HƏR ZAMAN XƏTDƏ

Son illərdə Azərbaycan IV sənaye inqilabı (4IR) çərçivəsində cəmiyyətin və iqtisadiyyatın transformasiyası üçün rəqəmsal inkişafı sürətləndirmək məqsədilə bir sıra addımlar atıb. Bu məqsədlərə çatmaq üçün ölkənin bütün ərazisində sürətli şəbəkə infrastrukturunun qurulmasını tamamlamaq qərara alınıb.

Belə ki, “Online Azerbaijan” proqramına uyğun olaraq 2024-cü ilin sonuna qədər “Fiber to the Home” layihəsi həyata keçirilib - optik lif birbaşa istehlakçıların mənzillərinə çəkilib. Nəticədə, sabit genişzolaqlı internetin orta sürəti iki dəfə artıb. “Speedtest Global Index” xidmətinin məlumatlarına görə, bu ilin ortalarına Azərbaycan bu göstərici üzrə dünya ölkələri arasında 153 ölkə arasında 87-ci yeri tutub.

Məqsəd - tam rəqəmsallaşma

“Elektron Azərbaycan” Dövlət Proqramının icrasına 20 ildən artıqdır ki, başlanılıb. Bu gün 500-dən çox elektron xidmət təqdim edən interaktiv “e-government” informasiya sistemi yaradılıb.

Məntiqi davamı olaraq 2025-ci ilin yanvarında Prezident İlham Əliyevin

Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasında Rəqəmsal İnkişaf Konsepsiyası” təsdiq edilib. Sənəd “e-government” sisteminin və dövlət idarəçiliyinin rəqəmsallaşmasının daha da təkmilləşdirilməsi üzrə bir sıra istiqamətləri əhatə edir. Söhbət keyfiyyət dəyişikliklərindən, “elektron hökumət”in mövcud mexanizmlərindən inkişafın növbəti mərhələsinə - “rəqəmsal hökumət”ə keçiddən gedir.

Kağız daşıyıcılardan tam imtina, elektron imzadan istifadənin maksimum artırılması planlaşdırılır. Böyük həcmli məlumatların təhlili, proqnoz modellərinin qurulması qanunauyğunluqlarının axtarışı, çevik idarəetmə və optimal qərarların qəbul edilməsi, o cümlədən proaktiv xidmətlərin göstərilməsi üçün dövlət informasiya “hovuzu”nun infrastrukturunun yaradılması nəzərdə tutulub. Rəqəmsal hökumətin arxitekturası informasiya axınını səmərəli idarə edə biləcək şəkildə təşkil ediləcək. Yeni konsepsiya, həmçinin rəqəmsal cəmiyyətə keçidi sürətləndirməyə çağırır. Süni intellekt və blokçeyn kimi innovativ texnologiyaları dövlət idarəçiliyi, kommersiya və vətəndaş sektoru mexanizmlərinə inkişaf etdirmək vəzifəsi qoyulub, həmçinin “Smart City”, “Əşyaların interneti”, “Big data”, “Rəqəmsal marketinq” və s. kimi sistemlərin kütləvi tətbiqi planlaşdırılır.

Sadalanan bütün bunlar, həmçinin istehsalatın tam rəqəmsallaşması, startapların və proqram təminatı biznesinin genişləndirilməsi, bütün biznes proseslərinin 4IR tələblərinə uyğun olaraq keçirilməsi üçün təməl olmalıdır.

Xatırladaq ki, İqtisadiyyat Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən IV Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiyası Mərkəzinin himayəsi altında 2022-ci ilin dekabrında xüsusi işçi qrupu yaradılıb və 2030-cu ilədək rəqəmsal iqtisadiyyat strategiyasının hazırlanmasına başlanılıb. Sənəddə insan kapitalının inkişafı prosesini, İT texnologiyalarının təşviqini, şəbəkə infrastrukturunun modernləşdirilməsini və turizmin, nəqliyyat və logistikanın, sənayenin, kənd təsərrüfatının, ərzaq təhlükəsizliyinin rəqəmsallaşmasını əhatə edən 51 böyük təşəbbüs müəyyən edilib. Bundan əlavə, Sənaye 4.0 konsepsiyası çərçivəsində özəl şirkətlərin təxminən 34 layihənin həyata keçirilməsinə cəlb edilməsi, dövlət sektorunda daha 15 təşəbbüsün planlaşdırılması nəzərdə tutulur.

