiqi bir irs yaratmaqdır.

Bəzən düşünürəm ki, ən yaxşı işlərim hələ qabaqdadır. Bu fikir mənim əsas hərəkətverici qüvvəmdir. O, incəsənətdə kamilliyin həddi olmadığını və hər yeni günün bu arzuya yaxınlaşmaq imkanı gətirdiyini xatırladır. Axı, yaradıcılıq elə bir yoldur ki, ən mühümü hər zaman qabaqdadır.