QƏRB QƏRBƏ QARŞI

Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlamasının üçüncü ilinin tamamında dünyanın daha bir qarşıdurma ilə üzləşəcəyini yəqin ki, çox az adam gözləyirdi. Üstəlik, hansı qarşıdurmanın? Qərb… Qərbə qarşı. Daha dəqiq desək, söhbət ABŞ ilə onun avropalı müttəfiqləri arasında yaranmış qarşıdurmadan gedir. Amerikanın xarici siyasətində prioritetlərin kəskin dəyişməsi siyasətin «köhnələri»ni belə, şoka salıb. Ukrayna lideri «diktator» adlandırılır, Rusiya tərəfdaşa çevrilir. Ən azı danışıqlar üzrə tərəfdaşa.

Vens Amerika siyasətinin «güzgü»sü kimi

ABŞ-də Donald Trampın başçılıq etdiyi yeni respublikaçı administrasiyanın hakimiyyətə gəlişi ilə Vaşinqtonla Avropa İttifaqı arasında parçalanma açıq qarşıdurma halına keçib. Bu, özünü daha xüsusilə Birləşmiş Ştatların vitse-prezidenti Cey Di Vensin Münhen Təhlükəsizlik Konfransındakı çıxışından sonra göstərib.

Bu nüfuzlu qlobal tədbirin ilk günündəcə çıxış edən Vens avropalı siyasətçiləri sözün əsl mənasında tənqid atəşinə tutmaqla, hər kəsi şoka salıb. Amerika-Avropa münasibətlərinin tarixində indiyədək liderlər arasında anlaşılmazlıq heç zaman bu qədər böyük olmayıb. Üstəlik, indiki vəziyyət üçün «anlaşılmazlıq» özü yumşaq ifadədir. Bunu «tam anlaşılmazlıq» adlandırmaq daha doğru olardı.

Avropanın siyasi elitası Vensin dediklərini nə başa düşüb, nə də qəbul edib. Onlar vitse-prezidenti sağçı-radikal populist adlandırıblar. Bundan başqa, bir çox avropalı siyasətçi indi açıq şəkildə deyir ki, Avropa indiyədək görünməmiş çağırışla qarşı-qarşıya qalıb. Onların fikrincə, söhbət ekzistensional xarakterli təhdiddən gedir.

ABŞ-nin vitse-prezidenti çıxışının əhəmiyyətli bir hissəsini Ukraynaya, Rusiya və Çindən gələn təhlükələrin dəf olunması məsələsinə həsr edib. Təəccüblüsü odur ki, Vens Yaxın Şərqdəki müharibələrə, Ukrayna savaşına ümumiyyətlə toxunmayıb, ümumilikdə praktik olaraq, beynəlxalq təhlükəsizlikdən danışmayıb. Əvəzində o, əsas təhdidin Avropa İttifaqı olduğunu bildirib.

«Məni Avropaya münasibətdə ən çox narahat edən təhlükə nə Rusiya, nə Çin, nə də hər hansı digər xarici qüvvədən gəlir. Məni daxili təhlükə, Avropanın bir sıra fundamental dəyərlərindən imtinası narahat edir – Birləşmiş Ştatların da bölüşdüyü dəyərlərdən», - deyə Vens bildirib.

Avropa mətbuatının əsas hissəsi bu çıxışı sağçı populistlərə «Avropada hakimiyyəti ələ almaq» çağırışı, hətta Vaşinqtonun bu işdə onlara dəstək vədi kimi qiymətləndirib. Məsələn, media vitse-prezidentin Avropa cəmiyyətinin təmsilçilərini iradələrini açıq şəkildə ifadə etməyə çağırmasını, bu işdə onlara yardım vədini təhdid kimi qiymətləndirir. Vens deyib: «Donald Trampın rəhbərliyi altında biz sizin baxışlarınızla razılaşmaya bilərik, lakin bu baxışları ictimaiyyət qarşısında bəyan etmək hüququnuzu istəsəniz də, istəməsəniz də müdafiə edəcəyik».

