REKORDLAR VƏ RİSKLƏR

Bank sektoru uzun illərdir ki, maliyyə bazarının aparıcı seqmenti və Azərbaycan iqtisadiyyatının uğurla inkişaf edən sahələrindən biri kimi sabit mövqeyini qoruyub saxlayır. Böhranlara, volatilliyə, geosiyasətə və digər amillərə baxmayaraq, banklar nəinki ayaqda qalmağı bacarır, həm də korporativ idarəetmə mexanizmlərinin, beynəlxalq standartların və qanunvericilik sahəsində yeniliklərin, rəqəmsal innovasiyaların tətbiqində öncül olurlar. Ümumiyyətlə, banklar yeni və qabaqcıl istiqamətlərdə ən mühüm yerlərdən birinə malikdir. 

Bu sektordakı vəziyyətdən həm yerli, həm də beynəlxalq ekspertlər ümumən razı qalsalar da, iştirakçıların risk dayanıqlılığını sübut etmək üçün hələ bir çox çağırışları dəf etməsi lazımdır. Bununla belə, tənzimləyicinin fəaliyyəti də buna yönəlib və onun həyata keçirdiyi islahatlar sektoru davamlı və uzunmüddətli inkişafa həvəsləndirməyə çağırır.

Beynəlxalq reytinq

Beynəlxalq ekspertlər səviyyəsində qiymətləndirmələr kifayət qədər müsbətdir. Belə ki, “S&P Global Ratings” reytinq agentliyi son zamanlarda Azərbaycanın bank sektorunun ölkə və sahə risklərinin qiymətləndirilməsini “sabit”dən “müsbət”ə yüksəldib, onu “8” qrupunda saxlayıb.

“Bu sahə üzrə riskin müsbət tendensiyası “2024-2026-cı illərdə maliyyə sektorunun inkişaf Strategiyası” çərçivəsində son iki ildə ölkədəki maliyyə institutlarının tənzimlənməsi və nəzarətinin təkmilləşdirilməsi təşəbbüslərini əks etdirir”, - agentlik qeyd edir. “S&P”nin ekspertlərinin fikrincə, bu təşəbbüslər səmərəli həyata keçirilərsə, Azərbaycanda banklara nəzarət və tənzimləmə daha da güclənəcək.

Bundan başqa, “S&P” Azərbaycan banklarının BB səviyyəsində qiymətləndirilməsini təsdiqləyib. Beynəlxalq ekspertlər son iki ilin islahatlarına işarə edərək, bu sektorda sabitliyin qorunmasında tənzimləyicinin rolunu qiymətləndiriblər. Buraya banklar üçün yeni korporativ idarəetmə standartlarının tətbiqi, əlaqəli tərəflərlə əməliyyatları məhdudlaşdıran qaydalar və Bazel III tələblərinə uyğun likvidlik riskinin idarə edilməsi daxildir.

“2025-2026-cı illərdə risklərin qiymətləndirilməsinə əsaslanan nəzarətə keçid, Bazel III tələblərinə uyğunluq üçün kapital adekvatlığı strukturunun yenidən nəzərdən keçirilməsi və bankların stress-test tələblərinin gücləndirilməsi planlaşdırılır. Bu təşəbbüslər səmərəli həyata keçirilərsə, hesab edirik ki, onlar Azərbaycanda banklara nəzarət və tənzimləmə sistemini daha da gücləndirə bilər”, - “S&P”nin hesabatında qeyd edilib.

Digər beynəlxalq reytinq agentliyi – “Fitch Ratings” də Azərbaycan banklarının Cənubi Qafqaz regionunun bankları arasında dayanıqlı mövqe tutduğunu göstərərək, bu sektordakı vəziyyəti müsbət qiymətləndirib.

Agentliyin MDB+ və Yaxın Şərq bankları üzrə direktor müavini Maksim Maliutin yerli mediaya bildirdiyi kimi, son illərdə Qafqaz regionundakı bankların çoxunun reytinqi yüksəlib. Gürcüstan və Ermənistanda bu əsasən pandemiyadan sonrakı iqtisadi bərpa və Ukraynada müharibə nəticəsində Rusiya mənşəli depozit axınının artması ilə bağlı olub. Azərbaycanda isə müsbət reytinq dəyişiklikləri əsasən neft qiymətlərinin artması, köhnə aktiv keyfiyyəti risklərinin azalması və tənzimləyici çərçivənin gücləndirilməsi ilə əlaqədardır.

Həm Azərbaycanın, həm də region banklarının B və BB+ reytinqindən yuxarı qalxa bilməməsinin səbəblərinə gəlincə, M.Maliutin hesab edir ki, əsas səbəblər suveren reytinq məhdudiyyətləri və struktur problemlərdir: “Digər məhdudlaşdırıcı amillər yüksək kredit və maliyyələşdirmə dollarlaşması, balans hesabatında böyük konsentrasiyalar və beynəlxalq standartlarla müqayisədə müəyyən tənzimləmə çatışmazlıqlarıdır”.

Unikal göstəricilər

Azərbaycanda bank sektorunun inkişafının statistik göstəriciləri ümumilikdə kifayət qədər müsbətdir.

