ƏNƏNƏ VƏ İNNOVASİYALAR ARASINDA

Bu gün dünyada bərpa olunan enerji mənbələri (BOEM) sahəsində təxminən 4,5 TVt güc quraşdırılıb. 2030-cu ilə qədər bu göstəricini üç dəfə artırmaq kimi qlobal hədəfə çatmaq üçün onların həcmini 11 TVt-a çatdırmaq lazımdır.

Bu kontekstdə Azərbaycanın təcrübəsi xüsusi maraq doğurur - ənənəvi olaraq neft-qaz sektoru ilə assosiasiya olunan, lakin son illərdə enerji portfelini aktiv şəkildə şaxələndirən və beynəlxalq “yaşıl energetika”ya inteqrasiya edən bir ölkə. Məhz buna görə “Baku Energy Week” (Bakı Enerji Həftəsi) çərçivəsində keçirilən yubiley 30-cu Bakı Enerji Forumunda müzakirələrin böyük hissəsi məhz enerji keçidi problemlərinə və ölkəmizin bu məsələdə təcrübəsinə həsr olunmuşdu.

Balanslaşdırılmış yanaşma

Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinin (IRENA) məlumatlarına görə, BOEM güclərinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına baxmayaraq, artım tempi hələ də iddialı hədəflərə uyğun deyil.

“Bərpa olunan enerji mənbələrinə investisiyalar da artıb - əvvəlki illə müqayisədə təxminən 100 milyard dollar artıb. İlk baxışda, 23% illik artım təsirlidir və əhəmiyyətli görünür. Lakin təəssüf ki, bu, kifayət deyil - biz hələ də düzgün yolda deyilik”, - IRENA-nın baş direktorunun müavini Qauri Sinqh forum zamanı bildirib.

Eyni zamanda vəziyyət göstərir ki, mövcud texnologiyalar yeni BOEM obyektlərini aktiv şəkildə istismara verməyə imkan verir. Bu zaman onlarda enerji istehsalının dəyəri yeni kömür və qaz elektrik stansiyalarının tikintisi ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır.

“96% hallarda yeni BOEM gücləri hesabına enerji daha ucuz başa gəlir. Bu o deməkdir ki, BOEM indi təkcə ekoloji deyil, həm də əhəmiyyətli iqtisadi əsasa malikdir - bu, sərfəli biznesə çevrilib və məhz bu, gələcək artımı dəstəkləyəcək”, - Q.Sinqh qeyd edib.

Azərbaycanda BOEM ilə bağlı son statistikaya gəlincə, 2025-ci ilə olan məlumata görə, ölkənin enerji sisteminin quraşdırılmış gücü 8976 MVt-a çatıb, 2018-ci ildən 2676 MVt artıb. Lakin generasiya strukturu hələ də ənənəvi mənbələrə yönəlib: istilik elektrik stansiyaları (əsasən qaz) ümumi gücün 80,2%-ni, hidroelektrik stansiyaları 15,6%-ni təmin edir, BOEM-in payı isə 379,1 MVt güclə cəmi 4,2% təşkil edir.

Əslində Azərbaycan heç vaxt ənənəvi yanacaqdan imtina edərək tamamilə BOEM-ə keçəcəyini bəyan etməyib. SOCAR-ın vitse-prezidentinin müavini Vitali Bəylərbəyovun iddia etdiyi kimi, sabit və davamlı enerji təminatı üçün yalnız bərpa olunan enerji mənbələri kifayət deyil.

“Azərbaycandakı yataqlarımızdan əlavə 12 milyard kubmetrdən çox qaz gözləyirik, bunun bir hissəsi ixraca yönəldiləcək”, - o bildirib. Eyni zamanda o əlavə edib ki, İspaniya və Portuqaliyada elektrik enerjisinin son fasilələri aydın şəkildə göstərib ki, yalnız BOEM-ə arxalanmaq olmaz.

