CƏNUBA DÖNÜŞ

Azərbaycan beynəlxalq neft-qaz bazarlarına ekspansiya siyasətini davam etdirir. Bu mənada yay mövsümünün qızğın dövründə iki hadisə diqqətəlayiq idi: Suriya ilə bu ölkənin təbii qazla təmin edilməsi barədə razılaşma və Özbəkistanın “Üstyurd” regionunda altı investisiya blokundan karbohidrogenlərin kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatı üzrə Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişinin imzalanması.

Hər iki sənəd təkcə Bakının enerji oyunçusu kimi mövqeyini möhkəmləndirmir, həm də ölkənin strateji regionlarda - Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiyada artan investisiya fəallığını göstərir.

Azərbaycanın tədarük coğrafiyasını genişləndirmək üçün kifayət qədər qaz həcminin olması ilə bağlı mümkün şübhələrə gəlincə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bununla artıq aydın cavab verib: resurslar təkcə mövcud öhdəlikləri yerinə yetirməyə deyil, həm də ixracı artırmağa imkan verir.

Qaz çox olacaq

Bu gün Azərbaycan 12 ölkəyə təbii qaz nəql edir. Bunlardan 10-u Avropada yerləşir və 8-i Avropa İttifaqının (Aİ) üzvüdür. Boru kəməri tədarükü həcminə görə Azərbaycan dünyanın aparıcı ölkələri sırasındadır.

“Baku Energy Week” də (Bakı Enerji Həftəsində) Prezident İlham Əliyev ölkənin 2030-cu ilə qədər təbii qaz hasilatını ildə 8 milyard kubmetr artırmaq planlarından danışıb.

Xankəndidə isə “Global Media Forum”un iştirakçılarının suallarını cavablandırarkən İlham Əliyev deyib: “Yəni bu gün biz 25 milyard kubmetr (illik -  “R+”) ixrac ediriksə, o zaman üçün təqribən 33 milyard kubmetr təşkil edəcək.

Sual ondan ibarətdir ki, bu əlavə 8 milyard kubmetr hansı istiqamətdə ixrac ediləcəkdir? Mən bu haqda danışmışam. Artıq qeyd etdim ki, bizim neft kəmərimiz və interkonnektorlar (Avropada - “R+”) tam həcmdə doludur və bu neft kəmərləri genişləndirilməsə, ixrac haqqında danışmaq çətin olar”.

Dövlət başçısı qeyd edib ki, hazırda ixrac olunan Azərbaycan qazının təxminən yarısı - ildə təxminən 13 milyard kubmetr Avropaya yönəldilir. Üstəlik, Cənub Qaz Dəhlizinin (SGC) ixrac sistemi tam gücü ilə (ildə 10 milyard kubmetr) işləyir. Onun ötürücülük qabiliyyətinin genişləndirilməsi məsələsi hələlik, yumşaq desək, trans-Adriatik Qaz Boru Kəmərinin (TAP) Avropa komponentinin 2026-cı ilin yanvarına qədər daha 1,2 milyard kubmetr genişləndirilməsi nəzərə alınmasa, ölü nöqtədən o qədər də irəliləməyib.

“Bu gün Cənub Qaz Dəhlizi maksimal həcmdə fəaliyyət göstərir. Yeni məkanlar üçün biz interkonnektorlardan istifadə edirik. Ancaq əsas boru kəməri tam həcmdə doludur”, - Azərbaycan lideri vurğulayıb.

Gələcək artımın yolunda əsas məhdudiyyətlərdən biri Avropa maliyyə institutlarının qalıq yanacaqlarla bağlı layihələrə investisiya qoymaqdan imtina etməsidir. Prezident xatırladıb ki, Avropa İnvestisiya Bankı belə dəstəyi tamamilə, EBRD isə praktiki olaraq dayandırıb.

“Şübhəsiz ki, müxtəlif səbəblərdən Avropada Azərbaycan qazına ehtiyac qalacaq. O, artacaq”, - İlham Əliyev bununla bağlı əminliyini ifadə edib. “Avropaya Azərbaycandan daha çox qaz lazımdır və biz hazırıq. 2021-ci ildə bu həcm 8 milyard kubmetr idi. Bu gün 13 milyard kubmetrdir. Bu, bizim ümumi hasilatımızın və ixracımızın yarısıdır”, - o vurğulayıb.

Dövlət başçısının sözlərinə görə, Cənub Qaz Dəhlizini genişləndirmək üçün əlavə maliyyə vəsaitinə ehtiyac var.

