BİR TIKLA KEÇİD

“Heç nə itmir, heç nə yaranmır, hər şey şəklini dəyişir”, - fransız filosof Lavuazyenin bu məşhur ifadəsi bu gün daha da aktual səslənir. İşləməyimizdən, əylənməyimizdən asılı olmayaraq, hər zaman yeni bir şey öyrənirik. Bu mənada incəsənət də kənarda qalmır. O, hər hansı başqa təcrübə kimi, rəssamlar və texnologiyaların məlum və mümkün olan sərhədləri genişləndirdikcə təkamül edir. “Digital art” bütün yeniliyinə baxmayaraq, 1950-ci ildən başlayır, o zaman onun “iştirakçıları” elektron-şüa ossilloqrafının kiçik ekranında sinusoidlər idi. O vaxtdan bu istiqamət tarixi adlar, imkanlar və vizuallaşdırma variantları ilə zənginləşib. Bu gün bir çox rəssamlar, muzey işçiləri və nəzəriyyəçilər artıq rəqəmsal texnologiyalarla şərtlənən əsərlərdə təzahür edən postmedia, postinternet incəsənəti dövrünün gəldiyini elan ediblər. Onlar son halında müəyyən ifadə vasitələri dəstinin sərhədlərinə sığmır. Rəqəmsal rəssamlıq – “digital art” isə hazırda rəqəmsal incəsənətin mahiyyəti hesab edilə bilər.

Sevil KƏRİMOVA - Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının magistri, Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin əməkdaşıdır. O, Cənubi Koreyada IV Qlobal Asiya media-art rəqəmsal kontent ekspert seminarında (“Asia Culture Centre Global Experts 2024”) Azərbaycanı ilk dəfə təmsil edib.

- Mən ikinci dəfə Cənubi Koreya üçün artıq tamamilə adi olan “digital art”ın heyrətamiz atmosferinə qərq olmaq şansı qazandım, burada təsviri incəsənətin bu növü çox inkişaf edib. Əgər birinci dəfə mənim işlərim böyük sərginin yalnız bir hissəsi idisə və müəyyən mənada Azərbaycanı rəqəmsal rəssamlığın bir hissəsi kimi dünyaya təqdim edirdisə, bu dəfə hər şey daha ciddi idi. Çox sayda iştirakçının olduğu genişmiqyaslı forum dünyanın hər yerindən olan “rəqəmsalçılar”ı bir araya gətirib, onlara ünsiyyət, təcrübə mübadiləsi və müəllif işlərinin təqdimatı üçün şəxsi təcrübələrini genişləndirmək və s. üçün qeyri-məhdud imkanlar yaradıb. Etiraf etmək istərdim ki, Koreyada “rəqəmsal”ın necə mənimsənilməsindən, artıq incəsənətin tamhüquqlu bir hissəsinə çevrilməsindən heyrətə gəldim. Demək olar ki, burada “digital art” müəyyən mənada artıq gündəlik həyatın bir parçasıdır. Bu, bizdə də tədricən mövqe tutur, ənənəvi rəssamlığa yeni nəfəs verir.

- Sərgiyə və Koreyaya ilk səfərinizə qayıdaq...

- Həyat sürprizlərlə zəngindir və mən xaricdə öz işlərini sərgiləyən ilk azərbaycanlı rəqəmsal rəssam oldum. Sərgi kollektiv olsa da, “digital art” istiqamətinin yeganə nümayəndəsi mən idim... Məhz Koreyada bu istiqamətin incəsənətin bir hissəsi kimi başa düşülməsindəki fərqi görmək mənə nəsib olub. Əgər bizdə rəqəmsal incəsənət hələ “kəşf edilməmiş yenilik” statusundadırsa, Asiyada bu norma kimi qəbul edilir. Koreya tamaşaçılarına “digital art” üslubunda portret işlərimi təqdim etdim və onlar bu əsərləri çox yaxşı qarşıladılar. Üstəlik, mənim rəqəmsal versiyada olan portretlərimdən birini aldılar.

