VACİB ADDIM

ABŞ-də Donald Trampın hakimiyyətə gəlişi ilə dünyada geosiyasi vəziyyətin köklü şəkildə dəyişməsi «qatara gecikən» siyasi xadimlərin qərarlar vermə prosesini sürətləndirib.

Paşinyan Konstitusiyanı dəyişmək qərarına gəlir

Ermənistan-Azərbaycan sülh tənzimlənməsi prosesində daim problemlərin olmasına baxmayaraq, baş nazir Nikol Paşinyanın Ermənistan Konstitusiyasında təcili dəyişikliklərə gedilməsinin, bunun üçün isə ümumxalq referendumunun keçirilməsinin vacibliyi haqda bəyanatı bomba effekti verib. Baş nazirin ABŞ-yə qeyri-effektiv səfəri, orada soyuq qarşılanması, ardınca isə şimaldan və cənubdan olan himayədarları ilə məsləhətləşmələri Azərbaycanın danışıqlar prosesində irəli sürdüyü tələblərin yerinə yetirilməsinin uzadılması üçün qurulan oyunların mənasız, perspektivsiz olduğunu, Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyin qurulması ilə subyektivlik qazanılmasının vacibliyini ortaya qoyub. Bu mənada, Paşinyanın öz xalqına ünvanladığı müraciətdəki bir məqam xüsusi diqqət çəkir: «Yeni konstitusiyanın qəbulu vacib əhəmiyyət daşıyır. Çünki mövcud konstitusiyanın qəbulu ilə bağlı keçirilmiş bütün referendumlar ictimaiyyətin gözündə ciddi qeyri-legitimlik daşıyır. Yeni konstitusiyanın qəbulunda strateji hədəf dövlətsiz millətin yarımçıq mövcudluğundan dövlətli millətin mövcudluğuna keçiddir».

Bir fakta da diqqət çəkmək lazımdır ki, Paşinyan elə həmin gün milli təhlükəsizlik üzrə yeni strategiyanı hazırlamalı olan qurumlararası komissiyanın yaradılmasına dair də qərar qəbul edib. Komissiyaya rəhbərlik Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibinə tapşırılıb. Aydındır ki, 2020-ci ilin avqustunda, yəni 44 günlük müharibənin başlamasından bir qədər əvvəl qəbul edilmiş hazırkı strategiya real status-kvoya uyğun deyil və Ermənistanın inkişafını əngəlləyən amillərdən biridir.

Konstitusiya dəyişikliyi və sülh prosesi

Ermənistanda yeni konstitusiyanın qəbulu zərurətilə bağlı xalqa müraciət İrəvanın Azərbaycanla sülh razılaşmasına nail olması yolunda tarixi hadisəyə çevrilə bilər. Bununşa yanaşı, İrəvanın Azərbaycana ərazi iddialarının yer almadığı yeni konstitusiya qəbul etməsi həm də Ermənistanın subyektlik qazanması üçün vacib amildir.

Yeni konstitusiyada hazırkı sənəddə yer alan daha bir məsələ – Türkiyəyə ərazi iddiaları olmamalıdır: Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsinin 11-ci maddəsində deyilir ki, «Ermənistan Respublikası 1915-ci ildə Osmanlı imperiyasında və Qərbi Ermənistanda törədilmiş erməni soyqırımının beynəlxalq birlik tərəfindən tanınması işini dəstəkləyir». Orada «Qərbi Ermənistan» ifadəsinin işlədilməsi Türkiyəyə ərazi iddiası deməkdir.

«Böyük Ermənistan» kimi mifik ideya, eyni zamanda njdeizm kimi faşist ideologiyası ilə zəhərlənmiş Ermənistan müstəqilliyə aparan yolda bir sıra hüquqi əsası olmayan aktlar zənciri yaradıb ki, Cənubi Qafqazdakı ilk erməni dövlətinin əsasını məhz onlar təşkil edib. «Müstəqillik qazanmış» Ermənistanın davamlı olaraq belə qeyri-legitim aktlar qəbul etməsi bugünkü qeyri-subyektivliyin əsasını təşkil edir. Məhz bunun nəticəsidir ki, bu günün Ermənistanı qlobal oyunçuların əlində marionet rolu oynayır, regionda qeyri-sabitlik mənbəyi kimi qalır və qonşularına başağrısı yaradır.

