FİKİR HAQQI OLAN RƏSSAM

Gənc rəssam Zöhrab Salamzadənin əsərləri özündə heyrətamiz Şərq əsatirlərinin sehrini cəmləşdirən ayrıca bir dünyadır. Sakit, tələsmədən izlənilməli dünya. Burada cinlər və müdriklər, divlər və dərvişlər, əjdahalar və münəccimlər qonşuluq edir. Burada rəssamın özünün sevimli rəsm nəqlinin incə dəqiqliyi var. 2009-cu ildən Zöhrab SALAMZADƏ Azərbaycan Rəssamlar İttifaqı (ARİ), “Art Council Azerbaijan”, Yarat! Müasir İncəsənət Məkanı və digərləri tərəfindən təşkil edilmiş bir sıra sərgilərin iştirakçısıdır. Onun rəsmləri Böyük Britaniya, Dubay, Qətər, Polşa, Fransa və Latviyada nümayiş etdirilib. O, 2019-cu ildə fərdi sərgi keçirib. ARİ-nin üzvüdür. Onun əsərləri şəxsi kolleksiyalarda saxlanılır, rəssamın emalatxanası isə Orta əsr miniatürünə yumşaq istinadın əvəzedilməz “ətri” ilə nağıllar dünyasına özünəməxsus portaldır və burada təsadüfə yer yoxdur: yalnız şifahi mədəniyyət daşıyıcıları tərəfindən hələ də qorunan folklor hekayələrinin incə və ağıllı şərhi var.

- İşlərinizdə, demək olar ki, hər zaman qızıl boya var. Şərq koloriti üstünlük təşkil edir?

- Mənim üçün qızıl, nə qədər gülməli səslənsə də, neytral rəngdir, o heç nəyə bağlı deyil. O, ağ və qara kimi istifadə edilə bilən üçüncü rəngdir. Bu rəng parlayır və işığın ona necə düşməsindən asılı olaraq dəyişir, işə müəyyən daxili hərəkət verir. Yaradıcılığımda dekorativ element olmaqla yanaşı, eyni zamanda işlərə bir nağılvarilik verir. Onunla incə gözəllik yaranır. Akademik təhsil almış biri kimi, bu boya olmadan qızıl effekti yaratmağı bilirəm, amma mənim üçün onun öz təbii rəngi ilə seçilməsi vacibdir. Şərqdə qızıl həmişə sadəcə zənginliyin əksi kimi deyil, fərqli qavranılıb. O, hər şeydən əvvəl, heyranlıq dərəcəsinə yüksəldilmiş gözəllikdir.

- Ümumiyyətlə, palitranızın seçimi necə yaranır?

- Bəzən müəyyən bir ideya ilə diktə olunan qərarlar olur. Əgər hansısa bir diptix çəkmək istəyirəmsə, əvvəlcə aparıcı rəngi seçirəm. Ya da, tutaq ki, əvvəllər sıx işləmədiyim bir rəngə üstünlük verirəm. Bəzən belə yanaşma uğurlu olur. Və əksinə. Amma çox vaxt palitra haqqında düşünmürəm. Gündəlik həyatda bizi çoxrənglilik əhatə edir. İndi söhbət etdiyimiz otaqda onlarla rəng var və hamısı harmonikdir. Niyə? Hər şey işıq və kölgədədir. Məsələn, sarı yastıq, işıq-kölgənin düzgün istifadəsi ilə hətta bənövşəyi otaqda belə yad görünməyəcək. Amma “düzgün bucaq”dan azacıq kənara çıxsan, qəribə bir ləkə meydana gələcək. Bu daha çox texniki tərəfə yaxındır. Düşünürəm ki, işıq və kölgənin imkanlarından ağıllı istifadə olunsa,  onun kətanda uyğunlaşmayacağından qorxmadan istənilən rəngi istifadə etmək mümkündür.

- Təsviri sənətdə həndəsə və riyaziyyat?

- Mən bu qədər dərinə getmirəm. Sadəcə, kobud desək, təsviri sənətin əlifbası var. Rəssam üçün həyati vacib olan məktəb və klassik təhsil var. Hamımız ilk baxışda zövqsüz kimi qəbul etdiyimiz hər hansı məkanda olmuşuq. Amma orada düzgün işıqlandırma həyata keçirsən, kölgələrin müəyyən bucaqları yaranacaq, məkan harmonik olacaq və gözlər yorulmayacaq. Ona görə də deyirəm ki, ümumi qəbul edilmiş və ümumi tanınmış rəng kombinasiyalarından kənara çıxan hər hansı rəng kombinasiyalarından qorxmadan bütün palitradan istifadə etmək lazımdır. Sadəcə bu zaman detallara diqqət yetirmək lazımdır...