- Rəqəmsal versiyanı almaq nə deməkdir, bir az ətraflı izah edə bilərsinizmi?

- Bəli, bu bir az ekzotik səslənir. Portretin özü kətana çap edilmiş və bu formada təqdim edilmişdi. Sərginin açılış günü təşkilatçı tərəfin nümayəndəsi mənə yaxınlaşdı və məhz işin rəqəmsal orijinalını almaq istədiyini bildirdi. Burada məhz rəqəmsal incəsənətə xas olan incə sərhəd gizlənir: “canlı” təsvir dəyərə malik deyil, virtual təcəssümü isə öz dəyəri və tək sahibliyi olan orijinal variantdır.

- Yəni?

- Bu, ənənəvi rəsm əsərini almaq kimidir, məsələn, kətanda yağlı boya ilə çəkilmiş əsər satıldıqdan sonra müəllif tərəfindən təkrarlana bilməz. O, tək nüsxədə yeni yaşayış yerinə göndərilir, vəssalam! Həmin portretin rəqəmsal versiyası ilə də belədir, o artıq heç yerdə istifadə edilə bilməz. Amma bunu müəllif hüquqları ilə qarışdırmaq lazım deyil. Bu sahədə müəllif hüququnun qorunması ilə hələ müəyyən çatışmazlıqlar var, amma düşünürəm ki, bu müvəqqətidir...

- Amma adi insan üçün animasiya cizgi filmi kimi bir şeydir.

- Rəqəmsal incəsənət animasiyası rəsmlərə tətbiq baxımından fərqlidir. Məsələn, dəniz mənzərəsinə su səthinin azca dalğalanması və ya buludların bir az hərəkət etməsi effekti əlavə olunacaq. Həmçinin tam dinamik süjet inkişafı da var. Bu, Vəcihə Səmədovanın “Kür sahilində” və Səttar Bəhlulzadənin “Gülüstan” əsərlərində nümayiş etdirildiyi kimi fərqli vizuallaşdırma və qavrayış formatıdır - bu əsərlərin rəqəmsal animasiyaları böyük sərgilərdə nümayiş etdirilmiş və Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində təqdim olunmuşdur. Bu layihələr üzərində işləyən zaman rəqəmsal versiyanı özüm yaradarkən hisslərimi xatırlayıram. Çünki əvvəlcədən razılaşdırılmışdı ki, bunlar müstəqil işlər olacaq, orijinal rəsmin sadəcə skan edilmiş surəti yox. Belə deyək, məhz rəqəmsal surəti canlandırırdım. Hər mərhələ kurator kimi bu işlərin yaradılmasına tam cəlb olunmuş Şirin xanım Məlikova ilə razılaşdırılırdı. Onun innovasiyalara açıqlığı və rəqəmsal incəsənətə hərtərəfli dəstəyi sayəsində, demək olar ki, rəqəmsal incəsənət ilk dəfə dövlət muzeyində status qazandı.

- Bəs hansı hisslər keçirirdiniz?

- Test yoxlamalarının anını hələ də canlı yaşayıram, həmin vaxt məni, həqiqətən də, panika bürümüşdü. Axı, gözlərim qarşısında divarda Azərbaycanın əfsanəvi rəssamlarının milli irsimizə aid sənət əsərləri canlanırdı. Bundan başqa, “Kür sahilində” universitet illərindən mənim ən sevdiyim təsviri sənət əsəridir. Və budur, mənim rəqəmsal incəsənət üslubunda işim sərgi ekspozisiyasına daxil edilir və qarşısında orijinal yerləşdirilir! Mən animasiyanı yüzlərlə dəfə izləyirdim, müqayisə edib ən kiçik uyğunsuzluqları axtarır, tapdığım uyğunsuzluqları hər şərti kvadrat eyni olana qədər düzəldirdim. “Gülüstan” üzərində işləyərkən də eyni dərəcədə güclü emosiyalar yaşadım. Bu, çox böyük rəssam olan Səttar Bəhlulzadənin fırçasından doğulmuş, hava şəffaflığı, kətan və onun rəqəmsal animasiyasında səslənən öz dəst-xətti və palitrasına malik unikal incə aləmə toxunuş idi. Bu, qiymətləndirilməsi çətin olan və yenidən yaşamağa hazır olduğum bir təcrübədir.

