VALYUTA YENİDƏNQURMASI

2025-ci ilin əvvəlindən qlobal maliyyə bazarları fundamental dəyişikliklər yaşayır. ABŞ-nin valyuta siyasəti, ticarət münaqişələri və geosiyasi gərginlik dolların qlobal ehtiyat valyutası kimi mövqeyini sarsıdır.

Ümumdünya Qızıl Şurasının (“World Gold Council” - WGC) iyunun 17-də yaydığı hesabata görə, dünya qızıl-valyuta ehtiyatlarında dolların payı 2022-ci ildəki 51%-dən 2024-cü ildə 43%-ə düşüb. Bundan əlavə, WGC tərəfindən sorğuya cəlb edilən mərkəzi bankların əksəriyyəti növbəti beş il ərzində bu payın daha da azalacağını gözləyir.

Artan qeyri-sabitlik fonunda qızıl mərkəzi banklar üçün daha cəlbedici alətə çevrilir ki, bu da onun dəyərinin artmasına səbəb olur. Belə ki, apreldə qızılın qiyməti rekord həddə, yəni 1 unsiya üçün 3219,23 dollara çatıb: cəmi bir gün ərzində 1,4%-lik artım. Ümumavropа valyutası da yüksəliş dövrünü yaşayır.

Dinamika diqqət mərkəzində

2025-ci ilin əvvəlindən beynəlxalq maliyyə bazarlarında ABŞ dollarının zəifləməsi aydın trend kimi müşahidə olunur. Bu ilin ilk 6 ayında dollar indeksi 2024-cü ilin sonundakı səviyyə ilə müqayisədə 10,7% azalıb. Bu, avronun möhkəmlənməsində əsas amil olub. Avro əksər əsas valyutalara, o cümlədən Azərbaycan manatına qarşı inamlı artım göstərib.

Dolların zəifləməsinin əsas səbəbləri ABŞ Federal Ehtiyatlar Sisteminin monetar siyasətinin yumşaldılması gözləntiləri, Amerika iqtisadiyyatının mülayim artım tempi və geosiyasi vəziyyətin sabitləşməsi fonunda dollara qoruyucu aktiv kimi tələbatın məhdud olmasıdır. Eyni zamanda investorlar aktivləri daha çox Avropa bazarlarına yönəltməyə başlayıblar, burada inflyasiya təzyiqi zəifləyir, faiz dərəcələri ilə bağlı gözləntilər isə nisbətən yüksək qalır.

ABŞ və Çin arasında ticarət qarşıdurmasının kəskinləşməsi dollara əlavə təzyiq göstərir. Vaşinqton Çin mallarına rüsumları 145%-ə qədər artırdıqdan sonra Pekin simmetrik cavab verərək, aprelin 12-dən Amerika məhsullarına rüsumları 125%-ə qədər yüksəldib. Bu, investorların Amerika aktivlərindən daha sabit valyutalara - İsveçrə frankı, yapon yeni və avroya axınına səbəb olub.

Bu hadisələr fonunda dollar İsveçrə frankına nisbətən 4% zəifləyərək 2015-ci ilin yanvarından bəri ən aşağı səviyyəyə - 0,8115 CHF-ə düşüb. Yapon yeninə qarşı dollar 1,4% ucuzlaşaraq 142,37 JPY-ə enib. Dollar indeksi 2023-cü ilin iyulundan bəri ilk dəfə 100 səviyyəsindən aşağı düşərək, bir gün ərzində 1,2% dəyər itirib.

Bu fonda avronun möhkəmlənməsi xüsusilə nəzərəçarpan olub: məzənnə 1,08-dən 1,16 USD/EUR-a qədər yüksəlib. Bu isə öz növbəsində avronun manata qarşı da mövqeyini gücləndirib, çünki Azərbaycan valyutası dollara bağlıdır.

Manata təsir

Azərbaycan idarə olunan məzənnə rejimini tətbiq edir, burada manat ABŞ dollarına nisbətən sabitdir. Belə bir modeldə avronun dollara nisbətən hər hansı hərəkəti avtomatik olaraq avronun manata qarşı məzənnəsinə də təsir edir. Bununla belə, ölkə iqtisadiyyatına real təsir Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) sistemli şəkildə təhlil etdiyi makroiqtisadi amillərin kompleksindən asılıdır.

AMB-nin məlumatına əsasən, tənzimləyici ticarət tərəfdaşlarının valyuta məzənnələrinin dinamikasını diqqətlə izləyir. Makroiqtisadi nəticələrin qiymətləndirilməsi bir neçə istiqamət üzrə aparılır - dəyişikliklərin səbəbləri müəyyən edilir, onların dayanıqlılığı, miqyası və milli iqtisadiyyata mümkün təsirləri qiymətləndirilir.