- Yenə də detallaşdırma...

- Hər hansı bir əşyanı sırf qızıl rənglə çəkən zaman onun çox pis görünəcəyini bilirəm. Amma düzgün işıq-kölgə qoysam, o “canlanacaq”. Yenə də bu, rəssamların daxili mətbəxinin təsviri üsullarının peşəkar fəndləridir. Yəni bu, iş prosesi zamanı maraqlı deyil. Əslində, rəsm çəkmə prosesinin özü də sehrli bir şey deyil. Çünki düşünmək daha maraqlıdır. Hansısa nəticəni görmək. Amma elə olur ki, mən özüm kənardan bir insan kimi bir neçə gün dalbadal kətanın qarşısında işdə ola bilərəm: sadəcə oturub gələcək rəsmə baxaraq. Bu arada, həyat yoldaşıma dəfələrlə izah etmişəm ki, belə anlarda məni şüurlu tənbəl insan kimi qəbul etməsin. Çünki belə anlarda mən yaradıcı icranın texniki tərəfini işləyirəm: bu və ya digər detalı boyamalıyam ki, digərinə keçim. Düşünürəm ki, müəyyən bir yerdə boya quruya biləcəkmi ki, mən onu başqasına keçərkən dayaq kimi istifadə edə bilim? Mən əvvəlcədən boyaların quruma vaxtını hesablayıram. Onların quruma vaxtları fərqlidir. Üstəlik, otaqdakı temperaturdan çox şey asılıdır.

- Yəni yaradıcılıq ilham mənbəyindən daha çox mərhələlərin bölüşdürülməsi haqqındadır?

- Bu, mənim halımda belədir. Amma təkcə bu deyil. Kətanı götürüb dərhal boyalarla işləyən rəssam bu istiqamətdə baş sındırmır. O, kətandan bir qədər uzaqda dayanaraq, müəyyən üsullar sayəsində bütöv bir rəsm kimi qəbul ediləcək xətlər və ya cizgilər əlavə edir. Mənim vəziyyətimdə isə demək olar ki, “burnumu kətana dirəyərək” detallı iş tələb olunur. Ona görə də əllərin iş tremorunun qarşısını almaq üçün barmaqları qoymaq imkanı - apriori vacibdir. Mən, demək olar ki, kətan və boyalarla vəhdət şəklində “nəfəs alıram”, anları tuturam.

- Rəsmlərinizi yenidən çəkməli olduğunuz hallar olur?

- Dəfələrlə... Bu mənada təcrübəm var. Hətta kətanı da dəyişə bilərəm. Bu arada, hazırda üzərində işlədiyim rəsm çox diqqətin tələb olunduğu əsərlərdəndir. Əgər sadəcə bir detalı belə bəyənməsəm, onun ümumi konsepsiyada necə harmonik olacağını həll etmək üçün saatlarla axtarış aparmağa hazıram. Xatırlayıram, bir həftə, demək olar ki, bitmiş bir kətanla “ünsiyyət”dən sonra, gözlərimi qıcıqlandıran kiçik bir detala görə, işin bir hissəsini rəngləməyə və onun üzərində yenidən işləməyə başladım.

- Rəsm müqavimət göstərir?

- Müqavimət göstərən mənəm...

- Rəsmlər üçün nağıl mövzularının seçimində praqmatik-soyuq dünyaya qarşı kiçik bir müqavimət elementi yoxdurmu?

- Müasirliyimiz belə də xarakterizə oluna bilər. Amma mənim düşüncəmə görə, madam ki, biz məhz bu zaman kəsiyində yaşayırıq, bizim üçün belə bir dünya heç bir xüsusiyyəti olmayan yaşayış mühitidir. Və ehtimal edirəm ki, on il sonra kimsə müəyyən müstəsna anlar tapacaq. Uzağa getməyə ehtiyac yoxdur, sadəcə ölkəmizin sovet dövrünə müraciət etmək kifayətdir. Axı, elə bir hiss var ki, biz o dövrün insanlarından fərqlənirik. Düşünürəm ki, bu, nəsillərin dəyişməsinə xasdır. Cəmiyyət inkişafa təsir göstərən texnologiyaların təsiri altında dəyişir. Müasirlər üçün bu, tamamilə normal axındır. Qiymətləndirmək yalnız illər keçdikdən sonra mümkündür. Əslində, yaradıcılığımda müraciət etdiyim miniatürlər də onların müstəsnalığı barədə az düşünən insanlar tərəfindən yazılırdı. Və onları adi qəbul edirdilər, çünki başqa təsvir üsulları görmürdülər. Ya da o dövrün cəmiyyətinin konkret tələblərinə uyğun yazırdılar. Xatırlayıram, filmlərin birində eşitmişdim ki, intibah dövründə mələyin təsviri onu indiki zamanda xüsusi təyinatlı qüvvələrin geyimində çəkməyə bənzəyirdi. Və bunda həqiqət var, çünki məhz belə idi o dövrün geyimi. Rəssamlar ətraf aləmi əks etdirirlər. Bu, aksiomdur.