- Demək istəyirsiniz ki, rəqəmsal incəsənət ciddi istiqamətdir?

- Bugünkü dünya rəqəmsal məkanın sürətli inkişafıdır. Demək olar ki, “rəqəmsal dünya” insan sivilizasiyasının tamhüquqlu hissəsinə çevrilib. Bu paralel məkan deyil, mövcud varlığımızın ayrılmaz hissəsidir. Ətrafda baş verənlərə təkcə reaksiya verməyən, həm də yeni ifadə formaları axtarışında olan incəsənət bu sahədən kənarda qala bilməzdi. Və bunu kifayət qədər geniş əhatədə edir. Mənim gözümdə rəqəmsal təsviri incəsənət rəssamların əsrlər boyu əldə etdiyi hər şeyi özündə cəmləşdirib.

- “Rəqəmsal” incəsənətdə növbəti pillədir?

- Uşaqlıqdan rəssamlıqda özümü ifadə etmək üçün həm kağız, həm də kətan istifadə edirəm. Bir müddət əvvəl onlara parça səthlər də qoşulub. Mən pambıq köynəklər, cins gödəkçələr, “krossovka”lar və mənim qavrayışıma görə əlavə rəngli vizuallaşdırma ala biləcək və almalı olan hər şeyi çəkərək öz geyim brendimi yaratdım. Müxtəlif texnikaları sınamaq, fərqli boyalarla işləmək, birləşdirmək və eksperiment aparmaq xoşuma gəlirdi. Amma həmişə hansısa natamamlıq hissi var idi. Təsvirin özündə yox - mənim hər bir işim tamamlanmış süjet və ya rəsmi əhatə edirdi. Daxilimdə daim yaradıcı həvəs hiss edirdim. Və rəqəmsal imkanları kəşf edəndə başa düşdüm ki, bu, onu təmin edə biləcək platformadır!

- İcraçılıq baxımdan məhdudiyyətsizlik?

- Məhz belə! Rəqəmsal incəsənət seçim azadlığıdır. Səhifəni açırsan və özün üçün qərar verirsən - məsələn, kətanda, yoxsa kağızda çəkmək. Karandaşla, yoxsa fırça ilə çəkmək. Bu, zaman baxımından minimal vaxtın sərf edilməsini tələb edir. Məsələn, mən yağlı boya ilə işləmək qərarına gəldim, amma hələ astar, boyalar və fırçaların hazırlıq mərhələsində başa düşürəm ki, nəzərdə tutduğum rəsm üçün akvarel texnikası daha uyğun olacaq. Kiçik bir sirr açım - lazımi “inqrediyentlər” dəyişdirilənə qədər ilham “qaça” bilər. Bunu yaşamışam və rəssamın bu zaman hansı hisslər keçirdiyini bilirəm. Halbuki rəqəmsal incəsənət sahəsi, necə deyərlər, bir tıkla keçid etməyə imkan verir.

- O cümlədən otaqda da yer boşalır?

- Bu, məsələyə bələd olmayanlar üçün bir planşetin kifayət etdiyi kimi görünür. Rəqəmsal incəsənətdə işə ciddi yanaşanda başa düşdüm ki, kompüter mütəxəssislərinin dediyi kimi, “yaxşı dəmir” lazımdır. Məsələn, mənim evdə əsl rəqəmsal incəsənət studiyam var - həmin nazlı ilhamıma görə dərhal quraşdıra biləcəyim istənilən səthi əvəz edən nəhəng monitor. Kətanın və ya kağız vərəqinin lazımi ölçüsü, fırçanın qalınlığı - müəyyən “ikonka”nı aç və irəli!

- Belə etməklə nəyisə itirmək hissi yoxdur?

