YETKİNLİK YOLU

Son illər Azərbaycanda kapital bazarının inkişafına maraq nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. İnfrastrukturun modernləşdirilməsi, şəffaflığın artırılması və beynəlxalq maliyyə sistemləri ilə inteqrasiya maliyyə sektorunun gücləndirilməsinə və iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə yönəlmiş yeni strategiyanın əsas elementlərinə çevrilib.

İslahatların əsas məqsədi kapitalı səmərəli idarə etməyə çalışan investorları maliyyə resurslarına ehtiyacı olan şirkətlərlə birləşdirəcək səmərəli platforma yaratmaqdır. Kapital bazarının davamlı inkişafı ölkənin iqtisadi artımının stimullaşdırılmasında mühüm rol oynamalıdır.

Yeni gündəm

Ölkənin qiymətli kağızlar bazarının aktivləşdirilməsi tədbirləri “Azərbaycanın 2022-2026-cı illər üçün sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası” çərçivəsində həyata keçirilir və burada maliyyə bazarının bütün seqmentlərinin inkişafına və əhali və biznes üçün maliyyələşməyə çıxışın genişləndirilməsinə xüsusi yer ayrılıb.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) kapital bazarı siyasəti və tənzimlənməsi departamentinin direktoru Ümeyra İbrahimovanın qeyd etdiyi kimi, bu seqmentdə həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir.

Belə ki, 2024-cü ilin əsas nailiyyətlərindən biri kapital bazarının ticarət və ticarətdən sonrakı proseslərinin rəqəmsal platformalara tam inteqrasiyası olub və ölkə tarixində ilk dəfə açıq abunə vasitəsilə səhmlərin yerləşdirilməsi və təkrar bazar əməliyyatları mobil tətbiq vasitəsilə əlçatan olub.

Digər tərəfdən əhəmiyyətli iqtisadi potensiala baxmayaraq, Azərbaycanın kapital bazarları hələ də formalaşma mərhələsindədir.

Yeganə ticarət platforması 20 səhmdarın iştirakı ilə qapalı səhmdar cəmiyyəti kimi təsis edilmiş Bakı Fond Birjasıdır (BFB), onların arasında yerli banklar və investisiya şirkətləri üstünlük təşkil edir. Mülkiyyət strukturunda xarici kapital, xüsusilə İstanbul Fond Birjası əhəmiyyətli rol oynayır.

BFB-nin texniki infrastrukturu Koreya Fond Birjasının (KOSCOM) bölməsi tərəfindən hazırlanmış Koreya ticarət sistemi “Exture”a əsaslanır. 2020-ci ildə ilk beynəlxalq emitentin - Qara Dəniz Ticarət və İnkişaf Bankının meydana çıxması beynəlmiləlləşməyə doğru mühüm addım olub.

Amma bu sahədə ciddi məhdudiyyətlər hələ də qalır. Məsələn, pərakəndə investorların bazara birbaşa çıxışı yoxdur: əməliyyatlar həm alıcılar, həm də satıcılar tərəfində əsas ticarət iştirakçıları kimi çıxış edən investisiya şirkətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Əməliyyatların əsas həcmi borc seqmentində - dövlət istiqrazları, Mərkəzi Bankın notları və ipoteka kağızları bazarında cəmləşib.

CFD müqavilələri və FOREX bazarında əməliyyatlar kimi birjadan kənar alətlərin populyarlığı əlavə spesifiklik formalaşdırır. Bu alətlər pərakəndə investorlar üçün əlçatandır, lakin çox vaxt mərc oyunu elementinə çevrilir. Onlar investisiyalarda özünü sınamaq istəyən fiziki şəxslər üçün özünəməxsus bir çıxış yolu olub.

Azərbaycanın kapital bazarında islahatlar yenicə vüsət alır. AMB və BFB bazar iştirakçıları üçün yeni imkanların yaradılması üzərində fəal işləyir. Növbəti üç ildə ilkin kütləvi təkliflərin (IPO) aktiv inkişafı planlaşdırılır: tənzimləyici orqan listinqi stimullaşdırmaq üçün şirkətlərin birjaya çıxışının fərdi şərtlərini müzakirə etməyə hazırdır.