- Kətanın arxasında baş verənlərin müəyyən yükü?

- Bu, bizim üçün adidir. Rəssam seçim imkanı verən daha çox məlumat alır. Məsələn, mənim üçün maksimum yaxın olan və kətanda təcəssüm etdirə biləcəyim - XVIII və XX əsrin əvvəlləri, Rusiya imperiyası dövrüdür, o zaman insanların geyimi, Avropa təsirinə baxmayaraq, hələ də milli elementləri qoruyub saxlayırdı. Mənə bir rəssam kimi belə istiqamətdə işləmək daha xoşdur. Etiraf edirəm ki, sovet dövrünün təmayülləri mənim üçün cəlbedici deyil. Belə deyək - orada az nağıl var. Halbuki, ola bilsin ki, vaxt keçəcək və mən bir rəssam kimi sovet dövrünün geyimində müəyyən bir xoş detal tapacağam. Bu gün mənim işlərimdə qəhrəmanlar yuxarıda səslənən dövrdən daha qədim geyimlərdə təsvir olunurlar.

- Niyə qədim dövrlərə müraciət?

- Belə sevgi, çox güman ki, digər şeylərlə yanaşı, Əzim Əzimzadənin yaradıcılığının təsirindən irəli gəlir. Axı, mənim rəssam kimi formalaşmağım bu heyrətamiz rəssamın adını daşıyan məktəbin divarları arasında baş verib. Onun əsərləri hər fırça hərəkətində dövrün ruhu ilə dolu idi. Gizlətmirəm ki, mən vizualam və yaradıcılığımda bu, həlledici rol oynayır. Bu, mənim üslubumdur: diqqətli detallara sevgi. Müəyyən mənada, göz üçün adi olanı dəyişdirməkdə mənim bu və ya digər ideyamın necə görünəcəyinə maraq. Məsələn, divlər cücələr kimi yumurtadan çıxsaydılar, necə görünərdilər. Bunu mən bir sıra işlərdə, o cümlədən keramikada təcəssüm etdirmişəm.

- Siz öz işlərinizlə birlikdə böyüyürsünüz?

- Birmənalı şəkildə!

- Qeyd etməyə bilmərəm ki, süjet dolğunluğuna baxmayaraq, kətanda çox vaxt “hava” üçün xeyli boş məkan var.

- Mən orta əsr miniatürlərini sevirəm. Rəsmin “çərçivədən kənara çıxdığı” elementlər. Bu, mənim gözümdə gözəlliyin xüsusi vurğulanmasını daşıyır. Buna görə də kətanda müəyyən qədər yer saxlayıram ki, vizual olaraq süjeti vurğulayım, həcm verim. Sanki hekayəni davam etdirim. İşi kətanın kənarlarına qədər doldurmaq xoşuma gəlmir. Mən rəsmlərin çərçivələnməsindən imtina etmirəm, bu, onları əlavə bəzəyir. Amma mən bir neçə qat çəkərək müəyyən dərinlik göstərməyi sevirəm. Kobud desək, mən effektlər üzərində işləyirəm.

- Effektlər bəzən birmənalı olmayan kənar qavrayışa səbəb olur.

- Nə qədər insan varsa, o qədər də fikir və qavrayış var. Bu, normal bir şeydir. Müəllif olaraq mən kənar fikirləri “buraxmaq” və öz fikrimi saxlamaq hüququna malik olduğuma əminəm. Onun doğru olub-olmadığını zaman göstərir. Amma mənim üçün işlərimə qoyduğum şey doğru olaraq qalır. Bu, mənim dünyamdır. Mən onun yaradıcısı və oradakı süjetlərin, personajların, vizual məzmunun taleyinin təyinedicisiyəm.

- İddia edirsiniz ki?...

