İSTEHSAL ZONASI

Son illərdə Azərbaycanda aqrar emal və sənaye istehsalı sahəsinə investisiyaların təşviqi, həmçinin qeyri-neft məhsullarının ixracının genişləndirilməsi üçün qanunvericilik və inzibati sahələrdə genişmiqyaslı islahatlar həyata keçirilib. Bu məqsədlə fiskal yük azaldılır və güzəştli maliyyələşdirmə mexanizmləri optimallaşdırılır, həmçinin investisiya təşviqi sertifikatları tətbiq edilib, qeyri-neft sektorunda ixracatçıların subsidiyalaşdırılması mexanizmi işlənib hazırlanıb. Yeni sənayeləşmə üzerə dövlət siyasətinin əsas aləti isə sənaye parkları və sənaye məhəllələri şəbəkəsinin yaradılması olub.

Ölkədə istehsal klasterlərinin inkişafının nailiyyətləri və perspektivləri barədə İqtisadi Zonaların İnkişafı Agentliyinin (İZİA) mətbuat konfransında danışılıb.

İxrac və idxalın əvəzlənməsi

2021-ci ilin əvvəlində hazırlanmış “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər” adlı uzunmüddətli sənədə və bu əsasda formalaşdırılmış 2022-2026-cı illər üçün ortamüddətli strategiyaya əsasən, aqrar emal və qeyri-neft sənayesi ölkəmizdə dayanıqlı iqtisadi artımın əsas hərəkətverici qüvvələri olmalı idi. Məhz buna görə də “yaşıl energetika”nın, rəqəmsallaşmanın və sənaye 4.0 elementlərinin tətbiqi ilə yanaşı, idxalın əvəzlənməsinin səmərəliliyini artırmaq üçün ixrac baxımından ən perspektivli qeyri-xammal sahələrinin klasterləşməsi həyata keçirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, son illərdə qeyri-neft sektorunun inkişafı, müxtəlif sənaye və aqrar klasterlərin, xüsusi iqtisadi zonaların (XİZ) yaradılması istiqamətində görülən işlər nəticəsində Azərbaycanda qeyri-xammal sahələrinin artım tempi ÜDM-in ümumi dinamikasını əhəmiyyətli dərəcədə üstələyir. Xüsusilə də ötən il qeyri-neft sektorunda 6% artım əldə edilib. O cümlədən qeyri-xammal sənayesi seqmentində müsbət dinamika 7% təşkil edib.

“Əgər 2011-ci ildə qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payı 49% idisə, 2024-cü ildə bu göstərici 68%-ə çatıb. Bu transformasiya qeyri-neft sektorunun şaxələndirilməsi, daha balanslı və dayanıqlı iqtisadiyyatın qurulması istiqamətində görülən işlərin nəticəsidir”, - Dünya Bankının 2024-cü il üzrə “Dünya İnkişafı haqqında Hesabatı” adlı illik qlobal hesabatının Bakıda keçirilən təqdimatında Prezident Administrasiyasının İqtisadi məsələlər və innovativ inkişaf siyasəti şöbəsinin müdiri Şahmar Mövsümov vurğulayıb.

Bu səyləri dəfələrlə artırmaq lazımdır, çünki bu gün hökumətin qarşısında az əhəmiyyət daşımayan başqa bir vəzifə dayanır: azalmış xarici ticarət fəallığını artırmaq.

Təəssüf ki, son iki ildə qeyri-neft ixracının göstəriciləri hiss olunacaq dinamika nümayiş etdirmir. İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin açıqladığı məlumatlara görə, 2024-cü ildə Azərbaycanın qeyri-neft ixracının ümumi həcmi dəyər ifadəsində 3,4 milyard dollar təşkil edib və illik artım cəmi 0,3% olub.

Lakin qeyri-neft ixracının ayrı-ayrı seqmentləri üzrə kifayət qədər yaxşı dinamika qeydə alınıb. Belə ki, aqrar və qida sektorları xarici təchizatda 11,3% artım təmin edərək 1,03 milyard dollar səviyyəsinə çatıb. Sənaye sektorunda ən yüksək ixrac dinamikası qiymətli metallar seqmentində qeydə alınıb - xarici bazarlarda onların satışı 29,2% artımla 215,3 milyon dollar təşkil edib. Həmçinin 2024-cü ildə kimya sənayesi məhsullarının ixracı 18,3% artaraq 293,7 milyon dollar təşkil edib.

Müvafiq olaraq, ölkənin qarşısında belə bir əsas vəzifə durur: qısa müddətdə istehsalın optimallaşdırılması və xərclərin azaldılması hesabına rentabelliyi və rəqabət qabiliyyətini artıraraq qeyri-neft sektorunda istehsalın artımını təmin etmək.

