MİNİMUM BORC

Dünyada dövlət borcları artmaqda davam edir. 2024-cü ildə bu göstərici qlobal ÜDM-in 93%-ni (100 trilyon dolları) keçib və proqnozlara görə, 2030-cu ilə qədər ÜDM-in 100%-nə çatacaq. Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) ciddi borc intizamı olmadığı təqdirdə, növbəti üç il ərzində borc yükünün dünya ÜDM-in 115%-nə qədər artması riski barədə xəbərdarlıq edib.

Dövlət zəmanəti ilə borclanma məsələlərinə ehtiyyatlı yanaşma seçən Azərbaycan, uzun illərdir ki, öz mövqeyindən çəkinmir və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ən aşağı dövlət borcu səviyyələrindən birini qoruyub saxlayır.

Borc siyasətinin xüsusiyyətləri

Böyük infrastruktur və iqtisadi layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün beynəlxalq donorların vəsaitlərinin cəlb edilməsi geniş yayılmış dünya təcrübəsidir. Bir qayda olaraq, belə layihələr üçün əhəmiyyətli kapital qoyuluşu tələb edilir və bu sərmayələr uzunmüddətli perspektivdə özünü doğruldur.

Azərbaycan da xarici borclanmaya müraciət edir, lakin son illərdə ölkə hökuməti çox ehtiyatlı borc siyasəti həyata keçirir. 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı dövründə əsası qoyulmuş strategiya ilə xarici borclar üzərində ciddi nəzarət və daxili maliyyələşdirmə mənbələrinə diqqət nəzərdə tutulur. Hökumətin bu istiqamətdə həyata keçirdiyi əsas addımlara dövlət təşkilatları tərəfindən xarici vəsaitlərin cəlb edilməsi qaydalarının sərtləşdirilməsi, özəl bankların və şirkətlərin cəlb edilən vəsaitlərin həcmi və onların ödənilməsi şərtləri üzrə daha dəqiq öhdəliklərinin formalaşdırılması daxildir. Daha əvvəl, yəni 2005-ci ildə hökumət aparıcı dünya donoru olan IMF ilə əməkdaşlığı məhdudlaşdıraraq, əlaqələri məsləhət və texniki yardım səviyyəsinə endirib, fonddan borclanmadan tam imtina edib.

Bütün bunlar və bir sıra digər tədbirlər nəticəsində Azərbaycan son 10 ildə ÜDM-ə nisbətdə ümumi xarici borc göstəricisinə görə postsovet məkanında lider mövqelərdən birini tutub. Bundan başqa, bu parametr üzrə ölkənin göstəriciləri Mərkəzi və Şərqi Avropa regionunda ən yaxşılardan biri olub. Ən əsası, konservativ yanaşma milli iqtisadiyyatın dayanıqlılığını qorumağa və xarici borcun ÜDM-yə nisbətdə aşağı səviyyədə saxlamağa imkan verir. Bu da Azərbaycanı dünyanın maliyyə cəhətdən ən sabit ölkələrindən birinə çevirir.

Bu məqamda qeyd edək ki, 2025-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata əsasən, Azərbaycanın xarici dövlət borcu 5,129 milyard dollar təşkil edib və bu da ÜDM-in 6,9%-nə bərabərdir. Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə bu göstərici 20,4% azalıb. Eyni zamanda daxili dövlət borcu 17,6% artaraq 18,659 milyard manata (ÜDM-in 14,8%-i) çatıb. Ümumilikdə, 2024-cü ilin sonuna olan məlumata görə, ölkənin ümumi dövlət borcu 27,43 milyard manat təşkil edib ki, bu da ötən illə müqayisədə 2% çoxdur.

Xarici borcun azalması fonunda daxili borcun artması xarici borclanmanın daxili resurslarla əvəzlənməsi strategiyası ilə izah olunur. Bu, ölkənin maliyyə dayanıqlılığını gücləndirməyə və məzənnə dəyişkənliyi ilə bağlı valyuta risklərini azaltmağa imkan verir.

Xarici borclanmanın əsas alətlərindən biri avrobondlardır. 2025-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata əsasən, onların ümumi xarici borcdakı payı 27% (1,387 milyard dollar) təşkil edib. 310,7 milyon dollar məbləğində avrobondlar 2029-cu ildə ödəniləcək, onların kupon dərəcəsi 5,125% təşkil edir. Qalan hissənin 3,5% dərəcə ilə 2032-ci ildə ödənilməsi nəzərdə tutulur.

Ümumiyyətlə, 2024-cü ildə xarici borcun ödənilməsinə 1,324 milyard dollar yönəldilib ki, bunun da 900 milyon dolları avrobondlar üzrə ödənişlər, 161,9 milyon dolları isə faizlərin ödənilməsinə sərf olunub. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2018-ci ildə bu xərclər 1,2 milyard dollar təşkil edib, 2024-cü ildə isə artıq 1,5 milyard dollara çatıb.

Xatırladaq ki, xarici dövlət borcu portfeli iki hissədən ibarətdir: Maliyyə Nazirliyi tərəfindən dövlət adından götürülmüş borc və dövlət tərəfindən zəmanət verilmiş kreditlər. Ən böyük borcalanlar sırasında Avtomobil Yolları Dövlət Agentliyi, Su Ehtiyatları üzrə Dövlət Agentliyi, “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC, Naxçıvan Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Agentliyi və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi var.

