AĞILLI KONSOLİDASİYA ZAMANI

Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) öz Nizamnaməsinin IV maddəsi çərçivəsində Azərbaycanla illik məsləhətləşmələrini başa çatdırıb və missiyasının Bakıya səfərinin nəticələrinə dair yekun bəyanat təqdim edib.

IMF-nin qiymətləndirmələrinə görə, Azərbaycan iqtisadiyyatı 2025-ci ildə 3,5% artacaq və bu, Avropadakı orta səviyyədən yüksəkdir. Lakin 2026-cı ildən başlayaraq artım yavaşlayacaq və 2,5%-ə düşəcək. 2025-2029-cu illərdə orta illik artım, orta hesabla, 2,66% təşkil edəcək.

Bu, bir neçə amillə bağlıdır. Bu, ilk növbədə, karbohidrogen sektorunun durğunluğu ilə əlaqədardır. Nəzərə alsaq ki, yanacaq-enerji kompleksi hələ də ixrac gəlirlərinin və büdcə gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsini formalaşdırır, burada məhdud artım bütün iqtisadiyyata yavaşlayıcı təsir göstərir. İkincisi, dövlət büdcəsindən və Azərbaycan Dövlət Neft Fondundan (ARDNF) maliyyələşdirilən böyük infrastruktur və sosial layihələrin həyata keçirilməsi 2023-2024-cü illərdə iqtisadiyyata qısamüddətli impuls verib. Lakin bu layihələr başa çatdıqca və yeni müqayisə edilə bilən təşəbbüslər olmadıqca iqtisadi effekt zəifləyir. Üçüncüsü, qeyri-neft ixracı sektoru bir neçə məhsul kateqoriyasından və bazarlardan asılı olaraq qalır və onun artım tempi neft-qaz gəlirlərinin mümkün azalması ilə bağlı itkiləri kompensasiya etmir.

Maliyyə yastığı

IMF-nin hesabatında qeyd edilib ki, Azərbaycan əhəmiyyətli valyuta ehtiyatlarına malikdir - ARDNF və Mərkəzi Bankın aktivləri ümumilikdə 73 milyard ABŞ dolları təşkil edir və bu da 40 aydan çox idxala ekvivalentdir. Yaxın illərdə onun həcminin 71-72 milyard ABŞ dolları səviyyəsində sabit qalacağı gözlənilir. Bu, güclü makromaliyyə yastığı formalaşdırır və valyuta siyasətinə inamı gücləndirir.

Bununla belə, IMF neft və qaz gəlirlərinin ağıllı bölüşdürülməsinin vacibliyini xatırladır. Uzunmüddətli perspektivdə strateji ehtiyatların təkcə büdcənin qısamüddətli ehtiyaclarını qarşılaması deyil, həm də özəl sektora və innovativ istehsala fokuslanmış yeni iqtisadiyyata keçid üçün əsas rolunu oynaması vacibdir.

Hazırda büdcə hələ də ARDNF-dən transfertlərdən asılıdır - 2025-ci ildə onların dövlət büdcəsi gəlirlərindəki payı 37,75%-ə qədər artacaq (2024-cü ildəki 34,4%-ə qarşı). IMF-nin ekspertlərinin fikrincə, bu isə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsini və özəl investisiyaların genişləndirilməsi zərurətini artırır.

Bu baxımdan Fond Azərbaycana 2025-ci ildən başlayaraq tədricən fiskal konsolidasiyaya başlamağı tövsiyə edir. Söhbət növbəti 10 il ərzində qeyri-neft sahəsi üzrə ilkin kəsirin qeyri-neft ÜDM-in 1,5-2 faiz bəndi həcmində illik azaldılmasından gedir.

IMF-nin hesablamalarına görə, qeyri-neft sahəsi üzrə ilkin kəsirin hədəf səviyyəsi qeyri-neft ÜDM-in 6-6,5%-ni təşkil etməlidir. Bu, resursların daha ədalətli bölüşdürülməsini təmin edəcək, neft və qaz gəlirlərinin mümkün azalması şəraitində xərclərin artımını məhdudlaşdırmağa imkan verəcək, fiskal dayanıqlılığı qoruyacaq və iqtisadiyyatın “həddindən artıq qızması”nın və qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin itirilməsinin qarşısını almağa kömək edəcək.

Amma Fond xəbərdarlıq edir: fiskal düzəlişlərin təxirə salınması və ya ondan kənara çıxma büdcə qaydasına inamı sarsıda və gələcək nəsillər üçün aktivlərin qorunmasını çətinləşdirə bilər. Büdcə qanunvericiliyində planlaşdırılan dəyişiklikləri nəzərə alaraq, hökumətə fiskal qaydadan mümkün kənarlaşma şərtlərini daha dəqiq müəyyən etmək, avtomatik düzəliş mexanizmini tətbiq etmək, fiskal risklərin qiymətləndirilməsini və idarə edilməsini gücləndirmək tövsiyə olunur.