“2022-2026-cı illər üçün ortamüddətli strategiyaya əsasən, Azərbaycan 2026-cı ilin sonuna qədər qeyri-neft ixracını 1,8 dəfə, qeyri-neft ÜDM-ni 1,3 dəfə artırmağı və özəl sektorun ÜDM-də payını 88%-ə çatdırmağı hədəfləyir”, - İqtisadiyyat Nazirliyinin Dayanıqlı inkişaf və sosial siyasət şöbəsinin müdiri, Dayanıqlı İnkişaf üzrə Milli Əlaqələndirmə Şurasının katibi Hüseyn Hüseynov qeyd edib. Onun sözlərinə görə, 2026-cı ilin sonuna qədər ölkənin ÜDM-in illik artım tempini orta hesabla 3-4% səviyyəsində saxlamaq planlaşdırılır.

Daha əvvəl ortamüddətli strategiya çərçivəsində İqtisadiyyat Nazirliyi 2027-ci ilin əvvəlinə qədər qeyri-neft ixracının ümumi həcminin 5,3 milyard dollara çatdırılmasını prioritet vəzifə kimi müəyyən edib.

İxrac üçün məhsullar

Qeyri-neft məhsullarının ixracının göstərilən səviyyəsinə çatmaq üçün Azərbaycan istehsalın artımını təmin etməlidir. Bunun üçün də ən optimal mexanizm bir çox regionlarda yaradılmış müxtəlif profilli klasterlərdir. Sənaye zonalarının inkişafı üçün istifadə olunan alətlərin səmərəliliyinə şübhə etməyə dəyməz. Burada fəaliyyət göstərən bütün rezidentlərə çoxsaylı vergi, gömrük, kommunal və digər güzəştlər təqdim edilib, dövlət investisiyaları hesabına zəruri infrastruktur yaradılıb, nəqliyyat kommunikasiyalarına çıxış təmin edilib.

“Bu gün Azərbaycanın sənaye zonalarında 7,9 milyard manat investisiya portfeli olan 152 biznes subyektinə rezident statusu verilib, 10 sahibkar isə qeyri-rezident statusu çərçivəsində fəaliyyət göstərir”, - İZİA İdarə Heyətinin sədri Seymur Adıgözəlov bildirib. Onun sözlərinə görə, sahibkarlar tərəfindən sənaye zonalarına artıq 6,9 milyard manat investisiya qoyulub, 84 müəssisə istifadəyə verilib, 10700-dən çox daimi iş yeri yaradılıb.

İZİA-nın məlumatına görə, 2015-2024-cü illər ərzində sənaye zonalarında 15,4 milyard manatlıq məhsul istehsal olunub ki, bunun da təxminən üçdə biri (4,9 milyard manat) ixrac edilib. Bu mənada 2024-cü ildəki göstərici kifayət qədər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sənaye zonalarında satış həcmi 3,3 milyard manat təşkil edib və bunun da 1 milyardı ixracın payına düşür. Bu zaman 2023-cü illə müqayisədə xarici tədarükün həcmi 8,1% artıb.

“Yerli sənaye zonalarında istehsal olunan məhsullar dünyanın 70-dən çox ölkəsinə ixrac edilir: əsasən polimerlər, karbamid, sürtkü yağları, tikinti şüşəsi, polad borular, güc kabelləri, sulfat turşusu, tütün məmulatları, keramik plitələr, iplik, divar kağızları və s. 2024-cü ildə sənaye klasterlərinin qeyri-neft sənayesi məhsulları istehsalında xüsusi çəkisi 17,6%, ixracda payı isə 26% təşkil edib”, - İZİA-nın rəhbəri əlavə edib.

Sənaye klasterləri Azərbaycanda avtomobil istehsalının lokallaşdırılmasında da müstəsna rol oynayır. 2018-2024-cü illər ərzində burada 442,5 milyon manatlıq avtomobil istehsal edilib. Ötən il Hacıqabul Sənaye Parkında 107,5 milyon manat dəyərində 3761 avtomobil, Neftçala Sənaye Məhəlləsində isə 54,65 milyon manat məbləğində 2182 minik avtomobili yığılıb. Ümumilikdə 2024-cü ildə sənaye zonalarında avtomobil istehsalı əvvəlki illə müqayisədə təxminən 34% artıb.

Bu trend cari ildə də davam edəcək. Çinin BYD şirkəti Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında (SKSP) layihəyə 29 milyon manat sərmayə qoymaqla elektrik mühərrikli avtobusların istehsalı müəssisəsini işə salmağı planlaşdırır. SKSP-də artıq zəruri infrastruktur yaradılıb və yaxın vaxtlarda istehsal xəttinin quraşdırılmasına başlanılması planlaşdırılır. Cari ilin sonunadək avtomobil yığımının lokallaşdırılmasının genişləndirilməsi üzrə daha bir təşəbbüs reallaşdırılacaq. Hacıqabul Sənaye Parkında Özbəkistanla birgə zavodun (layihə 88 milyon manat dəyərləndirilir) tikintisi başa çatacaq. Burada ildə 30 min avtomobilin qaynaq, yığım və rənglənmə mərhələləri təşkil olunacaq. Yeni avtomobil zavodunda 1200-dən çox iş yeri yaradılacaq.