İkiqat sürət

Qarşıya qoyulan vəzifələrə nail olmaq bütün rəqəmsal arxitekturanın təməlini - genişzolaqlı şəbəkə və İT infrastrukturunun keyfiyyətcə yaxşılaşdırılmasını möhkəmləndirmədən mümkün deyil. Buna kifayət qədər uzun müddətdir hazırlaşırdılar. Təxminən on il əvvəl paytaxtda və ölkənin regionlarında optik şəbəkələrin formalaşdırılması üzrə ilk miqyaslı işlər başlanıb. Genişzolaqlı xidmətlər artıq yeddi ildir ki, Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Xırdalan, Şirvan və Mingəçevir sakinləri üçün əlçatandır. Burada optik texnologiyalar, o cümlədən GPON (“Gigabit-capable Passive Optical Networks”) əsasında sürətli şəbəkələr aktiv şəkildə tətbiq edilib ki, bu da 30-dan 100 Mb/s-ə qədər sürətə çatmağa imkan verib.

2020-2021-ci illər pandemiyası dövründə iqtisadiyyatda inersiya prosesləri bu planların periferik regionlarda həyata keçirilməsi müddətlərinə müəyyən düzəlişlər edib. Hələ 3-4 il əvvəl kənd rayonlarında ev təsərrüfatlarının üçdə birindən azı genişzolaqlı internetə çıxışa malik idi. Qəsəbələrin təxminən 70%-i köhnəlmiş ADSL texnologiyası ilə şəbəkəyə qoşulurdu. Bu zaman orta sürət 4-5 Mbit/s təşkil edirdi ki, bu da müasir tələbləri nəzərə alaraq kifayət qədər aşağıdır.

Regional şəbəkə infrastrukturunun geridə qalması səbəbindən “Fiber to the Home” proqramını (optik lifin birbaşa istehlakçıların mənzillərinə çəkilməsi) yalnız son bir neçə ildə sürətləndirmək mümkün olub. Geriləməni aradan qaldırmaq üçün Azərbaycanın Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi (RİNN) dövlət magistral operatorlarının özəl internet provayderlər ilə tərəfdaşlığının səmərəliliyini artırmaq üçün bir sıra proqramları dəstəkləyib, onları regionlarda sürətli internetin inkişafına cəlb edib. Bu zaman genişzolaqlı infrastruktura əsas investorlar rolunda yenə də magistral dövlət operatorları – “Aztelekom” və “Baktelecom” çıxış edib ki, bu da ölkənin bütün inzibati mərkəzlərini və qəsəbələrini əhatə etməyə kömək edib.

44 günlük müharibədə Qələbədən sonra, həmçinin 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycanın bütün ərazilərinin işğaldan azad edilməsindən sonra Şuşa, Xankəndi, Xocalı və Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun digər inzibati mərkəzlərində və qəsəbələrində genişzolaqlı optika əlçatan olub.

RİNN strukturlarının özəl provayderlərinin iştirakı ilə görülən işlər nəticəsində bu gün Azərbaycanda 2,2 milyon sabit genişzolaqlı internet abunəçisi var. Onlardan 1,7 milyonu və ya 78%-i 1 Gbit/s internet sürətinə çatmağa imkan verən GPON texnologiyasından istifadə edir. Hazırda ölkədə 2,9 milyon ev təsərrüfatının genişzolaqlı internetə çıxışı var.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu uğurlar həm beynəlxalq ekspertlər, həm də dünya dövlətlərində internet şəbəkəsinin sürət parametrlərini qiymətləndirən qlobal profil strukturları tərəfindən obyektiv qiymətləndirmələrlə təsdiqlənir.

“Ookla” şirkətinin (internet bağlantı sürətini ölçmək üçün xidmətə sahibdir) prezidenti və baş icraçı direktoru Stiven Bey qeyd edib ki, Azərbaycanda sabit genişzolaqlı internetin orta sürəti iki dəfə artıb. Eyni zamanda son 4 ildə ona çıxış 4 dəfə artıb ki, bu da yüksək göstəricidir.

2025-ci ilin may ayı üçün “Speedtest Global Index” hesabatına görə, Azərbaycan internet sürətinə görə dünya ölkələri arasında 153 ölkə arasında 87-ci yeri tutub (79,25 Mbit/s). Ölkədə sabit genişzolaqlı internetin orta sürəti əvvəlki illə müqayisədə iki dəfə artaraq 39,48 Mbit/s təşkil edib. Hesabat dövründə orta sürət göstəricisinə görə Bakı dünya şəhərləri arasında 196 şəhər arasında 115-ci yeri, mobil internet sürətinə görə isə 148 şəhər arasında 84-cü yeri tutub.