Fiskal qayda - büdcənin həddindən artıq xərclərini məhdudlaşdıran və neft qiymətlərinin dəyişkənliyindən asılılığı azaltmağa yönəlmiş mexanizm - Azərbaycanda 2018-ci ildə tətbiq edilib. Bir çox beynəlxalq ekspertlər bunu xammal ölkələri üçün səmərəli alət hesab edirlər. Ondan imtina ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertlərin artması və müvafiq olaraq xarici şoklara qarşı həssaslığın güclənməsi deməkdir. “Qızıl qayda”nın, yəni bu transfertlərin yalnız investisiya məqsədləri üçün istifadəsinin tətbiqi isə neft və qaz qiymətlərinin dəyişməsinin təsirini yumşaltmağa, milli valyutaya inamı gücləndirməyə və iqtisadi artımın dayanıqlılığını təmin etməyə imkan verəcək.

Məsələ ondadır ki, IMF-nin proqnozlarına görə, neft və qaz qiymətlərinin cari səviyyələrdən 20-25% aşağı düşməsi fiskal gəlirləri əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Əlbəttə, bu, dövlət öhdəliklərinin, o cümlədən sosial sahədə və azad edilmiş ərazilərin bərpasında artdığı şəraitdə arzuolunmaz tendensiyadır. Hesablamalara görə, neftin qiymətinin hər 10 ABŞ dolları azalması neft və qaz gəlirlərinin ildə təxminən 1,1-1,3 milyard manat aşağı düşməsinə, qaz qiymətlərinin 50 ABŞ dolları azalması isə ildə 400-500 milyon manat itkiyə səbəb olur.

Fondun hesablamalarına görə, 2025-ci ildə təbii qazın qiyməti 1000 kubmetr üçün 517,4 ABŞ dolları təşkil edəcək. Daha sonra onun qiymətində davamlı azalma gözlənilir: 2026-cı ildə - 424,7 dollara, 2027-ci ildə - 342,2 dollara, 2028 və 2029-cu illərdə isə 90,2 dollara qədər.

Keçid vaxtı

Dayanıqlı fiskal konsolidasiyaya nail olmaq üçün IMF Azərbaycana vergi bazasının genişləndirilməsi daxil olmaqla geniş tədbirlər spektrini həyata keçirməyi təklif edir. Vergi güzəştləri səbəbindən büdcənin illik itkiləri 2 milyard manatdan çoxdur və bu da ÜDM-in təxminən 1,5%-ni təşkil edir. Gəlirlərin toplanması səmərəliliyini artırmaq üçün vergi intizamını gücləndirmək, həmçinin sistemin zəif həlqələrini müəyyən etməyə və vergi nəzarətinin səmərəliliyini artırmağa imkan verəcək TADAT metodologiyası üzrə vergi inzibatçılığının qiymətləndirilməsini aparmaq lazımdır.

Fond subsidiya sistemini rasionallaşdırmağı və eyni zamanda onların səmərəliliyini artırmaqla dövlət investisiyalarının həcmini tədricən azaltmağı məsləhət görür. Fiskal riskləri minimuma endirmək və iqtisadi artımı stimullaşdırmaq üçün hökumət özəl investisiyaların cəlb edilməsi üçün əlverişli şərait yaratmağa davam etməyə çağırılır.

IMF əsas islahatlar arasında dövlətin iqtisadiyyatda iştirakının azaldılmasını və dövlət müəssisələrinin səmərəliliyinin artırılmasını vurğulayır. Bu baxımdan 2020-ci ildə Azərbaycan İnvestisiya Holdinqinin (AİH) və 2024-cü ildə Azərbaycan Nəqliyyat-Kommunikasiya Holdinqinin (AZCON) yaradılması qeyd olunur. Fond ekspertləri bu illər ərzində AİH tərəfindən görülən tədbirlərə də müsbət yanaşıblar. Buraya, məsələn, müşahidə şuralarının formalaşdırılması, müstəqil auditin keçirilməsi və maliyyə hesabatlarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, dövlət şirkətlərində korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və s. daxildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan son illərdə büdcə xərclərinin artımının investisiya proqramları hesabına təmin edildiyi genişləndirici fiskal siyasət həyata keçirib. Bu tədbirlər məşğulluğu dəstəkləməyə, infrastrukturu inkişaf etdirməyə və regionları bərpa etməyə kömək edib. Beləliklə, regionlarda işçi qüvvəsi nisbətən ucuz qalır və bu da əməktutumlu klasterlərin yaradılması üçün imkanlar açır. Lakin dayanıqlı artım üçün məhsuldarlığın artırılması istiqamətində strateji seçim lazımdır. Bu məqsədlə yüksək keyfiyyətli institusional mühitin yaradılması, maliyyələşdirmə mənbələrinə çıxış, biznesin düzgün seqmentləşdirilməsi və ixtisaslaşması, yüksəkixtisaslı insan kapitalının prioritet hazırlığı tələb edilir.