Belə ki, bu il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, Azərbaycan banklarının aktivləri 53 manatı ötüb və bu da ötən illə müqayisədə 7,8 % çoxdur. Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) məlumatlarına görə, sektorun balans kapitalı 9,2% artaraq 6,6 milyard manata çatıb, bankların AMB qarşısında öhdəlikləri isə 100% azalıb.

Bank sektorunun ümumi öhdəlikləri isə 8,7% artaraq 46,4 milyard manata çatıb, o cümlədən depozit portfeli 5,9% artaraq 37,7 milyard manat təşkil edib.

Bu zaman keçən ilin ən əlamətdar göstəricisi, şübhəsiz ki, əhalinin bank əmanətlərinin rekord səviyyəsi - 14,7 milyard manat olub ki, bu da indiyədək ən yüksək göstəricidir. Təkcə il ərzində onlar 13,2% və ya 1,7 milyard manat artıb.

Tənzimləyicinin xüsusilə qürur duyduğu məqam odur ki, təkcə 2024-cü ildə Azərbaycanın bank sektorunda müddətli əmanətlər üzrə unikal əmanətçilərin sayı 41% artaraq 150,5 min nəfərə çatıb. Bu zaman artımın böyük hissəsi kiçik məbləğli - 30 min manata qədər əmanətçilər hesabına baş verib. Bu, yeni unikal əmanətçilərin 77,6%-ni təşkil edir. AMB bu tendensiyani əhalinin banklara inamının artması kimi qiymətləndirir.

Qeyd edək ki, unikal əmanətçi bir və ya bir neçə bankda müddətli əmanəti olan şəxs adlanır. Əgər bir şəxsin beş müxtəlif bankda müddətli əmanəti varsa, ümumi statistikada o, yalnız bir unikal əmanətçi kimi qeydə alınır. Bu yanaşma bank sektorunda real əmanətçilərin sayını daha dəqiq müəyyən etməyə imkan verir.

Cəmi bir il ərzində azərbaycanlıların banka pul qoymaq istəyi niyə bu qədər əhəmiyyətli dərəcədə artıb? Ekspertlərin fikrincə, səbəblər pul-kredit siyasətinin yaxşılaşdırılması, vergi güzəştlərinin tətbiqi və əlbəttə ki, bütün kiçik əmanətləri əhatə edən və risklərin azaldılmasında birinci dərəcəli rol oynayan əhalinin əmanətlərinin sığortalanmasındadır.

Mərkəzi Bank hesab edir ki, faiz kanalının şəffaflığının artırılması üçün görülən tədbirlər də əmanətlərə marağın artmasına səbəb olub. Milli valyutada əmanətlər üzrə vergi güzəştləri də əhalini öz vəsaitlərini banklarda yerləşdirməyə həvəsləndirdi.

Əsas səbəb isə son bir ildə əmanətlər üzrə faiz dərəcələrinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasıdır. Belə ki, əvvəllər 3-4% təklif olunan manat əmanətləri üzrə dərəcələr indi 10-12%-ə çatıb.

Bu müsbət dinamika ölkədə maliyyə əlçatanlığının genişlənməsinə, bank sektorunun sabit inkişafına və iqtisadiyyatda vəsaitlərin daha səmərəli dövriyyəsinə şərait yaradır.

Azərbaycanda bank sektorunun nüfuzunun yaxşı səviyyədə olmasını ölkədə əhalinin orta hesabla 46%-nin bank hesabına malik olması faktı da göstərir. BMT-nin Azərbaycandakı rezident əlaqələndiricisi ofisinin iqtisadçısı Xurşid Rüstəmovun qeyd etdiyi kimi, ali təhsilli şəxslər arasında bu göstərici daha yüksəkdir - 82%.

Kredit riskləri

Bankların kredit portfelinə - sektordakı vəziyyəti qiymətləndirmək üçün qəbul edilmiş ikinci əhəmiyyətli komponentlə bağlı vəziyyətə gəlincə, burada da artım müşahidə olunur: sabit və illik əsasda. Ötən il sektorun kredit portfeli 18,7% artıb, kreditlərin aktivlərdə payı isə 44,4%-dən 48,9%-ə yüksəlib. Müştərilərə verilmiş xalis kreditlərin məbləği bankların aktivlərindən 26 milyard manat təşkil edib.

Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, Azərbaycanın bank sektoru kredit tələbatını stimullaşdıran və aktivlərin keyfiyyətini yaxşılaşdıran xammal qiymətlərinin yüksək olması fonunda əlverişli makroiqtisadi şəraitdən faydalanır. Onlar əmindirlər ki, Azərbaycanda kreditləşmənin artımı neft qiymətləri və ÜDM-in artımı ilə sıx bağlıdır.