Başqa sözlə, amerikalı siyasətçi deyib ki, onun ölkəsi Avropa vətəndaşlarının istənilən iradə ifadəsini dəstəkləyəcək – o, Birləşmiş Ştatların mövqeyinə zidd olsa belə. Bununla yanaşı, Vens Avropanın ayrı-ayrı nüfuzlu siyasətçilərini qərəzlilikdə də günahlandırıb.

«Avropa cavab verir»

Görünür, Avropa belə sərt, qəti bəyanatlara hazır deyildi. Üstəlik, onlara etiraz bildirmək də asan deyil. Ultrasağçı və qatı mühafizəkar partiyaların populyarlığının görünməmiş həddə yüksəldiyi vaxtda onların fəaliyyətinin qadağan oluna biləcəyi təhdidi Avropanın əksər ölkələrində hələ də hakimiyyətdə olan liberal düşərgə nümayəndələrinin əleyhinə səs verilməsi tendensiyasını çətin ki, zəiflətsin. Birləşmiş Ştatlar isə yaranmış vəziyyətə tənqidi yanaşılmasını, bütün günahın xarici qüvvələrin, yaxud daxildəki destruktiv güclərin üzərinə atılması təcrübəsindən əl çəkilməli olduğunu bildirir.

Vens deyir ki, Avropa üçün əsas təhlükə Rusiya və Çindən deyil, «daxildən» gəlir.

Birləşmiş Ştatlar uzun müddət faktiki olaraq, avropalı siyasətçilərin loyallığı fonunda Aİ-nin effektiv təhlükəsizliyinin təmini işini öz üzərinə götürüb. İndiki administrasiyada isə sırf praqmatik baxışlı insanlar toplaşıb və onlar hesab edirlər ki, Avropa ölkələrinin loyallığı Vaşinqtona lazım deyil. Ona özünü müdafiə etmək istəyən və bunu bacaran müttəfiqlər gərəkdir. Amerika istəyir ki, onlar Avropanın təhlükəsizliyini Vaşinqtonun köməyi olmadan, özləri təmin edə bilsin.

ABŞ-nin vitse-prezidenti bildirib ki, «bizə uzun illər ərzində deyiblər ki, maliyyələşdirdiyimiz, dəstəklədiyimiz hər şey ümumi demokratik dəyərlərimiz üçündür». Bu gün isə o, Avropaya baxaraq düşünür ki, «soyuq müharibə»nin qalibləri onlara qitədə «zalımlar üzərində qələbə qazanmaq» imkanı vermiş dəyərlərdən niyə imtina edirlər?

Əslində, Vens demək istəyir ki, NATO-nun fəaliyyətini «soyuq müharibə»nin başa çatmasından sonra da davam etdirməsi Vaşinqtonun Qərbin ümumi dəyərlərini qorumaq iradəsinin nəticəsidir. Əgər indi bu dəyərləri bütün ölkələr bölüşmürsə, onlar ümumi dəyərlər olmaqdan çıxırsa, NATO-nun mənəvi vəzifəsi özü də sual altına düşür.

Şübhəsiz ki, Vensin çıxışı ABŞ lideri və administrasiyanın əsas üzvləri ilə əvvəlcədən razılaşdırılıb. Bu səbəbdən də o, həm də qarşıdakı dövr üçün ABŞ-nin xarici siyasətinin əsas ideoloji dəyərlərini ifadə edib.

Donald Tramp özü Vensin Münhendəki çıxışını «ən gözəl çıxış» adlandırıb. «Mən onun söz azadlığı haqda necə danışdığını eşitdim. Düşünürəm ki, Avropa haqda deyilənlər həqiqətdir: o, məğlubdur. Onlar söz azadlığı kimi möhtəşəm hüququ itirirlər. Mən bunu görürəm. O, çox yaxşı, əla çıxış etdi. Avropa onu dinləməli və narahat olmağa başlamalıdır».