- ...Xeyr. Söhbət yalnız kətan çərçivəsində gedir!

- Sizin qəhrəmanlarınız... Onlar nə ilə yaşayırlar? Nə haqqında yaşayırlar? Axı, rəsm üzərində iş gedərkən, hər biri müəyyən bir tarixlə zənginləşir...

- Şübhəsiz, proses zamanı bu və ya digər “hərəkət”lər barədə düşünməmək mümkün deyil. Mənim üçün də kimin aparıcı personaj olacağı maraqlıdır. Süjetin qəhrəmanları arasında qarşılıqlı əlaqə sistemi necə qurulacaq. Bunlar mənim sevdiyim detallardır. Məsələn, avtomobildə iki nəfər, Şərq stilizasiyasını kənara qoyuruq, çünki onun sərnişinləri şəxsiyyətlərdir və hər biri süjetə görə cari anda təklif olunan vəziyyətlərdə “yaşayır”lar. Və ya, məsələn, indiki “neft” əsərimdə: mənim özüm üçün də maraqlıdır ki, istirahət edərkən bu möhtəşəm malikanənin sahibi nə düşünür, onu izləyən ev sakinləri də nə isə düşünürlər. Diqqətim, həmçinin məişət koloriti elementləri vasitəsilə atmosfer “dolğunluğuna” yönəlir, bu da həmin tarixi dövrdə mövcud olmuş və əsas qəhrəmana sırf fərdiləşdirilmiş istinad əks etdirən elementlərdir. Mən bu rəsmdə tamaşaçıya müəllif dialoqunda iştirak etməyi təklif edirəm ki, bu da müəyyən dərəcədə onu özü üçün nəsə çıxarmağa, yeni bir şey öyrənməyə, məsələn, tərəqqinin nədən ibarət olduğunu anlamağa təşviq edə bilər. Bizim həyatımız detallar üzərində qurulub, bunlardan tarix formalaşır və mənim yaradıcılığım bunu əks etdirir.

- Yoxsa “kətan üzərində bədən” formasını alan şəxsi nağıllarınız semantik rəsm məzmununa görə bir qədər dərindir?

- Ola bilər. Hətta hər hansı bir süjeti oxuduqdan sonra, o, mənim təxəyyülümdə böyüyür və artıq kətanda “görməyə” başladığım yeni komponentlər qazanır. Və bu, mətndə danışılandan daha çox məna kəsb edir. Başa düşürəm ki, kənardan bu, bir az eqoist görünə bilər, amma məni müəyyən çərçivələr daxilində rəsm çəkməyə məcbur etmək qeyri-mümkündür.

- Bu halda sifariş üzrə işləmirsiniz...

- Çox nadir hallarda. Sirr deyil ki, tələbə üçün maliyyə vəsaiti vacibdir. Dərhal qeyd edim ki, ailəm tərəfindən həmişə demək olar ki, hər şeydə dəstək almışam. Xatırlayıram ki, onun sayəsində artıq o zaman emalatxana kirayələmək imkanım var idi. Baxmayaraq ki, o vaxt və sonra uzun müddət rəsmlər heç bir gəlir gətirmirdi. O zaman məhz özəl sifarişlərin yerinə yetirilməsi təcrübəsi var idi ki, bu da pul ödəyən insanın istəyindən və ya fikrini qəbul etdirməsindən asılılığı göstərdi. Rəssam kimi öz müəllif yanaşmamın və son nəticə görüşümün düzgünlüyünü çatdırmağa çalışırdım. Bu, həmişə işləmirdi. Lakin qarşılıqlı ünsiyyət təcrübəsi qazanılıb və buna görə də bu gün sifariş qəbul edərkən, əvvəlcədən razılaşıram ki, əgər nəticədə sifariş bəyənilərsə, rəsm satılır. Əgər yox, o məndə qalır.

- Harmonik qarşılıqlı anlaşma qurursunuz?

- Onsuz “sifariş üzrə” işləmək mənim üçün qəbuledilməzdir. İndi, məsələn, mən neft mövzusunda bir rəsm üzərində işləyirəm. İlkin kiçik eskiz sifarişçi tərəfindən təsdiqləndi, halbuki mənim fikrimcə, o, tam uğurlu deyildi. Və sonrakı anlaşılmazlıqlardan qaçmaq üçün, yazılış prosesində "istənilən" süjet məzmununa istənilən əlavələr etmək üçün tam təsdiq aldım. Dünən vacib vizual detallaşdırma əlavə etdim və inanılmaz yaradıcı zövq aldım.

- Yəni kənar rəy qəbul edilməzdir?