AMB-nin qiymətləndirməsinə görə, qısamüddətli perspektivdə manatın nominal effektiv məzənnəsi bir qədər aşağı düşə bilər ki, bu da avrozonadan idxal olunan mal və xidmətlərin qiymətlərinə mülayim təzyiq yaradacaq. Lakin bu amilin iqtisadiyyata təsiri bir sıra səbəblərə görə məhdud qalır - idxal strukturunda avrozona payının nisbətən aşağı olması, təchizatın daha əlverişli valyuta məzənnəsi olan ölkələrə diversifikasiya imkanları, neft və qaz ixracı ilə dəstəklənən dayanıqlı ödəniş balansı, daxili bazarın qısamüddətli valyuta tərəddüdlərinə məhdud həssaslığı.

Eyni zamanda avronun uzunmüddətli möhkəmlənməsi zamanı Avropa mallarının qiymətlərində müəyyən artım, həmçinin inflyasiya təzyiqinin güclənməsi mümkündür. Bu halda Mərkəzi Bank qiymət sabitliyini qorumaq üçün bütün mövcud alətlərdən - valyuta müdaxilələrindən və faiz dərəcəsinin dəyişdirilməsindən tutmuş likvidliyin idarə edilməsi əməliyyatlarına qədər istifadə etməyə hazırdır.

Eyni zamanda AMB hesab edir ki, dolların uzunmüddətli ucuzlaşması ehtimalı azdır. Dollar indeksinin tarixi dinamikası onun yüksək volatilliyi və dövriliyini göstərir: son 20 il ərzində o, 80,7-dən 126 bəndə qədər (orta hesabla 101,4) tərəddüd edib. Bu, orta və uzunmüddətli perspektivdə orta səviyyəyə qayıtma ehtimalının yüksək olduğunu göstərir. Beləliklə, ekspertlərin fikrincə, avronun cari möhkəmlənməsi çətin ki, davamlı trend olsun.

Cüzi təzyiq

Avronun bahalaşması avtomatik olaraq Azərbaycan üçün avrozonadan idxalın dəyərinin artması demək olardı. Lakin…

Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatlarına görə, 2025-ci ilin yanvar-may aylarında Azərbaycanın avrozona ilə xarici ticarət dövriyyəsi 9 milyard dollardan bir qədər çox olub ki, bu da ölkənin ümumi əmtəə dövriyyəsinin 43,2%-nə bərabərdir. Bu, 2024-cü illə müqayisədə 20,8% çoxdur. İxrac 7,8 milyard dollara qədər artaraq 21,5% yüksəlib. İdxal 1,2 milyard dollar təşkil edib - ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 16,9% çoxdur.

Bu statistikanı nəzərə alaraq, ekspertlərin fikrincə, avronun bahalaşmasının təsiri əhəmiyyətli olmayacaq.

Birincisi, avrozona ölkənin ümumi idxalında nisbətən kiçik paya malikdir. İkincisi, istehlak səbətində və istehsal zəncirində Avropadan idxal kritik mövqe tutmur ki, bu da qiymətlərin valyuta tərəddüdlərinə həssaslığını azaldır.

Qısamüddətli perspektivdə bu, manatın nominal effektiv məzənnəsinə cüzi təzyiq göstərə bilər, lakin tənzimləyicinin qiymətləndirməsinə görə, bu təzyiq məhdud səviyyədə və müvəqqəti olacaq. Bundan əlavə, Avropa idxalının daha əlverişli valyuta nisbəti olan ölkələrdən tədarüklə əvəz edilməsi mümkündür.

Valyuta məzənnələrinin volatilliyinin davam etməsi və ya güclənməsi halında AMB qısamüddətli yüksəlişləri yumşaltmaq və sabitliyi qorumaq üçün valyuta müdaxilələri, inflyasiya təzyiqi gücləndiyi təqdirdə faiz dərəcəsinin tənzimlənməsi, valyuta yüksəlişlərinin daxili qiymətlərə təsirini məhdudlaşdırmaq üçün artıq likvidliyin sterilizasiyası, həmçinin bazar iştirakçılarının gözləntilərini idarə etmək və təşviş əhvali-ruhiyyəsini azaltmaq məqsədilə informasiya dəstəyi kimi alətlərdən istifadə edə bilər.

Bu zaman əsas amil ödəniş balansının dayanıqlığı olaraq qalır və bu da enerji daşıyıcılarının ixracı və dövlət müəssisələrindən sabit fiskal valyuta axını sayəsində hələ də yüksək səviyyədə qorunur.

Nəticə olaraq qeyd etmək olar ki, dünya valyuta arxitekturası transformasiya yaşayır. Dolların zəifləməsi, avronun dəyərinin artması və qızıla tələbat - bu, daha çox müvəqqəti tərəddüd deyil, geosiyasət və qlobal iqtisadiyyatda daha dərin struktur dəyişikliklərin əksidir. Şübhəsiz ki, milli valyutası dollara bağlı olan Azərbaycan üçün bu trendləri izləmək və dollara inamın artıq mübahisəsiz olmadığı, dünya oyunçularının ehtiyatların şaxələndirilməsinə “stavka qoyduğu” yeni reallığa makroiqtisadi siyasəti uyğunlaşdırmaq lazımdır.