Makronun yeni iflası

ABŞ vitse-prezidentinin Münhendə səsləndirdiyi səs-küylü bəyanatların Avropa elitası tam gözlənilməz olduğunu da söyləmək mümkün deyil. Amma artıq söhbətin hansısa kontekstdən çıxarılmış fikirlərdən deyil, konkretləşdirilmiş siyasi strategiyadan getdiyini nəzərə alsaq, kollektiv Avropa ona reaksiya göstərməyə bilməzdi. Bunun nəticəsidir ki, artıq bir çox Avropa ölkəsi liderinin qarşısında seçim yaranıb: Ukraynaya münasibətdə Vaşinqtonun yardımına bel bağlamadan əvvəlki siyasi xətti davam etdirməli, ya yox? Yoxsa hərəkətə başlamaqda olan qatara minərək heç olmasa, danışıqlar masası arxasında yer tutmalı?

Bu dilemmanı Fransa Prezidenti Emmanuel Makron həll etmək qərarına gəlib. Hər imkanda Avropanın strateji muxtariyyətini xatırlatmaq ənənəsini pozmayan Makron fevralın 18-də Parisdə təcili toplantı keçirib və oraya yalnız özünün lazım bildiyi şəxsləri dəvət edib. Bununla, Makron sanki Avropanın təhlükəsizliyi ilə bağlı mövcud gündəmin formalaşdırılmasında hansı ölkələrin əsas rol oynadığını nümayiş etdirməyə çalışır.

Lakin hazırlıqsız, dəqiq, gündəlik və konkret təkliflər olmadan təşkil olunmuş toplantı iflasa uğrayıb. Makronun öz «suveren» davranış xəttini irəli sürməyə çalışdığı üç saatlıq müzakirə arzulanan nəticələri verməyib. Sammitdə suverenliyin, təhlükəsizliyin, rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi üzrə Avropanın öz proqramının reallaşdırılması işinin sürətləndirilməsinin, ümumavropa müdafiə sənayesinin yaradılması üçün investisiyaların həcminin artırılması zərurətinin vurğulandığı görüşdə hər hansı konkret qərar qəbul edilməyib.

Üstəlik, Çexiya, Rumıniya və Slovakiya təcili toplantıya dəvət olunmamalarına açıq narazılıqlarını bildiriblər. Halbuki baş naziri toplantıya qatılmış Polşa kimi, bu ölkələr də ya Ukrayna, ya da ona yaxın ölkələrlə qonşudurlar.

Paris görüşündə Fransa, Britaniya, Almaniya, İtaliya, İspaniya, Danimarka, Polşa və Niderlandın liderləri, həmçinin NATO və Avropa İttifaqının rəhbərliyi iştirak edib. Böyük Britaniyanın baş naziri Kir Starmer və Almaniya kansleri Olaf Şolts açıq şəkildə bildiriblər ki, Ukrayna ilə bağlı istənilən sülh razılaşmasına ABŞ zəmanət verməlidir.

Paris danışıqlarının nəticələri hətta Fransanın baş naziri Fransua Bayru tərəfindən də tənqid olunub. O bildirib ki, Aİ Putin-Tramp əməkdaşlığına qarşı heç nə qoymaq iqtidarında deyil, sammit isə qitənin təhlükəsizliyi məsələsinə aydınlıq gətirməyib və bu, mövcud siyasi vəziyyətdə məyusluğu daha da artırır.

Aydındır ki, heç kim ABŞ ilə mübahisə istəmir. Belə bir vəziyyətdə Parisin avropalıların Vaşinqtona qarşı çıxdığını, Kiyevi «kollektiv qərar»la təkbaşına dəstəkləmək fikrində olduğunu göstərmək cəhdi iflasa uğrayıb.