“2024-cü ildə kredit portfeli həm pərakəndə, həm də korporativ kreditlər hesabına təxminən 20% artıb. Biz gözləyirik ki, infrastruktur investisiyaları və əsas faiz dərəcəsinin azalması 2025-2026-cı illərdə kredit portfelinin ikirəqəmli artımına səbəb olacaq. Bundan başqa, qiymətləndirmələrimizə görə, inflyasiya nəzərə alınmaqla daşınmaz əmlak qiymətləri ötən il 10-15% artıb və 2025-ci ildə artımın yüksək birrəqəmli göstəricilərlə davam edəcəyini gözləyirik. Bankların tikinti sektorunda (2024-cü ilin sonuna ümumi kreditlərin təxminən 5%-i) və ipoteka kreditləşməsində (eyni tarixə 15%) məhdud iştirakı risk səviyyəsini qismən azaldır”, - “S&P” agentliyinin hesabatında deyilir.

Bununla yanaşı, ölkənin baş bankiri Taleh Kazımovun qeyd etdiyi kimi, son illər kreditlər üzrə faiz dərəcələri, demək olar ki, dəyişməyib. Yalnız 2024-cü ilin son 4-5 ayında bazarda məhdud likvidlik səbəbindən cüzi artım müşahidə olunub. Lakin ötən ilin sonunda faiz dərəcələrinin bir qədər artması kreditləşməyə tələbatı azaltmayıb.

Kredit portfeli üzrə əsas problem vaxtı keçmiş kreditlər olaraq qalır – bu ilin yanvarın 1-nə olan məlumata əsasən, onların həcmi 449,1 milyon manat təşkil edib və bu da bir il əvvəlki göstəricidən 2,6% çoxdur.

Bununla yanaşı, pərakəndə kreditləşmənin davam edən artımı narahatlıq doğurur. “Azərbaycanın biznes mühiti güclənib, yerli banklar isə uzunmüddətli və böyük korporativ kreditlərə olan marağını azaldıb. Bunun əvəzinə, onlar daha çox pərakəndə kreditləşməyə üstünlük verirlər. Bu isə daha az riskli və istehlakın aşağı olmasına görə daha gəlirlidir. 2024-cü ilin sonuna pərakəndə kreditlərin sektordakı payı 60%-ə çatıb. Müqayisə üçün, 2018-ci ilin sonunda bu göstərici cəmi 40% idi. Beləliklə, son bir neçə ildə bu sahədə əhəmiyyətli artım baş verib”, - M.Maliutin bildirib.

O hesab edir ki, əhalinin artan borc yükü orta müddətli perspektivdə yerli banklar üçün kredit riskini artıra bilər ki, bu da qeyri-işlək kreditlərin artmasına gətirib çıxara bilər. “Bununla belə, biz inanırıq ki, bu potensial pisləşmə idarəolunan olacaq və Azərbaycan Mərkəzi Bankı pərakəndə kreditləşmə sektorunun fəaliyyətini nəzarətdə saxlayacaq, eləcə də həddindən artıq artımın qarşısını almaq üçün effektiv tədbirlər görəcək”, - “Fitch” analitiki deyib.

Əsas proqnoz – sabitlik

Mənfi tendensiyalardan danışarkən, Azərbaycan bank sektorunun xalis mənfəətinin həcminin minimal olsa da, azalmasını qeyd etməmək olmaz - 2024-cü ildə bu, 1 milyard manatdan bir qədər yuxarı olub. Bu da əvvəlki illə müqayisədə 3% azdır. Ekspertlər bunun əsas səbəbini ötən il bankların əməliyyat gəlirlərinin 17% artdığı halda, əməliyyat xərclərinin 25,6% artmasında görürlər. Bundan əlavə, xüsusi ehtiyatlara ayırmalar 19,7% artıb.

Statistik məlumatlar fonunda formalaşan mənzərəni nəzərə alaraq beynəlxalq analitiklər Azərbaycan bank sektorunun inkişaf perspektivlərini sabit qiymətləndirirlər. “Azərbaycan bank sektoru üzrə proqnozumuz neytraldır. Yəni bu il əsas maliyyə göstəricilərinin sabit qalacağını gözləyirik”, - M.Maliutin vurğulayıb.

O əlavə edib ki, bank sektorunun əsas kapitalının adekvatlıq göstəricisi 2020-ci ildən bir qədər azalıb. Bunun əsas səbəbi pərakəndə kreditlərin artmasıdır, çünki bu növ kreditlər üzrə risk əmsalı daha yüksəkdir. Lakin göstərici hələ də minimum normativ hədd olan 5%-dən xeyli yüksəkdir və 2025-ci ildə sabit qalacağı gözlənilir. “Likvidlik baxımından sektor sabit vəziyyətdədir. 2024-cü ilin sonuna sektorun kredit portfeli və aktivləri arasında balanslaşdırılmış nisbət qorunub”, - M.Maliutin qeyd edib.

Qeyd edildiyi kimi, tənzimləyici ölkənin banklarında yeni islahatların tətbiqini davam etdirməyə qərarlıdır. Bunu həm texniki innovasiyaların və rəqəmsallaşmanın tətbiqinin dərinləşməsi ilə bağlı qlobal formatda sürətli dəyişikliklər, həm də daxili boşluqları və riskləri aradan qaldırmaq zərurəti tələb edir. İstənilən halda bank sektoru ölkənin iqtisadi inkişafının ön mövqesində qalacaq.