“BOEM etibarlı enerji təchizatı balansını təmin etmir. Neft-qaz layihələrinə investisiyalardan imtina istehlakçılar üçün qiymətlərin artmasına səbəb olacaq”, - V.Bəylərbəyov qeyd edib.

Azərbaycanın energetika naziri Pərviz Şahbazov da əmindir ki, enerji keçidinə birtərəfli yanaşma ciddi risklər yarada bilər, nəzərə alsaq ki, neft və qaz təchizatının etibarlılığı həyati əhəmiyyət daşımağa davam edir. Son 30 ildə ilkin enerji istehlakında karbohidrogenlərin qlobal payı cəmi 5% dəyişib.

Bu gün karbohidrogenlər hələ də ABŞ-də ilkin enerji istehlakının 80%-dən çoxunu, Çində təxminən 90%-ni və Avropa İttifaqında 70%-ni təşkil edir.

“Bu göstərir ki, alternativ enerji mənbələri ənənəvi mənbələri əvəz etmir, onları tamamlayır. Buna görə də, neft və qazın qlobal enerji balansında davam edən mərkəzi rolunu və yaxın illərdə də belə olacağı ehtimalını nəzərə alaraq, bu sektorun maliyyələşdirilməsinin vaxtında olması və təxirə salınmaması vacibdir”, - P.Şahbazov bildirib.

Günəş layihəsi

SOCAR-ın prezidenti Rövşən Nəcəf isə bildirib ki, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti tərəfdaşlara BOEM layihələrinə, o cümlədən yüksək potensialını nəzərə alaraq günəş enerjisinə birgə investisiyalar təklif edir.

Bu mənada parlaq nümunələrdən biri - regionda ilk günəş layihəsi olan Cəbrayılda 240 MVt gücündə “Şəfəq” elektrik stansiyasıdır.

İyunun 2-də Bakıda Böyük Britaniyanın BP şirkəti, “SOCAR Green” və Sahibkarlığın İnkişafı Fondu bu layihə üzrə yekun investisiya qərarını imzalayıblar.

Həmin gün bir sıra şirkətlər “Səngəçal” terminalının elektrikləşdirilməsi layihəsini təsdiqləyiblər.

“Bu layihənin xüsusiyyəti “Azərenerji” ASC ilə bağlanmış sazişdir ki, biz buna virtual sövdələşmə deyirik. İstehsal olunan elektrik enerjisi azad edilmiş ərazilərin bərpası və inkişafının dəstəklənməsinə yönəldiləcək, biz isə öz növbəmizdə Səngəçal terminalının dekarbonizasiyası üçün ekvivalent həcmdə elektrik enerjisi alacağıq”, - BP-nin Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə üzrə regional prezidenti Qari Cons qeyd edib.

Onun sözlərinə görə, bu, terminalda yanacaqdan istifadədən imtina etməyə imkan verəcək, azad edilmiş qaz isə enerji resurslarının çatışmazlığı olan ölkələrin təchizatı üçün Cənub Qaz Dəhlizinə yönəldiləcək. Bu qərar, həmçinin terminalın emissiyalarını təxminən 50% azaltmağa imkan verəcək.

Ümumiyyətlə, Azərbaycan növbəti iki ildə “yaşıl energetika”nın inkişafının birinci mərhələsini tamamlamağı və bu dövrdə 10 günəş və külək elektrik stansiyasını istismara verməyi planlaşdırır. “240 MVt gücündə külək elektrik stansiyasının tikintisi 2025-ci ilin sonuna qədər başa çatdırılacaq. Ümumi gücü 1240 MVt olan daha 4 stansiyanın təməli qoyulub. Bu il ümumi gücü 200 MVt olan daha 3 günəş stansiyasının tikintisinə başlayacağıq, 100 MVt gücündə üzən günəş elektrik stansiyası layihəsi üzrə hazırlıq işləri aparılır”, - P.Şahbazov bildirib.