- Bu, qismən doğrudur. Klassik yanaşma ilə yaradılan rəsm tamaşaçıya müəllifin müəyyən enerji ismarışını ötürür. Başa düşürəm ki, kətana çap edilmiş rəqəmsal iş fərqli olacaq. Amma mənim üçün onlar bərabər dəyərlidir. Eyni zamanda gizlətmirəm ki, mən özüm bədii əsərləri enerji vasitəsilə hiss edirəm. Yaxşı ki, mənim iş yerim birbaşa onlarla əlaqəlidir. Düzdür, qeyd edim ki, hisslər həmişə fərdidir. Xatırlayıram ki, abstrakt sərgilərdən birində bəzi işlər qəlbimə toxunurdu, amma bəziləri mənə enerji vermirdi. Axı onlar insan əli ilə fırça və boyalardan istifadə edilərək çəkilmişdi. Bununla, əslində, müəllifin refleksiyası nəzərdə tutulurdu. Amma inanın ki, “digital art” onu ötürməyə qadirdir.

- Hansı daha asandır - klassik rəsm formatı, yoxsa “digital art”?

- Düzü, mənim üçün planşetdə çəkmək daha asan və xoşdur. Niyə? Çünki bu, texniki məsələrlə bağlıdır. Məsələn, gözün dərinliyində parıltını qeyd etməliyəm. Mən sadəcə bu sahəni yaxınlaşdırıram və onu mütləq dəqiqliklə çəkirəm. “Rəqəmsal” çoxlu köməkçi məqamlara malikdir. Burada əla bir funksiya da var - hərəkətin ləğvi, bu isə kətan və ya kağız üzərində ənənəvi rəsmdə mümkün deyil.

- Bu səni rəssam kimi “əl saxlamağa” sövq etmirmi?

- Əsla! Hazırda mən “digital art” tədris edirəm. İlk dəfədir ki, ölkəmizdə bütün rəqəmsal sahəni əhatə edən sahə tədris olunur. Akademiyamızın tələbələri animasiya, illüstrasiya, reklam çarxları ilə işləməyi öyrənirlər. Klassik rəsmin öyrədilməsi də icbaridir. Ayrı bir fənn - portretlərdir. Əsaslardan başlayaraq, amma “digital art” vasitəsilə. Ənənəvi təhsildə olduğu kimi: qurma əsasları, perspektiv, proporsiyalar, cizgilər, ştrixlər, işıq-kölgə və s. Yəni biz artıq əvvəldən başa salırıq ki, rəqəmsal və klassik incəsənət mahiyyətcə birdir. Üstəlik, təhsilin ilk ayı - proqram mənimdir - kağız üzərində karandaşla işə həsr olunur və tələbənin qabiliyyətlərinə uyğun davam edir. Akademik rəsm həmişə əsasların əsası olacaq! Bu qaydadır! Ən sadə nümunə - dairə. Hər bir rəssam əli ilə mükəmməl dairə çəkə bilməlidir. Və əgər onu yalnız proqram vasitəsilə çəksəm, nəticədə, əsas bacarığı itirəcəyəm. Həmişə vərəqdə çəkməyi öyrənmək lazımdır! Əks halda həmin “əlin” deqradasiyasına birbaşa yol açılır. Ona görə də bu günə qədər əlimi vərəqdə məşq etdirməyi, xüsusilə planşetin mənə verdiyi imkanlar olan məqamlarda davam etdirirəm. Ən azı ona görə ki, həmin mükəmməl dairəni çəkə bilim.

- Amma kətan və ya kağızla işin müəyyən enerjiyə malik olduğunu inkar etmək olmaz...

- Mübahisə etməyəcəyəm. Aydındır ki, ənənəvi, belə deyək, səthlərin müəyyən taktilliyi var. Amma xüsusi stilusla ekrana toxunanda və yağlı boya ilə cizginin yarandığını görəndə - bu, məndə hətta kətana fırça ilə toxunmaqdan daha çox hiss oyadır. Bu, mənim şəxsi hissimdir. Müasir texnologiyaların möcüzəsi bundadır. Mənim əlimdəki stilus eyni zamanda həm fırça, həm karandaş, həm də mastixin ola bilər. Və mənim üçün onun xüsusi cazibəsi bundadır.