- Hesab edirəm ki, mənim işimdə - yox. Mənə kənar rəy nəyə lazımdır? O, mənə nə verəcək?

- Axı, rəssam auditoriyaya yönələrək rəsm çəkir!

- Mən belə düşünmürəm. Həyat yoldaşım interyer dizayneridir. Biz kollecdə birlikdə oxumuşuq. O, qəlbən rəssamdır və təhsil aldığımız dövrdə məndən çox daha yaxşı rəsm çəkirdi. Bu gün onun işlərinə baxarkən, qeyd etməkdən yorulmuram ki, əgər o, rəssamlıq yolunu seçsəydi, məni çox geridə qoyardı. Onun timsalında görürəm ki, öz işində sifarişçilər onun layihələrini öz zövqlərinə uyğunlaşdırmağa çalışdıqda hansı çətinliklərlə üzləşirlər. Həm də mən hər kəsin öz zövqünə sahib olduğunu və ona riayət etməyə çalışdığını inkar etmirəm. Beləliklə, onun üçün, işinin spesifikasına görə, balans tapmaq sadəcə zəruridir. Halbuki mənim mövqeyim əminliyə əsaslanır ki, həqiqi zövqü olan insana dizayner xidmətləri lazım deyil. Və əgər artıq peşəkara müraciət etmisənsə, onda ona qulaq asmaq lazımdır. Ona görə də, əgər özünü rəssama məsləhət verəcək qədər incəsənətdən anlayan hesab edirsənsə, bu zaman özün çək! Düşünürəm ki, yaradıcı insanlara, o cümlədən musiqiçilərə, rejissorlara, dizaynerlərə, memarlara və s. sadəcə öz mövqelərini daha ciddi şəkildə müdafiə etmək lazımdır. Biz müəyyən dərəcədə cəmiyyəti formalaşdırırıq. Biz ona uyğunlaşmamalıyıq. Əks halda xaos olacaq. Zövqsüzlük hökm sürəcək. Ətrafınıza baxın, hazırda efirləri nə doldurur? Televiziya, radio, sosial şəbəkələri. Hər yerdə yayımlanan və ya avtomobillərdən səslənən musiqi tamamilə zövqsüzdür. Və bu insanların günahı deyil. Onları bununla “bəsləyirlər” və onlar bu bayağılıq atmosferində yaşayırlar. Mənfəət axtarışı ilə əvəz olunan mənəvi komponent yox olub. Cəmiyyət istehlakçıdır və tarix çoxdan sübut edib ki, kütləvilik onun üçün ən yaxşısı deyil. Aşağı səviyyəli güzəştlərlə qarışıq zövq tənqidi düşüncəni öldürür.

- Amma dünya incəsənətini, məsələn, çılpaq bədən olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil!

- Qoy o, estetik cəhətdən əsaslandırılmış olsun. Keçmişin fırça ustadları çılpaqlığı estetik paradiqmaya çeviriblər. Hər biri öz üslubunda, lakin gözəllik və fəlsəfə kultunun mahiyyətini qoruyaraq. Onlar cəmiyyətin arxasınca getməyib, rəssamlıqda öz baxışlarına sadiq qalıblar. Bəlkə də ona görə onların çoxu yoxsulluq içində ölüb. Axı, elə nümunələr var ki, rəssam cəmiyyətdən tanınma gözləməyib, əksinə onu özünə uyğunlaşdırıb. Pikassonun sınıq üzlü rəsmlərini və ya Dalinin eksperimentlərini nümunə kimi göstərmək olar. Onlar istədiklərini edirdilər və öz xətlərini davam etdirirdilər. Beləliklə, mən hesab edirəm ki, biz, yəni yaradıcı insanlar trendlər yaratmalı, öz baxışımızı göstərməli, satış dalınca qaçmamalıyıq. Həmişə sənin işlərini qiymətləndirəcək, sərgi təşkil etməyi təklif edəcək və ya bəzi rəsmlərini almaq istəyəcək bir insan tapılacaq. Cəmiyyətə uyğunlaşmaq - özünü yaradıcı kimi itirməkdir. Bir misranı yenidən təkrar etmək istərdim: bir gün dünya mənim qarşımda əyiləcək. Mən tarixdə açıq-aşkar axmaq işlərlə qalmaq istəməzdim. Mənim üçün vacibdir ki, insanlar mənim rəsmlərimə baxaraq estetik zövq ala bilsinlər və kətan vasitəsilə çatdırdığım mənalar haqqında düşünsünlər.