«Quzuların səssizliyi»

ABŞ-nin dövlət katibi Mayk Romeo ilə Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov arasında fevralın 18-də Səudiyyə Ərəbistanında Ukrayna münaqişəsinin həllinə dair keçirilmiş görüşdən sonra Amerikanın Ukrayna üzrə xüsusi nümayəndəsi Kit Kelloq Kiyevə yollanıb. Yeri gəlmişkən, Zelenski Səudiyyə Ərəbistanı görüşündən məyus olduğunu deyib və bunu «Rusiyanın təcriddən çıxmaqda olduğunun» göstəricisi kimi qiymətləndirib.

Kelloqun Kiyevdə Zelenski ilə danışıqlar apardığı vaxtda Donald Tramp sosial şəbəkədə Ukrayna Prezidentini tənqid atəşinə tutaraq onu «diktator», «orta səviyyəli komik» adlandırıb. Tramp Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Ukraynada prezident seçkisinin keçirilməsi təklifi ilə razı olduğunu da bildirib. Ağ Ev sahibi qeyd edib ki, hazırda Ukraynada Zelenskinin reytinqi çox aşağı – təxminən 4%-dir və ölkədə seçki bu gün keçirilsəydi, o, məğlub olardı. Zelenski isə buna cavabında ABŞ Prezidentini qənaətlərini Rusiyanın yaydığı dezinformasiyalar əsasında formalaşdırmaqda məzəmmət edib. Dövlət başçısı deyib ki, aparılan sorğuların nəticələri ukraynalıların 58%-nin ona inandığını göstərir.

ABŞ-də Ukrayna Prezidentinin bu bəyanatı son dərəcə mənfi qarşılanıb və ona Trampa münasibətdə «tonunu dəyişməsi» tövsiyə edilib. Bundan başqa, Donald Tramp bildirib ki, o, Ukrayna Prezidenti Vladimir Zelenskinin münaqişəyə son qoyulması üçün aparılan danışıqlarda iştirakını vacib saymır. Tramp Rusiyanın Ukraynaya miqyaslı hücuma başlamasından keçən üç ildə Zelenskinin çoxsaylı görüşlər keçirdiyini, lakin münaqişəyə son qoya bilmədiyini xatırladıb: «O, bu işin öhdəsindən gələ bilmir».

Bir sözlə, Kelloqla Zelenskinin görüşü belə bir şəraitdə baş tutub. O baxımdan onların müzakirəsinin hansı tonda keçdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Yeri gəlmişkən, Amerika tərəfinin istəyi ilə bu görüşün yekunları ilə bağlı birgə bəyanat verilməyib, jurnalistlərin sualları cavablandırılmayıb. Bu özü də çox şeydən xəbər verir.

Kelloq yalnız onu deyib ki, Kiyevdə «müharibə aparan dövlətin döyüşən, şücaətli lideri Vladimir Zelenski və onun milli təhlükəsizlik üzrə istedadlı komandası ilə geniş, müsbət diskussiya aparıb».

Maraqlıdır ki, Avropa ölkələrinin liderləri bu münaqişəyə müdaxilə etməyi lazım bilməyiblər. Polşa Prezidenti Anjey Duda isə ümumiyyətlə, Zelenskiyə Tramp ilə «dinc və konstruktiv» əməkdaşlıq etməyi məsləhət görüb.

Trampın Ukraynaya qarşı onun nadir metalları ilə bağlı müqavilənin imzalanması haqda praktik olaraq, ultimativ tonda irəli sürdüyü tələbə də heç kim sərt reaksiya verməyə cürət etməyib. Vaşinqton isə bununla kifayətlənməyərək, Kiyevdən ölkənin digər xammal resurslarına nəzarətin ona verilməsini də istəyib.

Belə bir vəziyyətdə Avropanın əsas liderləri hələlik Zelenskiyə onun Vaşinqtonla qarşıdurmasında ürəksiz də olsa, dəstək ifadə edirlər. Amma onların öz aralarında qarşıdurmanın getdikcə dərinləşməsi fonunda bu dəstəyin nə qədər davam edəcəyini demək çətindir. Üstəlik, əslində bu dəstək «quzuların səssizliyi»nə daha çox bənzəyir.