«AZƏRBAYCAN NÜRNBERQİ»

Yanvarın 17-də Bakı Hərbi Məhkəməsində artıq «Azərbaycanın Nürnberq tribunalı» adını qazanmış prosesə start verilib. Məhkəmə qarşısına çıxarılanlar devrilmiş işğalçı xuntanın keçmiş rəhbərliyidir. Araik Arutunyan və «Dağlıq Qarabağ hökuməti»nin digər keçmiş üzvlərinə Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin son dərəcə ciddi maddələri ilə cinayət işi qaldırılıb: 100 (təcavüzkar müharibəni planlaşdırma, hazırlama, başlama və aparma), 102 (beynəlxalq müdafiədən istifadə edən şəxslərə və ya təşkilatlara hücum etmə), 103 (soyqırımı), 105 (əhalini məhvetmə), 106 (köləlik), 107 (əhalini deportasiya etmə və ya məcburi köçürmə), 109 (təqib), 110 (insanları zorakılıqla yoxa çıxarma), 112 (beynəlxalq hüquq normalarına zidd azadlıqdan məhrumetmə), 113 (işgəncə), 114 (muzdluluq), 115 (müharibə qanunlarını və adətlərini pozma), 116 (silahlı münaqişə zamanı beynəlxalq humanitar hüquq normalarını pozma), 118 (hərbi soyğunçuluq), 120 (qəsdən adam öldürmə), 192 (qanunsuz sahibkarlıq), 214 (terrorçuluq) və s.

Diqqət mərkəzində olanlar arasında rusiyalı oliqarx Ruben Vardanyan da var. Xatırladaq ki, o, Rusiya vətəndaşlığından nümayişkaranə şəkildə imtina edərək Qarabağa köçmüş, orada əsrlik çinarın dibində əyləşərək videomüraciətlər yaymağa başlamışdı. İndi isə Vardanyan bir sıra ağır ittihamlarla məhkəmə qarşısında dayanır: təcavüzkar müharibə planlaşdırma və aparma, əhalinin deportasiyası və ya zorla köçürülməsi, təqib, beynəlxalq hüquq normalarına zidd olaraq azadlıqdan məhrumetmə, işgəncə vermə, muzdurluq, terrorçuluq və terrorun maliyyələşdirilməsi, cinayətkar dəstə yaratma, hakimiyyətin zorla ələ keçirilməsi və ya əldə saxlanılması, Konstitusiya düzəninin zorla dəyişdirilməsi və s.

Tarixi presedent

Əksər ekspertlər əmindirlər ki, Bakıda baş verənlər, sadəcə, keçmiş işğalçı xunta başçıları üzrində məhkəmə deyil. Azərbaycan nümunəvi tarixi presedent yaradır.

Son illərədək uduzulmuş təcavüzkar müharibənin klassik nümunəsi kimi 1945-1946-cı illərin Nürnberq tribunalı göstərilirdi. Sonradan ona bənzər proseslərin təşkilinə cəhdlər olub – Ruandada törədilmiş soyrıqımı günahkarları üzərində məhkəmədən tutmuş, keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Haaqa Tribunalınadək. Onların işi ilə bağlı fikirlər yumşaq desək, fərqlidir. Əksər ekspertlər haqlı olaraq bildirirlər ki, Nürnberqdən fərqli olaraq, qeyd olunan proseslərdə qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunmayıb. Yəni açıq istintaq aparılmayıb, bir çox günahkar şəxsi müttəhimlər kürsüsünə otuzdurmaq mümkün olmayıb, üstəlik, Beynəlxalq Haaqa Tribunalının hakimləri siyasi konyunkturun təsirinə məruz qalıb.