Onun sözlərinə görə, ümumi investisiya həcmi 2,7 milyard dollar olan bu layihələrin həyata keçirilməsi ilə Azərbaycanın quraşdırılmış gücündə bərpa olunan enerji payının 2027-ci ilə qədər 33,7%-ə çatacağı gözlənilir.

Nazir bildirib ki, Azərbaycan bu göstəricini 2030-cu ilə qədər 38%-ə, 2035-ci ilə qədər isə 42,5%-ə çatdırmaq niyyətindədir: “Növbəti 5 il ərzində quruda və dənizdə 6 GVt-dan çox “yaşıl enerji” gücü inkişaf etdiriləcək ki, bunun 4 GVt-ı ixrac üçün nəzərdə tutulub.

Sabitliyi təmin etmək

BOEM-in aktiv inkişafı yeni texnoloji çağırışlara da səbəb olur. Onlardan biri dəyişkən generasiya mənbələrinin - günəş və küləyin artan payı ilə enerji sisteminin sabitliyini təmin etmək zərurətidir. Onların səmərəli inteqrasiyası üçün Azərbaycanda enerji saxlama sistemlərinin yaradılması üzrə genişmiqyaslı layihə həyata keçirilir.

Bu barədə “Azərenerji” ASC-nin vitse-prezidentinin birinci müavini Yusif Qarayev məlumat verib. Ölkənin enerji şəbəkəsinə 250 MVt gücündə və 500 MVt/saat saxlama həcmində akkumulyator saxlama sistemləri inteqrasiya olunur. Bu, Cənubi Qafqaz regionunda bu miqyasda ilk layihədir.

“Bərpa olunan enerjinin enerji sisteminə inteqrasiyası və onun təhlükəsiz idarə edilməsi üçün iki əsas amil vacibdir. Birincisi, qonşu ölkələrin enerji sistemləri ilə güclü inteqrasiya və əlaqənin olmasıdır. Bu halda saxlama sistemlərinə ehtiyac azalır. Lakin Azərbaycanın enerji sistemi bu baxımdan məhdud imkanlara malikdir. Bu səbəbdən ölkə üzrə 2 GVt bərpa olunan enerji gücünün idarə edilməsi üçün enerji sisteminə batareya saxlama sistemləri inteqrasiya olunur”, - Y.Qarayev izah edib.

Bu sistemin şəbəkəyə qoşulmasının 2025-ci ilin sonuna qədər başa çatdırılacağı gözlənilir. Gələcəkdə bu cür layihələrin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. “Azərenerji” nümayəndəsinin qeyd etdiyi kimi, belə böyük enerji saxlama sistemi təkcə Cənubi Qafqaz ölkələrində deyil, həm də Türkiyə və Rusiya şəbəkələrində yoxdur və bu da həmin həllin regional unikallığını vurğulayır.

Bundan əlavə, ölkədə bərpa olunan enerji sahəsinin inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə maliyyə dəstəyi alətləri də yaradılır. Bu barədə Azərbaycan Enerji Məsələlərini Tənzimləmə Agentliyinin İdarə Heyətinin sədri Samir Axundov məlumat verib.

“Biz başa düşürük ki, enerji keçidi özəl biznesin aktiv cəlb edilməsi olmadan mümkün deyil. Məhz buna görə də Azərbaycanda bərpa olunan enerji mənbələri sahəsində layihələrə kreditlər veriləcək”, - o qeyd edib.

Kredit proqramı kiçik, orta və böyük miqyaslı layihələri əhatə edəcək. Kreditin minimum məbləği 1000, maksimum məbləği isə 10 milyon manat təşkil edəcək. Ən böyük layihələr üçün 24 aya qədər güzəşt müddəti nəzərdə tutulub. Gözlənilir ki, kredit resurslarının əlçatanlığı biznes üçün əlavə stimullar yaradacaq və BOEM sahəsində layihələrin həyata keçirilməsini sürətləndirəcək.