Bu baxımdan Bakı qaz infrastrukturunun genişləndirilməsinə lazımi dəstəyi təmin etmək üçün Avropa institutları tərəfindən “yaşıl gündəliyə” münasibətdə daha praqmatik yanaşmaya ümid edir.

“Əlavə 8 milyard kubmetr üçün bazarlar müəyyən edilir. Biz Avropa İttifaqının üzvü olan bir neçə ölkədən təkliflər almışıq. O ölkələr ki, bəziləri artıq bizim qazımızı alır, digərləri isə hələ də Azərbaycan qazını almır. Biz bu təklifləri dəyərləndiririk. Bazara çıxış baxımından da biz bu məsələləri kommersiya prinsipləri əsasında dəyərləndiririk”, - Azərbaycan lideri vurğulayıb.

Avropa SGC-nin genişləndirilməsi ilə bağlı özü üçün vacib olan qərarların qəbulunu uzatdığı dövrdə Azərbaycan vaxt itirmir - alternativ marşrutlar və tərəfdaşlıqlar qurur, çevik xarici iqtisadi siyasəti ilə enerji müstəqilliyini möhkəmləndirir. Ölkə artıq ixracın genişləndirilməsi üçün konkret addımlar atıb, lakin başqa istiqamətdə... Yaxın Şərqə.

Suriya növbədədir

Azərbaycanın Yaxın Şərqin neft hasilatı sektoruna ekspansiyası keçən il başlayıb, SOCAR Əbu-Dabi Neft Şirkəti (ADNOC) ilə SARB, “Umm Lulu”, “Bin Nasher” və “Al Bateel” ofşor konsessiya layihəsində 3% iştirak payının alınması üzrə sazişi elan edib. Sazişin dəyəri 285 milyon dollar təşkil edib.

Hazırda layihə çərçivəsində gündəlik hasilat 255 min barel neft təşkil edir. Müqavilənin sonuna qədər 2 milyard barel hasilat gözlənilir, lakin bu həcm əlavə layihələrin həyata keçirilməsi hesabına 2,7 milyard barelə qədər artırıla bilər.

SARB yatağında neftin ilkin geoloji ehtiyatları 257 milyard, “Umm Lulu”da isə 3,8 milyard barel qiymətləndirilir.

2025-ci ildə Dövlət Neft Şirkəti Yaxın Şərq regionunda mövqelərini gücləndirməyə davam edir, İsrailin şelfində yerləşən ən böyük “Tamar” qaz yatağının işlənməsi layihəsində 10% pay əldə edib və BP ilə birlikdə I Zonada (İsrail şelfi) qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı üçün lisenziya rəsmiləşdirib.

İndi növbə Suriyadır. Azərbaycanın bu ölkənin yeni hakimiyyətinə “mavi yanacaq”la bağlı kömək etməyə hazır olması barədə dünya ilk dəfə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandan eşitdi.

“İlham Əliyevlə görüşüm zamanı o, mənə bildirdi ki, təbii qaz məsələlərində Suriyaya hər cür dəstək göstərməyə hazırdır. İlham Əliyevin belə bir yanaşma nümayiş etdirməsi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Axı bu gün Suriyanın ən ciddi problemi qaz çatışmazlığıdır, bu isə ölkəni enerji ilə təmin etmək üçün lazımdır. İndi (Suriyanın. - R+) enerji ilə bağlı problemləri var”, - Türkiyə lideri bildirib.

O vurğulayıb ki, Türkiyə də öz imkanları çərçivəsində Suriyaya bu məsələdə kömək etməyə çalışır.

Bu bəyanatdan 10 gün sonra Suriyanın keçid dövrü Prezidenti Əhməd Əl Şaraa Bakıya gözlənilməz səfər edib və nəticədə, SOCAR ilə Anlaşma Memorandumu imzalanıb. Sənədin detallarını tərəflərin heç biri rəsmi olaraq açıqlamasa da, Suriyanın SANA agentliyi bildirib ki, memoranduma enerji sahəsində əməkdaşlıq və koordinasiya, Türkiyə vasitəsilə Suriyaya təbii qaz tədarükü, həmçinin neft kəşfiyyatı ilə bağlı bəndlər daxil edilib.