Bir şey dəqiqdir ki, son illərdə təcavüzkar müharibə günahkarları və digərlərinin milli qanunvericiliklə mühakimə olunduğu hal baş verməyib. Odur ki, bu gün Azərbaycan nümunəvi presedent yaradır. Xatırladaq ki, 2020-ci ildə Azərbaycan Respublikası xarici təcavüz və işğalla üzləşmiş postsovet ölkələri arasında ilk dəfə olaraq, ərazi bütövlüyünü və dövlət suverenliyini bərpa edib. Başqa sözlə, o, BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qarabağ probleminə dair qəbul etdiyi 4 qətnamənin tələblərini özü yerinə yetirib. Prezident İlham Əliyevin rəhbərlik etidiyi ölkə əvvəlcə 44 günlük Vətən müharibəsində qalib gəlib, sərhədlərinə nəzarəti tam bərpa edib, Laçında nəzarət-buraxılış məntəqəsi yerləşdirib, daha sonra isə 2023-cü il sentyabrın 19-20-də öz ərazisində antiterror əməliyyatı keçirib. Nəticədə, devrilmiş işğalçı xuntanın rəhbərlərini saxlayıb. İndi Bakı növbəti addımını atır – bu, saxlanılmış şəxslər üzərində məhkəmə prosesidir.

Şəxsi və dövlət məsuliyyəti

Bakıda bildirirlər ki, keçmiş xunta başçıları üzərində məhkəmə yalnız Araik Arutunyan, Ruben Vandanyan, Arkadi Qukasyan və digərlərinin günahı və məsuliyyətini ortaya çıxarmayacaq. Söhbət məhkəmə vasitəsilə Ermənistanın təcavüzkar müharibəyə, işğala, etnik təmizləməyə, URBİCİD və bir çox digər əməllərə görə dövlət kimi daşıdığı məsuliyyətin müəyyənləşdirilməsindən gedir. Doxsanıncı illərin əvvəllərində Qarabağda Ermənistandan olan yaraqlıların döyüşdüyü heç kimə sirr və hətta yenilik deyil. Sonrakı illərdə isə oradakı işğalçı xunta Ermənstanın dövlət büdcəsindən maliyyələşib, Ermənistandan çağırışçılar, o cümlədən Nikol Paşinyanın oğlu Aşot hərbi xidmət üçün işğal altındakı Qarabağa göndərilib. Oraya silah-sursat da Ermənistandan daşınıb. Burada Rusiyadan «tikinti materialları», «humanitar yardım» və s. adı altında daşınmış silahlardan da söhbət gedir. Nəhayət, problemlə bağlı əsas qərarlar məhz Yerevanda qəbul olunub. Nikol Paşinyanın Şuşada sərxoş halda etdiyi rəqs, «Qarabağ Ermənistandır və nöqtə» kimi bəyanatları da öz yerində.

Məhkəmənin əsas epizodlarından biri, yəqin ki, Azərbaycanın dinc şəhərlərinin raket atəşinə tutulması ilə bağlı olacaq. Xatırladaq ki, Araik Arutunyan 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı sosial şəbəkələrdə paylaşımlar edərək, Gəncəyə raket zərbəsinin endirilməsinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdü. Lakin indi o, yaxasını kənara çəkməyə çalışır və bildirir ki, ümumiyyətlə, onun belə səlahiyyəti olmayıb. İrəli qaçmaq, məhkəmənin qərarı olmadan nəsə demək doğru olmazdı. Lakin Araik Arutunyanın təkcə bu bəyanatı məhkəmə prosesində səs-küylü açıqlamaların, ifşaların olacağının xəbərçisi sayıla bilər.

Başlamadan uduzulmuş məhkəmə

Ola bilsin ki, bir çox məhkəmə xronikaçısı, o cümlədən beynəlxalq xronikaçılar bu prosesdən Hollivud filmlərindəki kimi səs-küylü «hüquqi duel» gözləyir. Üstəlik, Azərbaycan qarşı tərəfə qeyd-şərtsiz bütün imkanları yaradır: saxlama şəraiti, vəkillər, tərcüməçilər və s. Lakin bu vəkillər və tərcüməçilərin sözlərindən məlum olur ki, məsələn, Ruben Vardanyan məhkəmə çəkişməsinə hazırlaşmayıblar. Bu, ilk baxışdan çox paradoksal görünür.

