ORTA-DAYANIQLI REYTİNQ

Qlobal iqtisadi qeyri-sabitlik və artan geosiyasi risklər şəraitində dövlətlərin kredit qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi həm investorlar, həm də ölkələrin özləri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Beynəlxalq reytinq agentliyi “Fitch Ratings”in Azərbaycanın investisiya reytinqini “BBB-” səviyyəsində sabit proqnozla təsdiqləməsi barədə son qərarı maliyyə bazarları üçün mühüm siqnal olub. Karbohidrogen sektorundan asılılığın davam etməsinə baxmayaraq, Azərbaycan yüksək makroiqtisadi dayanıqlılıq nümayiş etdirir. Buna əhəmiyyətli valyuta ehtiyatları, müqayisə edilə bilən ölkələr arasında ən aşağı dövlət borcu səviyyələrindən biri, həmçinin tarazlaşdırılmış və proqnozlaşdırıla bilən monetar siyasət kömək edir.

Kredit tavanı yüksəldilib

“Fitch” Azərbaycanın ölkə tavanını “BBB” səviyyəsinə qədər yüksəldib ki, bu da valyuta nəzarətinin tətbiqi və kapital hərəkətinə məhdudiyyətlər riskinin azalmasını göstərir. Bu qərar makroiqtisadi və maliyyə risklərinin idarə edilməsində müsbət dəyişiklikləri əks etdirir.

Tavanın yüksəldilməsi likvidliyin daha səmərəli idarə edilməsi, maliyyə sisteminin dollarlaşmasının azalması, həmçinin əhəmiyyətli valyuta ehtiyatlarının və xarici valyutada ifadə olunmuş aktivlərin mövcudluğu sayəsində mümkün olub.

2025-ci ilin aprel ayına olan vəziyyətə görə, xarici valyutada olan depozitlərin payı 40%-ə qədər azalıb. Bu göstərici hələ də yüksək olsa da, milli valyutaya etimadın tədricən bərpa olunmasını əks etdirir. “Fitch”, həmçinin qeyd edir ki, manatın ABŞ dollarına de-fakto bağlılığının qorunması maliyyə mühitinin proqnozlaşdırıla bilməsini dəstəkləyir.

Sabit makroiqtisadi vəziyyət və möhkəm xarici mövqelərə baxmayaraq, “Fitch” Azərbaycanın kredit reytinqinin yüksəlmə potensialını məhdudlaşdıran bir sıra amilləri vurğulayır.

Əsas struktur riski neft-qaz sektorundan yüksək asılılıq olaraq qalır ki, bu da ixracın 90%-ə qədərini və ölkə ÜDM-in təxminən 32%-ni təşkil edir. Hökumət iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi istiqamətində addımlar atsa da, bu istiqamətdə real irəliləyiş hələ də məhdud olaraq qalır. Agentlik əsas məhdudlaşdırıcı amillər arasında iqtisadiyyatda dövlətin hakim rolunu, maliyyə vasitəçiliyinin zəif inkişafını və qeyri-enerji sektorlarına birbaşa xarici investisiyaların aşağı səviyyəsini göstərir.

Eyni zamanda Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə, 2025-ci ilin yanvar-may aylarında neft-qaz sektoruna investisiyaların 21,9% azalması qeydə alınıb, qeyri-neft sahəsinə yatırımlar isə 11,7% artıb. Buna baxmayaraq, bu investisiyaların miqyası hələ də iqtisadiyyatın strukturunda fundamental dəyişiklik üçün kifayət deyil.

“Fitch”, həmçinin davam edən geosiyasi riskləri və iqtisadi siyasətin daha da təkmilləşdirilməsi zərurətini, xüsusilə institusional mühitin gücləndirilməsi və biznes iqliminin yaxşılaşdırılması kontekstində vurğulayır.

“Əlavə zəiflik monetar transmissiyanın məhdud səmərəliliyi olaraq qalır. Bank sistemində izafi likvidlik, daxili maliyyə bazarının darlığı və dollarlaşmanın yüksək səviyyəsi Mərkəzi Bankın qərarlarının iqtisadiyyata tam təsir göstərməsinə mane olur”, - “Fitch Ratings”in bəyanatında deyilir.

Bununla belə, agentliyin qiymətləndirməsinə görə, Azərbaycan Mərkəzi Bankı transmissiya mexanizminin səmərəliliyini artırmaq üçün addımlar atır. Xüsusilə, struktur likvidlik artıqlığının idarə edilməsi alətləri inkişaf etdirilir ki, bu da orta müddətli perspektivdə pul-kredit siyasətinin təsirinin yaxşılaşmasına kömək edə bilər.