Ermənistan SSR Ali Soveti ilə «Dağlıq Qarabağ Ali Soveti»nin «Ermənmstan SSR ilə Dağlıq Qarabağın birləşməsi haqqında» 1989-cu il dekabrın 1-də qəbul etdiyi birgə qərarda hələ mövcud olan SSRİ-nin eyni vaxtda üç konstitusiyası pozulub – SSRİ Konstitusiyası, Azərbaycan SSR Konstitusiyası və Ermənistan SSR Konstitusiyası. Nəticədə, sözügedən qərar elə qəbul olunduğu andan qeyri-legitim və hüquqi əsası olmayan sənəddir. 1990-cı il avqustun 23-də isə Ermənistan SSR Ali Soveti onu «1918-ci il mayın 28-də yaradılmış müstəqil Ermənistan Respublikasının demokratik ənənələri» əsasında inkişaf etdirərək, Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsini qəbul edib. Sənədi Ermənistan SSR Ali Sovetinin ovaxtkı sədri (sonradan ölkənin ilk prezidenti), erməni nasizminin, təcavüzünün ideoloqlarından biri, bundan irəli gələrək 1980-ci illərin sonlarında və ölkəyə rəhbərlik etidiyi dövrdə törədilmiş cinayətlərin müəllifi Levon Ter-Petrosyan imzalayıb.

Beləliklə, əsasını qeyri-legitim sənəddən götürən bəyannamə apriori hüquqi baxımdan əsassız idi və dünya birliyi tərəfindən qəbul edilməməli idi.

Müstəqillik Bəyannaməsinin 12-ci maddəsində deyilir ki, bu sənəd «Ermənistan Konstitusiyasının hazırlanması, ona əlavə və dəyişikliklərin edilməsi, dövlət orqanlarının fəaliyyəti, Respublikada yeni qanunvericiliyin hazırlanması üçün əsasdır». Beləliklə, qeyri-legitim və hüquqi əsası olmayan bəyannamə 1995-ci ildə Ermənistan Konstitusiyasının əsasını təşkil edib və bu, onun preambulasında açıq şəkildə əksini tapıb. Bu isə o anlama gəlir ki, Ermənistan Konstitusiyasında Azərbaycana ərazi iddiaları var. Odur ki, Paşinyanın belə vəziyyətdə imzalayacağı istənilən sülh müqaviləsi ölkə konstitusiyası ilə ziddiyyət təşkil edəcək və ikiqat qeyri-legitim olacaq: həm bəyannaməyə görə, həm də Konstitusiya ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün.

Ermənistanın subyektiv qazanması

Yeri gəlmişkən, sadalanan səbəblər üzündən Ermənistan Konstitusiyasının özü də qeyri-legitimdir. Paşinyan parlamentdə ötən ilin sonundakı çıxışında ölkəsinin Müstəqillik Bəyannaməsini məhz bu səbəbdən «böyük problem və faciə» adlandırmışdı: «Mən son illərdə Müstəqillik Bəyannaməmizi dəfələrlə təkrar-təkrar oxumuş və dəhşətli nəticəyə gəlmişəm: bu Bəyannamənin məğzi ondan ibarətdir ki, Ermənistan Respublikası mövcud ola bilməz. Bu bizim ən böyük problemimiz və faciəmizdir».

Yeni konstitusiyanın qəbulu, orada Azərbaycan və Türkiyəyə ərazi iddialarından imtina olunması Ermənistanın müstəqil dövlət qurması üçün legitim əsas yaradacaq. Bu isə Bakı ilə İrəvan arasında uzunmüddətli legitim sülh müqaviləsinin imzalanması üçün vacib şərtdir.

Konstitusiya dəyişikliyindən sonra Azərbaycanla əldə olunacaq sülh, onunla və Türkiyə ilə nəqliyyat kommunikasiyalarının, ilk növbədə Zəngəzur dəhlizinin açılması, diplomatik münasibətlərin qurulması Ermənistanın beynəlxalq münasibətlərdə əsl müstəqillik, subyektlik qazanması üçün «yol xəritəsi»dir. Bu halda o, məqsədi Cənubi Qafqazın işlərinə qarışmaq olan geosiyasi oyunçuların əlindən marionet olmaqdan qurtulacaq, Cənubi Qafqazda həyata keçirilən bütün transmilli layihələrin iştirakçısına çevriləcək.

Və sonda…

Nikol Paşinyanın xalqa müraciəti növbəti dəfə sülhə ümidlər yaradıb. Bu, müşahidəçilərə də kiçik (skeptik də olsa) ümid verir ki, bəlkə baş nazir, nəhayət, bu dəfə sözünü tutar. Məşhur blogerlərdən birinin dediyi kimi, «dünyada bəyanatlarında ardıcıllıq olmayan iki siyasətçi var. Bu, Makron və Paşinyandır. Onların hər ikisi bu gün bir söz deyə, sabaş başqa, üçüncü gün isə tam fərqli fikir söyləyə bilər. Anlamaq olmur ki, onlar özləri nə istədiklərini bilirlər, ya yox».

Paşinyanın, nəhayət, sözünü tutması Ermənistanı illərdir davam edən geosiyasi, hüquqi, nəqliyyat və s. dalanından çıxara bilər.