Türkiyə mediasının məlumatına görə, bu memorandumun həyata keçirilməsi üzrə işlər tam sürətlə gedir. Azərbaycan qazının Suriyaya tədarükü Türkiyə ərazisindən Kilis-Hələb boru kəməri vasitəsilə həyata keçiriləcək. Qaz kəməri Türkiyə tərəfində Kilis şəhərindən Suriya sərhədinə qədər uzadılıb. “BOTAŞ şirkəti SOCAR ilə birlikdə  avqustun 1-nə planlaşdırılan təbii qaz tədarükünün başlanılmasından əvvəl son testləri və yoxlamaları aparır”, - məlumatlarda qeyd olunub.

İlkin mərhələdə tədarük həcminin ildə 1,2 milyard kubmetr qaz təşkil edəcəyi gözlənilir ki, bu da Hələb və Homsda - ölkənin sənaye və kommunal sektorlarının bərpası baxımından əsas regionlarda elektrik enerjisi istehsalı üçün istifadə olunacaq.

Bundan başqa, BOTAŞ və SOCAR-ın tərəfdaşlığı Suriyanın şimal-şərqində neft və təbii qazın kəşfiyyatı, hasilatı, həmçinin neft-kimya sənayesinə investisiyaları nəzərdə tutur. Suriyanın köhnəlmiş enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsində də texniki dəstək göstəriləcək.

Bakı üçün belə bir sövdələşmə humanitar aksiyadan daha çox şey deməkdir, çünki bu, ölkənin regiondakı mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirəcək və onun etibarlı enerji təchizatçısı kimi rolunu möhkəmləndirəcək. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın Suriyanın enerji təchizatında iştirakını “yumşaq güc” elementi kimi qiymətləndirmək olar - xüsusilə də nəzərə alsaq ki, yaxın vaxtlara qədər iki ölkə arasında iqtisadi əməkdaşlıq, demək olar ki, mövcud deyildi. İndi Bakı təkcə siyasi çeviklik nümayiş etdirmək deyil, həm də regional qarşılıqlı fəaliyyətin yeni formatını formalaşdırmaq imkanı əldə edir.

Logistika baxımından Azərbaycan qazının Suriyaya tədarükü Türkiyənin tranzit qovşağı kimi rolunu gücləndirir və SGC-nin cənub istiqamətində genişləndirilməsi üçün presedent yaradır. Bu, Azərbaycana Avropadakı konyunkturdan asılı olmayaraq, satış bazarlarını şaxələndirmək imkanı verən əlavə ixrac marşrutudur.

Özbəkistanda Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişi

Bununla paralel olaraq, Azərbaycan Mərkəzi Asiyada da iştirakını aktivləşdirir. İyulun 24-də Özbəkistan Energetika Nazirliyi, SOCAR və “Özbəkneftqaz” SC Üstyurd neft-qaz regionunun Boyterak, Terenqquduq, Birqori, Xaroy, Qoraqalpoq və Qulboy investisiya bloklarında geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılmasını və sonradan karbohidrogen hasilatını nəzərdə tutan Hasilatın Pay Bölgüsü Sazişini imzalayıblar.

İlkin mərhələdə perspektivli sahələr müəyyən ediləcək. Azı 1 min kvadrat kilometrlik ərazidə üçölçülü seysmik kəşfiyyat aparılması və nəticələrə əsasən bir quyuda geoloji-kəşfiyyat işlərinə başlanılması planlaşdırılır. Sənaye əhəmiyyətli karbohidrogen yataqları aşkar edildiyi təqdirdə tərəflər onların mənimsənilməsi və sonrakı hasilat mərhələsinə keçəcəklər.

Bu müddət ərzində SOCAR operator kimi çıxış edəcək. Sənədə əsasən, axtarış-kəşfiyyat işlərinin tamamlanması və azı bir kəşfiyyat quyusunun qazılması beş illik müddət ərzində planlaşdırılır.

Saziş Özbəkistan və Azərbaycan arasında enerji tərəfdaşlığının genişləndirilməsində mühüm addım olub və karbohidrogen ehtiyatlarının kəşfiyyatı və mənimsənilməsi sahəsində uzunmüddətli əməkdaşlıq üçün möhkəm təməl qoyub.

Bu layihə təkcə perspektivli Üstyurd regionunda karbohidrogenlərin kəşfiyyatı və hasilatı üçün yeni imkanlar açmır, həm də Özbəkistanın enerji sektoruna qabaqcıl texnologiyaların və beynəlxalq standartların tətbiqinə töhfə verir. SOCAR-ın təcrübəsi və tərəflərin birgə səyləri sayəsində əməkdaşlıq regionda davamlı iqtisadi artımın və enerji təhlükəsizliyinin artırılmasının mühüm amilinə çevriləcək.