Əsas element

Azərbaycanda bərpa olunan enerji sahəsinin inkişafında xarici tərəfdaşların cəlb edilməsi və texnologiyaların transferi mühüm rol oynayır. Belə əməkdaşlığa misal olaraq “Masdar” (BƏƏ) şirkətinin aktiv fəaliyyətini göstərmək olar.

Şirkətin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Murad Sadıxov qeyd edib ki, 2027-ci ilə qədər “Masdar”ın Azərbaycandakı ümumi portfeli 1,2 GVt-a çatacaq. O, xüsusilə vurğulayıb ki, hökumətin ardıcıl siyasəti, sabitlik və şaxələndirmə kursuna sadiqlik Azərbaycanı “təmiz enerji” sahəsində investorlar üçün cəlbedici istiqamətə çevirib.

Bu məlumatı tamamlayaraq, “Masdar” şirkətinin biznesin inkişafı və investisiyalar şöbəsinin rəhbəri Məryəm Raşed Əl Mazrui bildirib ki, şirkət artıq cari ilin sonunda 240 MVt gücündə külək parkının tikintisinə başlamağa hazırdır. Bundan əlavə, artıq tikinti mərhələsində olan günəş elektrik stansiyaları layihələri aktiv şəkildə irəliləyir. “Biz növbəti il ərzində generasiyaya çıxmağı planlaşdırırıq”, - Əl Mazrui bildirib.

Masdar, həmçinin “yaşıl enerji”nin qonşu ölkələrə və Avropaya ixracında, o cümlədən regional “yaşıl ixrac dəhlizləri”nin yaradılması çərçivəsində iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir.

Açıq dənizə məhdud çıxış imkanları və ixtisaslaşdırılmış gəmilərin çatışmazlığı dəniz külək parklarının tikintisində müəyyən çətinliklər yaradır, lakin Azərbaycan tərəfdaşların dəstəyi ilə bu maneələri aradan qaldırmağa qərarlıdır.

Belə ki, Azərbaycanın “yaşıl energetikası”nın inkişafına Səudiyyə Ərəbistanının “ACWA Power” şirkəti əhəmiyyətli töhfə verir, şirkət Qobustan və Xızı rayonlarında 240 MVt gücündə külək elektrik stansiyasının tikintisi layihəsini həyata keçirir.

“ACWA Power”in Mərkəzi Asiya üzrə prezidenti Abid Malikin bildirdiyinə görə, artıq 2025-ci ilin iyulunda Xızı-Abşeron KES-də elektrik enerjisinin tədricən istehsalına başlanacaq. İlin sonuna qədər obyekt tam gücə çatacaq. Bundan əlavə, “ACWA Power” Azərbaycanda suyun duzsuzlaşdırılması üzrə ilk layihəni həyata keçirməyi planlaşdırır - bu, bərpa olunan enerjidən istifadə etməklə şirin suyun ekoloji cəhətdən təmiz istehsalında yeni istiqamət olacaq.

Beləliklə, Azərbaycanın artıq ənənəvi və alternativ enerji mənbələrini, innovativ saxlama texnologiyalarını, davamlı maliyyə dəstəyini və aktiv beynəlxalq tərəfdaşlığı birləşdirən yeni enerji arxitekturası formalaşır.

S.Axundovun qeyd etdiyi kimi, ölkənin gələcəyi birbaşa olaraq bu gün dekarbonizasiyaya, infrastrukturun inkişafına və enerji təhlükəsizliyinə sistemli yanaşmanın nə dərəcədə səmərəli qurulmasından asılıdır. Bu zaman Azərbaycan neft-qaz sənayesi - hələ də ən vacib gəlir mənbəyi olaraq qalır - ilə “yaşıl energetika”nın genişmiqyaslı genişləndirilməsi arasında praqmatik balansı qoruyur, uzunmüddətli perspektivdə enerji müstəqilliyi və davamlı artım üçün əsas yaradır.