- Amma planşetdə çəkmək müəyyən mənada ən çətin iş deyil... Beləliklə, şedevrləri sənaye miqyasında “istehsal etmək” olar.

- Yanlış nəticədir! Hər şeydən əvvəl, “digital art”da da fərdi müəllif dəst-xətti anlayışı mövcuddur. Əgər sənaye miqyasından danışsaq, gəlin xatırlayaq ki, eyni yağlı boya ilə neçə rəsm çəkilib. Və hətta bir neçə rəssamın təkrarlanan eyni obyekti müəlliflərin üslubu və dəst-xəttini daşıyaraq fərqlənəcək. “Digital art” üçün də eyni şey xarakterikdir. Rəqəmsal təsvir də rəssama xas olan fərdiliyi ötürməyə imkan verir. Sadəcə, Bakıda təsviri incəsənətin bu növü yenilikdir. Mən özüm hazırda onun spesifikasını izah etməyə çalışarkən bəzi çətinliklərlə qarşılaşıram. Bir çoxları onu kompüterlər üçün sadəcə alqoritm təyin olunan proqram kimi qəbul edir! Düşünürlər ki, heç bir səy göstərmədən hazır portret əldə etmək olar. Amma heç bir proqram “canlı yanaşma”ya malik deyil! İstənilən halda mən rəssam kimi eyni portreti sadəcə “rəqəmsal”dan istifadə edərək çəkə bilərəm.

- Bu, texnologiyanın inkişafının təsirinin qaçılmazlığı ilə bağlıdır?

- Mütləq! Bu - innovasiyadır! Bu prosesə qarşı durmaq mümkün deyil. Bəli, rəqəmsal incəsənət bu gün bizim ölkədə az öyrənilmiş sahədir. Lakin elə ölkələr var ki, rəqəmsal rəsmlər artıq pərəstişkarlar toplayır və ciddi sərgilərdə nümayiş olunur. Və bu gün ənənəvi akademik incəsənət rəqəmsal incəsənətlə üz-üzə gəlir. Lakin ənənəvi akademik incəsənət bütün möhtəşəm tarixinə baxmayaraq, müasirliyə cavab verməlidir. Yaradıcılıq həmişə yeni çağırışları mənimsəməyə can atır.

- Amma bu gün süni intellekt də eyni uğurla “rəsm çəkir”...

- Süni intellekt müəyyən dərəcədə mənim birbaşa rəqibimdir... Amma! Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif animasiyası ideyasını süni intellekt heç cür əvəz edə bilməz. Məhz insan tərəfindən verilən fərdiliyi və obrazlılığı heç bir güclü süni intellekt təkrarlaya bilməz. Axı, insan beyninin modellərinin öyrənilməsinin genişliyinə və koqnitiv prosesin təhlilinə baxmayaraq, o, empatiyaya, refleksiyaya və insanda ilahi tərkib hesab edilən bir çox şeyə qadir deyil. Hansı rəqəmsal formasiya olursa olsun, rəqəmsal dünya necə mövcud olursa olsun - insan hakim olaraq qalacaq.

- Rəqəmsal incəsənət uzun müddət ərzində mövcud olacaq?

- Rəqəmsal incəsənət gələcəkdir! Deyə bilərik ki, o, hazırda onun imkanlarının və bədii əsərlərin vizuallaşdırılmasında dəyişikliklərə tamaşaçı qavrayışının tədricən öyrədilməsinin sınaq versiyasıdır. Bu, əvvəllər ünsiyyətin əsasən canlı görüşlərdə olması, bu gün isə texnologiyalar sayəsində məsafənin problem olmaqdan çıxması və nə vaxtsa sadəcə A nöqtəsindən B nöqtəsinə hərəkətə sərf olunan vaxtın azad olması kimidir. Həmçinin bu imkanlar enerji resurslarına qənaət edir. Və ona görə də sabahkı gün “rəqəmsal”ın dövrüdür.