“Azərbaycan GPON texnologiyalarından istifadə etməklə optik lif infrastrukturunun tətbiqi üçün regionda ən yaxşı sistemlərdən birini qurub və 100% əhatə dairəsini təmin edib”, - “Huawei” şirkətinin Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiya üzrə şəbəkə departamentinin rəhbəri Cao Yu bildirib.

Onun sözlərinə görə, “Online Azerbaijan” layihəsində GPON texnologiyalarından istifadə bütün ölkə üzrə 100%-ə yaxınlaşıb və bu gün genişzolaqlı şəbəkə sayəsində regionlarda kənd təsərrüfatında fermerlərə, təhsil sahəsində müəllimlərə dəstək təmin edilir, digər sahələrdə bu cür xidmətlər üçün daha geniş platforma təqdim edilir. Cao Yu, həmçinin vurğulayıb ki, texniki təminat və biznes birlikdə böyüməlidir və növbəti addım optik lif hissəsinə daha çox xidmət və servis əlavə etmək olacaq.

Problemlər və onların həlli

Sürətli optik lif internet şəbəkələrinin inkişafında əldə edilən uğurlar hər cür tərifə layiqdir. Bununla yanaşı, yerli internet bazarının köhnə problemləri indiyədək həll edilməyib.

Özəl provayderlər, xüsusilə ölkənin regionlarında şəbəkə avadanlıqlarını vaxtında yeniləmir, rabitə kanallarının tutumunu artırmır, eyni zamanda yeni abunəçilər cəlb edərək kanalları “sıxlaşdırır” ki, bu da sürətin azalmasına, bağlantı kəsilmələrinə və digər texniki nasazlıqlara səbəb olur.

Digər tərəfdən ölkədə optikanın tətbiqi ilə “ağır” kontentin - HD keyfiyyətli videolara baxış, şəbəkə onlayn oyunlarında iştirak kimi istehlakçı tələbatı artır və bu da internet bağlantısının sürətinə və keyfiyyətinə təsir göstərir. Bu baxımdan, istehlakçıların 100 Mbit/s-i sabit təmin edən daha keyfiyyətli və sürətli avadanlıqlardan istifadə etməsi son dərəcə vacibdir. Məsələn, 5 GHz tezliyində “Wi-Fi-5” standartı ilə işləyən modem-routerlərə üstünlük vermək, həmçinin CAT 6 kateqoriyalı kabellərdən istifadə etmək.

Optik lifin hər yerdə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, onun təsiri mərkəzdə və periferiyada həmişə eyni olmur. Optika ilə gedən siqnallar istifadəçiləri magistral kanallarla birləşdirən baza stansiyaları və şəbəkə qovşaqları vasitəsilə ötürülür. Dövlət qurumları, biznes və digər əsas təşkilatların cəmləşdiyi Bakının və digər şəhərlərin mərkəzində belə qovşaq və stansiyalar daha çoxdur, daha yenidir, bir-birinə daha yaxın yerləşir və provayderlər əsas kadrlarını və yeni avadanlıqlarını ilk növbədə burada cəmləşdirir, infrastrukturun modernləşdirilməsinə buradan başlayırlar. Nəticədə, mərkəzdə şəbəkədaxili və operatorlararası kanalların buraxılış qabiliyyəti daha yüksəkdir ki, bu da əlaqəni optimallaşdırmağa, serverlər və avadanlıq arasında siqnal gecikmələrini və kəsilmələrini minimuma endirməyə, daha yüksək sürət, sabitlik və keyfiyyət təmin etməyə imkan verir. Kənarlarda isə şəbəkə qovşaqları daha seyrək və daha böyük məsafədə yerləşir. Nəticədə, xüsusilə pik saatlarında yüklənmiş baza stansiyalarına qoşulmuş internet istifadəçilərində keyfiyyət itkisi mümkündür.

“Azərbaycanda internet sürəti inkişaf etmiş ölkələrin səviyyəsinə çatdırılmalıdır”, - İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyaları Agentliyinin sədri Nail Mərdanov internet bazarı iştirakçıları ilə görüşdə bildirib. O vurğulayıb ki, yerli operatorlar və provayderlər 150-200 Mbit/s-dən yuxarı internet sürəti olan paketlər təklif etməlidirlər, bunun üçün telekommunikasiya infrastrukturu 1 Gbit/s və daha yuxarı sürəti dəstəkləməlidir.

Bir sözlə, Azərbaycanda şəbəkə bazarının aşkar nailiyyətləri göz qabağındadır, lakin internet operatorları və magistral provayderlər bazarı yüksək sürətli paketlərlə təmin etmək üçün avadanlığın texniki parametrlərinin daha da yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər görməlidirlər.