Bu kontekstdə xarici investorlar iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə əsas rol oynayırlar. Onların töhfəsi təkcə əsas kapital qoyuluşunda deyil, həm də yeni texnologiyaların tətbiqində, təcrübələrin ötürülməsində və yeni sahələrin mənimsənilməsi və rəqabətqabiliyyətli dəyər zəncirlərinin inkişafı üçün zəruri olan şəbəkə imkanlarının yaradılmasında özünü göstərir. Maliyyələşmə mənbələrinin genişləndirilməsi isə son nəticədə ixracın şaxələndirilməsinə (təkcə mallar deyil, həm də xidmətlər spektrinin genişləndirilməsi hesabına) gətirib çıxaracaq və bu da öz növbəsində neft və qaz qiymətlərindən asılılığı azaldaraq xarici valyutanın sabit daxil olmasını təmin edəcək.

Maliyyələşməyə çıxış

IMF, həmçinin özəl sektorun maliyyələşməyə çıxışının yaxşılaşdırılmasını zəruri hesab edir. Fondun iqtisadçılarının fikrincə, bank sistemində əldə edilmiş sabitliyə baxmayaraq, maliyyə və fond bazarları zəif inkişaf etmiş olaraq qalır və bu da biznesin və özəl investisiyaların artımını məhdudlaşdırır. Bu baxımdan fond özəl sektorda korporativ idarəetmənin yaxşılaşdırılmasını, mühasibat uçotu və auditin keyfiyyətinin artırılmasını, həmçinin qanunvericilik bazasının modernləşdirilməsini tövsiyə edir. IMF-nin hesabatında vurğulanır ki, “2024-2026-cı illərdə maliyyə sektorunun inkişaf Strategiyası” düzgün olaraq bu maneələrin aradan qaldırılmasına istiqamətlənib.

Fond Azərbaycanın bank sektorunun maliyyə dayanıqlılığını yüksək qiymətləndirir, eyni zamanda bu sahədə ayrı-ayrı risklərin qaldığını vurğulayır. Fondun Maliyyə Sektorunun Qiymətləndirilməsi Proqramının (FSAP) nəticələrinə görə, stress-testlər bankların həm baza, həm də əlverişsiz ssenarilərdə kapitallaşma səviyyəsinin kifayət qədər olduğunu təsdiqləyib. Buna baxmayaraq, məhdud kapital buferləri olan bəzi banklar stress şəraitində minimal normativ tələblərə cavab verməyə bilər.

Bundan başqa, neft-qaz sektorunun dinamikasından asılı olan iri korporativ depozitlərin yüksək payı likvidlik riskləri yaradır. Risklər arasında, həmçinin dollarlaşmanın yüksək səviyyəsi qeyd edilir, təminatsız istehlak kreditlərinin sürətli artımı isə prosiklik riskləri gücləndirə bilər.

Azərbaycan hakimiyyətinin tənzimləmə və nəzarəti gücləndirmək səyləri müsbət qiymətləndirilir. IMF-nin missiyasının ekspertləri hesab edirlər ki, Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) yeni tənzimləyici normaların, makroprudensial siyasətin və korporativ idarəetmə və risklərin idarə edilməsi standartlarının hazırlanmasında əhəmiyyətli irəliləyişə nail olub. Xüsusilə, AMB 2025-ci il martın 1-dən kreditləşmənin sürətli artımına və kreditlər ilə ÜDM arasındakı fərqin qarşısını almaq üçün bankların tənzimləyici kapitalının 0,5% həcmində əlavə əks-tsiklik kapital buferi tətbiq edib. Həmçinin yüksək depozit konsentrasiyası olan banklar üçün ehtiyat tələbləri gücləndirilib.

IMF bank sektorunun dayanıqlılığının daha da artırılması üçün prioritet istiqamətlər arasında sistem əhəmiyyətli bankların gücləndirilməsini qeyd edib.

İnflyasiyanın proqnozlaşdırılan sabitləşməsi ilə fond AMB-yə cari monetar siyasəti saxlamağı, eyni zamanda qabaqlayıcı göstəricilərə əsaslanaraq dəyişikliklərə operativ reaksiya verməyə hazır olmağı məsləhət görür. Beləliklə, analitiklər əmindirlər ki, 2025-2026-cı illərdə inflyasiya səviyyəsi AMB-nin hədəf diapazonunda (4±2%) qalacaq.

Bir sözlə, deyilənləri nəzərə alaraq, Azərbaycan ilə IMF arasında əməkdaşlığın 2006-cı ildən bəri fond sazişinin IV maddəsi çərçivəsində müntəzəm məsləhətləşmələr və makroiqtisadi siyasət sahəsində texniki dəstək göstərilməsi əsasında qurulduğunu qeyd etmək vacibdir. Enerji daşıyıcılarının ixracından əldə edilən sabit gəlirlər sayəsində Azərbaycan IMF-nin maliyyə resurslarına ehtiyac duymayıb və fondun qarşısında kredit öhdəlikləri yoxdur. Bununla əlaqədar olaraq, fondun tövsiyələri məsləhət xarakteri daşıyır, ölkənin gələcək davamlı iqtisadi inkişafı üçün dəyərli ekspert qiymətləndirməsi və istiqamətlər təqdim edir.