Xarici dövlət borcunun daxili borcla əvəzlənməsi nəticəsində dövlət qiymətli kağızlar portfeli 2018-ci ildən 9 dəfə artaraq 9,5 milyard manata çatıb. Bu zaman dövlət qiymətli kağızların 17,5%-nin ödəniş müddəti 1 il, 72,4%-nin 2-3 il, 10,1%-nin isə 5 və daha çox ildir. 2025-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata əsasən, borcun orta ödəniş müddəti 1,47 il təşkil edib, maksimal müddət isə 2021-ci ildə 1,86 il olub.

Açıqlanmış statistik məlumatlara görə, müddəti başa çatmış dövlət istiqrazları üzrə investorlara əsas borc üzrə 1,9 milyard manat və faizlər üzrə 170,3 milyon manat ödənilib. Dövlət borcu və zəmanəti üzrə öhdəliklərin Təminat Fondundan daxili borclar üzrə ödənişlərə 230,7 milyon manat ayrılıb.

Daxili borcun xidmət xərclərinin əhəmiyyətli artımı diqqəti cəlb edir. Bu da dövlət ehtiyaclarının maliyyələşdirilməsində daxili kapital bazarının artan rolundan xəbər verir.

2025-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, dövlət zəmanətləri üzrə borcun həcmi 11 milyard manat (ÜDM-in 8,7%-i) təşkil edib və bunun da 9,2 milyardı xarici, 1,8 milyardı isə daxili kreditlər üzrədir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2018-ci ildə dövlət zəmanətləri üzrə borc ÜDM-in 29,6%-ni təşkil edirdi: xarici kreditlər üzrə öhdəliklər 7,1 milyard dollar, daxili kreditlər üzrə isə 11,7 milyard manat.

Qlobal kontekst və perspektivlər

Görünən odur ki, infrastruktur və sosial layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün xarici borclanmaya arxalanan bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan daxili resurslara və dövlət qiymətli kağızlarının buraxılması kimi bazar mexanizmlərinə üstünlük verir.

Daxili borcun artması gələcəkdə iqtisadiyyata həddindən artıq yük yaratmamaq üçün büdcə xərclərinin səmərəli idarə olunmasını və dövlət öhdəliklərinin səviyyəsinə nəzarəti tələb edir. Bu siyasət qlobal maliyyə institutlarından asılılığı minimuma endirməyə və makroiqtisadi sabitliyi qorumağa imkan verir.

Azərbaycanın strateji valyuta ehtiyatları, o cümlədən Dövlət Neft Fondu və Azərbaycan Mərkəzi Bankının vəsaitləri 2025-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata əsasən, 71 milyard dollar təşkil edib və bu da xarici dövlət borcundan 14 dəfə çoxdur.

Bu nisbət ölkənin malik olduğu resursları nəzərə alaraq, bu gün borc həcminin nə qədər cüzi olduğunu kifayət qədər aydın göstərir. Üstəlik, bu vəsaitlərin əksəriyyəti 10 ilədək, bəziləri isə hətta 35 ilədək müddətə götürülüb ki, bu da valyuta dəyişkənliyi və s. nəzərə alınmaqla hər il ölkənin dövlət büdcəsi üçün onların ödənilməsini asanlaşdırır.

Mövcud kredit sazişləri və avrobondlar üzrə ödəniş qrafikinə əsasən, 2024-cü ildə xarici borcun orta qaytarılma müddəti 2021-ci ildəki 6,1%-ə qarşı 5,4 il təşkil edib. Borcun 86,1%-i ABŞ dolları, 5,8%-i avro, 3,4%-i SDR (IMF-nin xüsusi borc alma hüquqları), 3,1%-i yapon yeni və 1,6%-i digər valyutalarda denominasiya edilib.

Ödəniş müddətlərinə görə xarici dövlət borcu aşağıdakı kimi bölünür:

49% 5 il ərzində, 44,9% 5-10 il ərzində, 6,1% 10 ildən çox müddətdə qaytarılmalıdır.

Ən böyük kreditor Asiya İnkişaf Bankıdır (35,1%), növbəti yerləri avrobondlar (27%) və Dünya Bankı (15,8%) tutur.

Ümumiyyətlə, xarici borcun strukturu valyutalar və kreditorlar üzrə diversifikasiya olunub. Bu da riskləri azaldır və xarici borcun böyük hissəsinin çoxtərəfli maliyyə institutlarına aid olması faktı bu təşkilatların Azərbaycana olan etimadından xəbər verir.

Beləliklə, Azərbaycanın təcrübəsi göstərir ki, dövlət borcunun ağıllı idarə edilməsi və həddindən artıq borclanmadan imtina qlobal iqtisadi çağırışlar fonunda belə, ölkənin dayanıqlılığını qorumağa imkan verir. Bu siyasət defolt risklərini azaldaraq və uzunmüddətli iqtisadi artım üçün möhkəm təməl yaradaraq ölkəyə strateji üstünlük verir.