İstiqraz bazarının artımını dəstəkləmək üçün dövlət, korporativ və ipoteka istiqrazlarının yerləşdirilməsi həcminin artırılması nəzərdə tutulub.

Bazara daha çox özəl iştirakçı cəlb etmək üçün pərakəndə investorlar üçün rahat şəraitin yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilir. Buna paralel olaraq, IPO-nun sürətləndirilməsi proqramlarının işə salınması hazırlanır. Gözlənilir ki, maliyyə, telekommunikasiya və qida sektorlarından olan şirkətlər bu istiqamətdə liderlər olacaq.

2024-2026-cı illər üçün maliyyə sektorunun inkişaf strategiyasının məqsədi kapital bazarlarının qeyri-neft ÜDM-də payını 10%-dən 14%-ə, sektora investisiya həcmini isə 150 milyon manatdan 1 milyard manata qədər artırmaqdır.

Eyni zamanda nəzarət sisteminin təkmilləşdirilməsinə və qanunvericiliyin yenilənməsinə diqqət yetirilir. AMB sədrinin müşaviri Vüqar Əliyevin bildirdiyinə görə, 2025-ci ilin sonunadək “Kapital bazarları” haqqında qanun layihələri paketi təqdim ediləcək. Onun hazırlanması prosesinə təkcə maliyyə bazarı iştirakçıları deyil, həm də iqtisadiyyatın digər sektorlarının nümayəndələri cəlb olunub.

Şəffaflıq və investorların müdafiəsi

2025-ci ildə əsas dəyişikliklərdən biri əvvəllər kapital bazarında emissiyaların 50%-dən çoxunu təşkil edən səhmlərin qapalı yerləşdirilməsi təcrübəsinin dayandırılması olub. Bu qərar “boz seqment”in aradan qaldırılmasına, şəffaflığın artırılmasına və qiymətləndirməni təhrif edən sxemlərlə mübarizəyə yönəlib. Belə ki, əvvəllər qapalı yerləşdirmələr yanlış qiymətləndirmə və vergilərdən yayınma riskləri yaradırdı, listinq olmayan seqmentdə əməliyyatların həcmi 3 milyard manata yaxınlaşırdı. İndi belə əməliyyatlar BFB platformasından çıxarılıb və ehtimal ki, notariat kanalları vasitəsilə həyata keçiriləcək.

“Listinqin mənası təkrar bazarda şəffaf ticarətin təmin edilməsidir. İndi listinqə yalnız açıq bazarda təklif olunan səhmlər qəbul edilir”, - BFB-nin İdarə Heyəti sədrinin müavini və baş kommersiya direktoru Oqtay Qasımov vurğulayıb.

Onun sözlərinə görə, mövcud listinq siyahısındakı şirkətlərin 80-85%-i maliyyə sektorunu təmsil edir, bu siyahıda, həmçinin telekommunikasiya şirkətləri, dövlət infrastruktur müəssisələri və real sektorun bir neçə nümayəndəsi də var. “Hesab edirik ki, ölkədə, xüsusilə real sektorda kapital bazarına çıxa biləcək şirkətlər var. Biz onlarla birja ilə işləməyin üstünlüklərini müzakirə edərək müntəzəm görüşlər keçiririk”, - o əlavə edib.

BFB, həmçinin investisiya şirkətlərinin müştərilərinin hüquqlarının qorunması üçün yeni qaydalar hazırlayır. Bununla belə, Azərbaycanda hələ ki, investisiya risklərinin sığortalanması üçün səmərəli mexanizmlər yoxdur və bu da onun bazarını daha yetkin maliyyə sistemlərindən fərqləndirir.