Orta artım

“Fitch Ratings”in proqnozuna görə, Azərbaycan iqtisadiyyatı 2025-ci ildə 3,5%, 2026-cı ildə isə 2,5% artacaq ki, bu da 2024-cü ildəki 4,1% ilə müqayisədə yavaşlama deməkdir. Artımın əsas hərəkətverici qüvvələri dövlət investisiyaları və qeyri-enerji sektorlarının inkişafı olacaq. 2025-ci ilin yanvar-may aylarında məhz qeyri-karbohidrogen sektoru 3,9% artım təmin edib, ümumi ÜDM artımı isə cəmi 1,5% təşkil edib.

İqtisadiyyata əlavə dayanıqlılıq yeni neft layihələrinin, o cümlədən "Qarabağ" yatağının mənimsənilməsinin inkişafını təmin edəcək. Analitiklərin fikrincə, bu istiqamətlər orta və uzunmüddətli perspektivdə ölkənin ixrac imkanlarını genişləndirə bilər.

“Fitch”, həmçinin cari hesab profisitinin azalmasını gözləyir: 2021-2024-cü illərdə ÜDM-in 15,6%-dən 2025-ci ildə 5,3%-ə və 2026-cı ildə 4,9%-ə. Bu qiymətləndirmələr dünya neft qiymətlərinin sabitləşəcəyi ehtimalına əsaslanır. Lakin geosiyasi gərginlik, xüsusilə İran-İsrail münasibətlərinin kəskinləşməsi neft qiymətlərinə təsir göstərib. 2025-ci ilin iyun ayının ortalarından etibarən qiymətlər sürətlə artmağa başlayıb. “Brent” təxminən 18% bahalaşaraq 1 barel üçün 80 dollar səviyyəsinə yaxınlaşıb, WTI isə 10% artıb. Eyni zamanda “Fitch”in baza proqnozunda orta qiymət 1 barel üçün 65 dollar səviyyəsində nəzərdə tutulub.

Bununla yanaşı, “Fitch”in qiymətləndirməsinə görə, 2025-ci ilin sonuna Azərbaycanın beynəlxalq ehtiyatları və Dövlət Neft Fondunun aktivləri təxminən 74 milyard dollar - ÜDM-in 98,4%-i ekvivalentində olacaq. ARDNF-in aktivlərinin 2025-2026-cı illərdə təxminən 62 milyard dollar və ya ÜDM-in 79,3% səviyyəsində sabitləşəcəyi gözlənilir, bu da neftin bir barelinin 65 dollar olacağı proqnozuna əsaslanır. “Ölkənin xalis xarici aktivlərinin 2025-2026-cı illərdə orta hesabla ÜDM-in 67%-nə çatacağını gözləyirik - bu, "BBB" və "A" reytinq kateqoriyaları üçün median göstəricilərdən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir”, - agentlik qeyd edir.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının Statistika departamentinin direktoru Samir Nəsirovun sözlərinə görə, 2025-ci ilin I rübündə ölkənin strateji valyuta ehtiyatları 2,5 milyard dollar artaraq 73,5 milyard dollara çatıb. Lakin eyni zamanda ehtiyat aktivləri 413 milyon dollar azalıb.

İlin əvvəlində neft qiymətlərinin aşağı düşməsi xarici iqtisadi balansa təsir göstərib: 2025-ci ilin I rübündə Azərbaycanın tədiyə balansı defisitlə (413 milyon dollar) nəticələnib, halbuki bir il əvvəl 116 milyon dollar profisit qeydə alınmışdı.

Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 33,9% azalan 1,14 milyard dollarlıq cari əməliyyatlar hesabında müsbət saldo yaransa da, kəsir yaranıb. Eyni zamanda kapital hesabı, demək olar ki, dəyişməz qalıb (0,7 milyon dollar defisit maliyyə hesabında isə 1,22 milyard dollar defisit qeydə alınıb ki, bu da ötən illə müqayisədə 23,2% azdır. Balanslaşdırıcı maddələr də mənfiyə keçib - 330,5 milyon dollar, bu da ötən ilin göstəricisindən 17,8 dəfə çoxdur.

S.Nəsirovun qeyd etdiyi kimi, müsbət cari hesabın formalaşmasında əsas rolu xarici ticarət balansı və ikinci gəlirlər oynayıb. Mərkəzi Bankın məlumatına görə, xarici ticarət profisiti 2,4 milyard dollar, ikinci gəlirlər üzrə isə 0,1 milyard dollar təşkil edib.

Yeni çağırışlara reaksiya

Məlumdur ki, neft qiymətlərinin artması, adətən, inflyasiya təzyiqi yaradır. “Fitch”ə görə, aşağı qiymətləri nəzərə alaraq, Azərbaycanda orta illik inflyasiya 2025-ci ildə 5,3%, 2026-cı ildə isə 4,6%-ə düşəcək və Azərbaycan Mərkəzi Bankının hədəf dəhlizi (4% ± 2 faiz bəndi) daxilində qalacaq. Agentlik qeyd edir ki, AMB-nin əsas faiz dərəcəsinin yaxın perspektivdə azaldılması ehtimalı azdır - tənzimləyici, ehtimal ki, davam edən inflyasiya risklərini nəzərə alaraq, 2026-cı ilə qədər cari ehtiyatlı monetar siyasətini davam etdirəcək.