Keçmiş xunta rəhbərlərinin saxlanıldığı ilk günlərdə rəsmi İrəvan və erməni lobbisi onların müdafiəsi üçün əməlli-başlı kampaniyaya start vermiş, saxlanılmış şəxslərin dərhal azad edilməsi tələbini irəli sürməyə başlamışdılar. Bu şəxsləri «erməni girovlar», «saxlanılan şəxslər» və s. adlandırırdılar. Lakin söhbətin heç bir halda hərbi əsirlərdən getmədiyi hüquqşünas olmayan insanlara belə, məlum idi. Bu şəxslər Azərbaycana və onun xalqına qarşı ağır cinayətlərdə ittiham olunurlar və buna görə məhkəmə qarşısında cavab verməlidirlər.

Görünən odur ki, müttəhimlər və onların müdafiəçiləri ilə Ermənistanın siyasi həyatının xarakterik əlaməti də öz acı zarafatını edib. Söhbət lobbinin gücünün qiymətləndirilməsində yol verilən ciddi yanlışlıqdan gedir. Yəqin ki, bu stereotip səksəninci illərin sonlarında, Ermənistanın artıq lobbi və təbliğat rıçaqlarına malik olduğu, SSRİ-nin tərkibində yer alan Azərbaycanınsa belə imkandan məhrum olduğu dövrdə formalaşıb. Lakin bu gün vəziyyət tam fərqlidir. Birincisi, «tək qapıya oyun» çoxdan başa çatıb, ikincisi və yəqin ki ən əsası, indi Arutunyanın, Qukasyanın, Vardanyanın və digərlərinin azadlığa buraxılması üçün tələblərin yönəldiyi ünvan Fransa, İsveçrə və ya Belçika həbsxanaları deyil. İndi tələb Azərbaycana yönəldilir. Bakı üçün isə təcavüzkar müharibə, hərbi cinayətlər, etnik təmizləmə və URBİCİD «qırmızı xət»dir. Bakı bu mövqeyindən Beynəlxalq Məhkəmənin sabiq prokuroru Okampo və ya bloqer Lindsi Snell tipli şəxslərin isterikasına rəğmən, geri çəkilməyəcək.

Ötən illərdə İrəvan və «Azərbaycanın Nürnberq prosesi»ndə ittiham olunanların müdafiəçiləri, yəqin ki, işin əsl məhkəməyədk gedib çıxacağını düşünməyiblər. Müttəhimlərin ciddi-ciddi müdafiə ehtiyacı duyduqları indiki halda isə qarşı tərəfdə əməlli-başlı çaşqınlıq yaranıb: nə edək? İttihamları necə dəf edək? Başqa sözlə, onlar «razılaşma»nın mümkün olmadığı Azərbaycan məhkəməsi ilə üzləşəcəklərini ağıllarından belə keçirməyiblər və təbii ki, buna hazır olmayıblar.

Güman ki, Bakıda start götürmüş məhkəmə prosesi Ermənistanın hazırkı baş naziri Nikol Paşinyana da bir çox xoşagəlməzlik vəd edir. Hər halda, artıq yerli müxalifət onu sərt tənqid atəşinə tutur: İrəvan məhkəmənin başlanmasına necə imkan verdi və necə oldu ki, keçmiş işğalçı xunta başçılarını Bakı türməsindən çıxarmağı bacarmadı?

Açıq desək, bu ittihamlar o qədər də ədalətli deyil. İrəvan onların azadlığa buraxılması üçün əlindən gələni edib. Amma Azərbaycanı geri addım atmağa məcbur etmək asan iş deyil. Paşinyanın isə seçim imkanı əvvəldən də çox olmayıb. O, Azərbaycana qarşı ciddi təzyiq kampaniyası başlada bilməyib. Hüquq müdafiəçiləri və erməni lobbisinin, Rusiyanın liberal ziyalı zümrəsinin və s. ağlaşması isə Bakıda hansısa xüsusi təəssürat yaratmır və yaratmayacaq.

Bu, İrəvan üçün xoşagəlməzliklərin yalnız başlanğıcıdır.