BFB-nin İdarə Heyətinin sədri Ruslan Xəlilovun qeyd etdiyi kimi, sistemli əhəmiyyətli iştirakçılara diqqət artır və Mərkəzi Bank müvafiq alətlərin tətbiqinə xüsusi maraq göstərir. “Əgər müştərinin portfelini idarə edən investisiya şirkəti defolt vəziyyətinə düşərsə, müştərilərin hüquqlarının qorunması məsələsi ortaya çıxır. Bu, təkcə banklara aid deyil”, - o bildirib.

R.Xəlilovun sözlərinə görə, bankların və investisiya şirkətlərinin məsuliyyət mexanizmləri fərqlidir. Məsələn, Əmanətlərin Sığortalanması Fondu bank depozitlərini 100 min manata qədər təmin edir, investisiya alətləri üçün isə belə sığorta mexanizmləri mövcud deyil:

“Risklərin idarə edilməsi üçün bazar alətləri - fyuçerslər, opsionlar, svoplar tətbiq olunur. Lakin Azərbaycanın daxili bazarında onlar hələ geniş yayılmayıb. İnkişaf etmiş bazarlarda bu mexanizmlər fəal istifadə olunur və sistemli əhəmiyyətli subyektlər üçün onların tətbiqi son dərəcə vacibdir”.

Bazar mədəniyyətinin formalaşması

BFB-nin rəhbəri hesab edir ki, bir çox Azərbaycan şirkətləri, xüsusilə real sektordan olanlar, hələ fond bazarına tam çıxmağa hazır deyillər. Uğurlu IPO - birdəfəlik səhm satışı deyil. Bu, şəffaflığın təmin edilməsi, investorlarla, o cümlədən minoritar səhmdarlarla daimi ünsiyyətin aparılması və elektron səhmdar səsverməsi kimi müasir korporativ təcrübələrin tətbiqi üzrə uzunmüddətli öhdəliklərdir. “Kapital bazarına çıxış səhmlərin yerləşdirilməsi ilə bitmir. Bu, uzunmüddətli öhdəlikləri - səhmdarlarla daimi və şəffaf işi, hesabatların təqdim edilməsini, investorların hüquqlarının qorunması üçün mexanizmlərin yaradılmasını əhatə edir. Bunun üçün həm texniki, həm də institusional hazırlıq tələb olunur”, - R.Xəlilov qeyd edib.

O, həmçinin əlavə edib ki, bəzi şirkətlər üçün hazırda istiqrazların buraxılması və borc kapitalının cəlb edilməsi prioritetdir. Lakin eyni zamanda borc və səhmdar kapitalı arasında düzgün balansı saxlamaq vacibdir.

“Belə bir balansın zəruriliyinin anlaşılması formalaşsa da, şirkətlərin hazırlıq səviyyəsi hələ fərqlidir”, - o bildirib.

Buna baxmayaraq, BFB əmindir ki, ölkədə listinqi uğurla keçə biləcək şirkətlər var, ilk növbədə, maliyyə, telekommunikasiya və qida sektorlarında. “Bu gün yeni IPO-larla bağlı əsas gözləntilər maliyyə sektoru və qismən telekommunikasiya sektoru ilə bağlıdır. Banklar və sığorta şirkətləri, bir qayda olaraq, bazara çıxmağa daha yaxşı hazırlanıblar. IFRS üzrə kapital və mənfəət tələblərinə cavab verən istənilən şirkət və ya şirkətlər qrupu listinqə iddia edə bilər”, - deyə R.Xəlilov vurğulayıb.

Beynəlxalq arenaya çıxış

Paralel olaraq, BFB xarici platformalarda da əməkdaşlığı fəal şəkildə inkişaf etdirir: artıq Əbu-Dabi fond birjası ilə əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb, yaxın planlarda brokerlərin Oman və Qazaxıstan bazarlarına qoşulması var. Tam inteqrasiya üçün ticarət sistemlərinin modernləşdirilməsi və normativ bazanın harmonizasiyası tələb olunur.