2025-ci ilin yanvar-may ayları üzrə məlumatlara görə, illik inflyasiya 5,9% təşkil edib. “Fitch”in hesabatında vurğulanır ki, bu səviyyəyə qismən ötən ilin aşağı baza effekti, həmçinin 2025-ci ilin birinci rübündə minimum əməkhaqqının artırılması təsir göstərib.

Orta, lakin davamlı inflyasiya fonunda Azərbaycan, həmçinin öz fiskal mövqeyində dəyişikliklərlə üzləşir. “Fitch”in proqnozuna görə, 2025-ci ildən etibarən ölkənin konsolidasiya edilmiş büdcəsi defisitə keçəcək. Agentliyin fikrincə, bunun səbəbləri neft qiymətlərinin dəyişkənliyi, azad edilmiş ərazilərin bərpasına davam edən kapital xərcləri, həmçinin müdafiə və əhalinin sosial dəstəyi üzrə artmış öhdəliklərdir. Bununla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, dövlət büdcəsində neftin qiyməti 70 dollar nəzərdə tutulub, İsrail və İran arasında vəziyyətin kəskinləşməsinə, yəni 13 iyuna qədər isə neft 66 dollara düşmüşdü.

Bununla belə, “Fitch” qeyd edir ki, qeyri-neft gəlirləri gözləniləndən yüksək olarsa və planlaşdırılan xərclərin bir hissəsi tam həcmdə həyata keçirilməzsə, fiskal vəziyyət yaxşılaşa bilər. Hakimiyyət, öz növbəsində qeyri-neft ilkin defisitinin 2029-cu ilə qədər qeyri-neft ÜDM-in 13%-nə qədər azaldılmasını nəzərdə tutan fiskal qaydaya sadiq qaldığını təsdiqləyir (2024-cü ildəki 20,4% ilə müqayisədə).

“Fitch” analitikləri vurğulayır ki, büdcənin ümumi gəlirlərinin təxminən 50%-i qeyri-neft mənbələri hesabına formalaşır. Hökumət 2029-cu ilə qədər bu payı 65%-ə çatdırmaq vəzifəsini qoyub, lakin bu hədəfə çatmaq əsasən qeyri-karbohidrogen iqtisadiyyatının davamlı artımından asılıdır ki, bu da agentliyin fikrincə, qeyri-müəyyən qalır.

“Fitch”ə görə, fiskal dayanıqlılıq üçün əlavə risklər neft qiymətlərinin dəyişkənliyi və müdafiə və bərpa xərcləri ilə əlaqədar büdcə parametrlərindən kənarlaşma ehtimalı yaradır.

Bu çağırışlara baxmayaraq, Azərbaycanın fiskal dayanıqlılığı yüksək olaraq qalır: 2025-ci ilin I rübünün sonuna ümumi dövlət borcu ÜDM-in 20,4%-ni təşkil edib və 2025-2026-cı illərdə orta hesabla 21,5% səviyyəsində proqnozlaşdırılır - bu, “Fitch”in investisiya reytinqli ölkələri arasında ən aşağı göstəricilərdən biridir.

Agentlik əsas fiskal bufer kimi böyük dövlət depozitlərini (2024-cü ilin sonuna ÜDM-in 10,4%-i) və ÜDM-in təxminən 81%-ni təşkil edən Dövlət Neft Fondunun aktivlərini hesab edir.

Bundan əlavə, borcun valyuta strukturu ilə bağlı risklər əhəmiyyətli dərəcədə azalıb. Belə ki, xarici valyutada ifadə olunan dövlət borcunun payı 2024-cü ilin sonuna 32%-ə düşüb, 2017-ci ildəki 95% pik səviyyəsi ilə müqayisədə. Xarici borc mütləq ifadədə eyni dövrdə 41,5% azalıb.

Bir sözlə, Azərbaycan xarici təzyiq şəraitində - istər qlobal inflyasiya, istər geosiyasi münaqişələr, istərsə də xammal bazarlarının qeyri-sabitliyi olsun - makroiqtisadi dayanıqlılığı qorumaq qabiliyyətini nümayiş etdirir.

Eyni zamanda davamlı artım və gələcək reytinq yaxşılaşmaları üçün institusional keyfiyyətin gücləndirilməsinə, gəlirlərin şaxələndirilməsinə və maliyyə sektorunda islahatlara nail olmaq lazımdır. Bununla belə, Azərbaycan artıq bu dəyişikliklər üçün təməl qoyub - sual yalnız iqtisadi transformasiya sahəsində iddialı hədəflərin nə qədər sürətlə və ardıcıl şəkildə həyata keçirilə biləcəyindədir.