Regional klasterlər

Sadalananlar ölkədə yeni sənayeləşmənin həyata keçirilməsinin çox müsbət nəticələrindən xəbər verir. İZİA-nın proqnozlarına görə, növbəti mərhələdə mövcud layihələr üzrə sənaye klasterlərinə 1 milyard manatdan çox investisiya qoyulması nəzərdə tutulur. Bu da əlavə 8 mindən çox daimi iş yerinin yaradılmasına imkan verəcək. Artıq yaxın perspektivdə yeni qeydiyyatdan keçmiş şirkətlər hesabına 224,6 milyon manatlıq investisiya qoyuluşu nəzərdə tutulur və bununla da 2600-dən çox iş yeri yaradılacaq. Yeni fabriklədə dərman vasitələri, əczaçılıq avadanlığı, mebel, metal məmulatları, müxtəlif tikinti materiallarının istehsalının təşkili planlaşdırılır və hazırda bu istiqamətdə təxminən 20 layihə nəzərdən keçirilir.

“Sənaye zonaları 2024-cü ildə əhalinin məşğulluq səviyyəsinin artırılmasında, yeni növ məhsulların istehsalının təşkilində, ixrac imkanlarının genişləndirilməsində mühüm rol oynayıb. Təkcə ötən il sənaye zonalarında fəaliyyətə başlayan 10 yeni müəssisə ümumilikdə 48,6 milyon manat investisiya qoyub və 389 daimi iş yeri yaradıb. Bu müəssisələr müxtəlif təyinatlı tikinti materialları, ayaqqabı, dəmir yolu avadanlığı, elektrotexniki və digər növ məhsulların istehsalını təşkil edib. Xüsusi qürur doğuran məqam odur ki, yeni müəssisələrin əksəriyyəti Ağdam Sənaye Parkında yerləşir”, - S.Adıgözəlov bildirib.

İZİA tərəfindən sahibkarların istehsal klasterlərinə cəlb edilməsi istiqamətində müntəzəm işlər aparılır. İnvestorlar xüsusilə işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yaradılmış sənaye parklarına maraq göstərirlər. Hazırda Ağdam Sənaye Parkında artıq 107 milyon manatdan çox investisiya qoymuş və 457 daimi iş yeri yaratmış 9 müəssisə fəaliyyət göstərir. İndiyədək Ağdam Sənaye Parkında 22,3 milyon manatlıq məhsul satışı həyata keçirilib. Ümumilikdə isə bu sənaye zonasında rezident statuslu 29 biznes subyekti və qeyri-rezident statuslu 4 qurum qeydiyyatdan keçib ki, onların da 276 milyon manatdan çox investisiya qoymaq və 2400-dən çox iş yeri yaratmaq planları var.

Öz növbəsində Cəbrayıl rayonunda “Araz Vadisi İqtisadi Zonası” Sənaye Parkında 29,6 milyon manatdan çox investisiya qoymuş 16 rezident və 2 qeyri-rezident var. Cari ildə Cəbrayıldakı sənaye parkına 130 milyon manatdan çox investisiya qoyulması və bununla da azı 1800 daimi iş yerinin təmin edilməsi nəzərdə tutulur.

Naxçıvan Muxtar Respublikasının (NMR) sənayeləşdirilməsi planları çox perspektivli görünür, onun ərazisində burada regional ticarət habının inkişafı üçün xüsusi gömrük zonası və logistika mərkəzlərinin yaradılması planlaşdırılır. Perspektivdə azad iqtisadi zona formalaşdırılacaq, sənaye parkı və “Şərur” sənaye məhəlləsi tikiləcək. “NMR-in sənaye parkında investorların cəlb edilməsi və qida, kimya sənayesi, qara və əlvan metallar, tikinti materialları, maşın və avadanlıqlar, bərpa olunan enerji, mebel, tekstil, kağız, kağız məmulatları və s. məhsulların istehsalının təşkili nəzərdə tutulub”, - İZİA İdarə Heyətinin sədri qeyd edib. Yeni Naxçıvan Sənaye Parkında ən yaxın vaxtlarda nəqliyyat, enerji və kommunal infrastrukturların inkişafı üzrə işlərə başlanılacaq ki, bunun üçün də ilkin mərhələdə Prezidentin Ehtiyat Fondundan 500 min manat ayrılıb.