BFB rəhbərinin qeyd etdiyi kimi, bu strategiyanın məqsədi Azərbaycan brokerlərinin və investisiya şirkətlərinin beynəlxalq bazarlara çıxışını asanlaşdırmaq, həmçinin xarici iştirakçıların Azərbaycan bazarına çıxışını təmin etməkdir. “Məsələn, Əbu-Dabidə fəaliyyət göstərən istənilən broker və ya investisiya şirkəti BFB-nin distant üzvü ola və öz məhsullarını bizim bazarda təqdim edə bilər. Eyni zamanda Azərbaycan şirkətləri Əbu-Dabi, Oman və Qazaxıstan birjalarına qoşula biləcəklər”, - o izah edib.

R.Xəlilovun fikrincə, bu addımlar bazarı həm tələb, həm də təklif tərəfindən genişləndirməyə imkan verəcək. Lakin bu yolda normativ bazada dəyişikliklər tələb edən müəyyən hüquqi maneələr mövcuddur.

“Bu, birgünlük proses deyil. Biz mərhələli şəkildə irəliləyirik: son 3-4 ay ərzində texniki diaqnostika aparılıb, ticarət sistemlərinin və infrastrukturun gücləndirilməsi üzrə işlər aparılır”, - o bildirib.

R.Xəlilov, həmçinin vurğulayıb ki, eyni zamanda bazar iştirakçılarının fəallığını artırmaq üçün görüşlər keçirilir, texniki həllər isə istifadə sadəliyi və rahatlığı nəzərə alınaraq qurulur. Hər bir şəxs xidmət aldığı bank vasitəsilə və ya investor tətbiqi vasitəsilə bazara çıxmaq - qiymətli kağızları tez və rahat şəkildə almaq və ya satmaq imkanına malik olmalıdır.

Bundan əlavə, birjada struktur islahatları aparılıb - komitələrin tərkibi və funksiyaları yenidən nəzərdən keçirilib, listinq və ticarət qaydaları yenilənib.

“İndi listinqə daxil olmayan qiymətli kağızlar kütləvi ticarətə buraxıla bilməz. Bu, şəffaflığın artırılması və investorların qorunması üçün vacib addımdır. Platforma yalnız müəyyən edilmiş tələblərə cavab verən qiymətli kağızlarla işləməlidir. Bu, həmçinin xarici investorlar üçün daha etibarlı və cəlbedici mühit formalaşdırır”, - R.Xəlilov qeyd edib.

Müsbət dinamika artıq görünür. 2025-ci ilin ilk üç ayının nəticələrinə görə, BFB-də əqdlərin həcmi 2,4 dəfə artaraq təxminən 18 milyard manata çatıb. Xüsusilə repo əməliyyatları və korporativ qiymətli kağızlarla əqdlər fəal inkişaf edir, onların sayı son il ərzində də 2,4 dəfə artaraq 7450-yə çatıb.

Repo əməliyyatları BFB-nin ümumi dövriyyəsinin 93,7%-ni - 16,71 milyard manatı təşkil edib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 3,4 dəfə çoxdur.

Bununla belə, dövlət qiymətli kağızlar bazarında fəallığın azalması qeydə alınıb: əqdlərin dəyəri 9,6 dəfə azalaraq 228,06 milyon manat təşkil edib. Eyni zamanda korporativ qiymətli kağızlarla əqdlərin həcmi 92,3% artaraq 900,63 milyon manata çatıb.

Bir sözlə, Azərbaycan kapital bazarının ciddi transformasiyası ərəfəsindədir. Tam və yetkin bazara gedən yol hələ yenicə başlasa da, ardıcıl islahatlar, şəffaflığa diqqət və infrastrukturun inkişafı sürətli tərəqqiyə zəmin yaradır.

Hədəflərə çatmaq institusional dəyişikliklərin investorların etimadının gücləndirilməsi və ölkədə maliyyə mədəniyyətinin inkişafı ilə uğurlu birləşməsindən asılı olacaq.