RİSKLƏRLƏ ARTIMIN BALANSI

Dünya iqtisadiyyatında davam edən volatillik, geosiyasi turbulentlik və inkişaf etməkdə olan ölkələrin maliyyə sistemlərinə artan təzyiq fonunda milli bank və sığorta sektorlarının dayanıqlılığı makroiqtisadi sabitliyin əsas amilinə çevrilir. Aparıcı iqtisadiyyatlarda faiz dərəcələrinin artırılması, xammal və borc bazarlarındakı təlatümlər, eləcə də dünya ticarətindəki struktur dəyişiklikləri dövlətlər üçün yeni çağırışlar formalaşdırır və onları artımın stimullaşdırılması ilə maliyyə risklərinin idarə edilməsi arasında balans axtarmağa vadar edir.

Yaranmış şəraitdə Azərbaycan maliyyə sabitliyinin təmin edilməsinə tarazlı yanaşma nümunəsini göstərir. Ölkə investisiya fəaliyyətinin bərpası, tikinti sektorunun artımı və bank risklərinin düşünülmüş şəkildə idarə edilməsini birləşdirərək, öz maliyyə sektorunun mövqelərini gücləndirməyə davam edir. Azərbaycan Mərkəzi Bankının (AMB) 2025-ci ilin birinci yarısına dair “Maliyyə Sabitliyi Hesabatı” bu tendensiyaları təsdiqləyir.

Bank sektoru dayanıqlıdır

AMB-nin məlumatlarına görə, hesabat dövründə bank sisteminin kapital adekvatlığı və likvidlik əmsalları minimal tənzimləyici tələbləri əhəmiyyətli dərəcədə üstələyib. Belə ki, sektor üzrə kapital adekvatlığı əmsalı norma 10% olduğu halda 18% təşkil edib, məcmu likvidliyin örtülmə əmsalı isə 180%-ə çataraq minimal səviyyəni 1,8 dəfə üstələyib. Qeyd etmək lazımdır ki, faiz dərəcəsinin 1 faiz bəndi artması kapital adekvatlığı əmsalının 0,9 faiz bəndi azalmasına səbəb olur, lakin bu, bank sisteminin maliyyə dayanıqlılığına təhdid yaratmır.

Gəlirlilik baxımından da müsbət dinamika qorunub: bank sektorunun xalis mənfəəti 2025-ci ilin ilk 6 ayında 0,5 milyard manatı keçib, aktivlərin gəlirliliyi 2,1%, kapitalın gəlirliliyi isə 18,5% təşkil edib.

Bununla belə, sektorun rentabelliyinin azalması müşahidə olunur ki, bunu Mərkəzi Bank artan faiz və qeyri-faiz xərcləri ilə əlaqələndirir: banklar tərəfindən depozitlər üzrə faiz dərəcələrinin müəyyən qədər artırılması, həmçinin əməliyyat xərclərinin artması fonunda onlar müvafiq olaraq 55 və 16% artıb.

Bank sektorunun dayanıqlılığı mövzusunun davamı olaraq qeyd etmək lazımdır ki, dollarlaşma tendensiyalarının zəifləməsi və portfeldə problemli kreditlərin stabil səviyyəsi risklərin düzgün idarə olunmasından və tənzimləyici tərəfindən effektiv nəzarətdən xəbər verir. 2025-ci ilin iyununa biznes portfelinin dollarlaşma səviyyəsi 2,3 faiz bəndi azalaraq 26,1% təşkil edib. Xüsusilə əhəmiyyətli azalma tikinti və informasiya-kommunikasiya texnologiyaları sektorunda müşahidə edilib.

Bundan başqa, kapital mövqelərinin və likvidliyin intensiv gücləndirilməsi dövründən sonra banklar biznesin kreditləşdirilməsinin daha aktiv fazasına keçiblər. Eyni zamanda onlar risklərin qiymətləndirilməsinə və aktivlərin keyfiyyətinə ehtiyatlı yanaşmanı qoruyub saxlayıblar. Mərkəzi Bankın məlumatlarına görə, bankların biznes portfeli il ərzində 9,3%, nominal ÜDM isə 4,3% artıb. 2025-ci ilin birinci yarısında sənaye sahəsini istisna olmaqla, demək olar ki, bütün sahələrdə kreditləşmənin artımı qeydə alınıb; ən böyük dinamika tikinti və nəqliyyat sektorlarında müşahidə olunub ki, burada böyük infrastruktur layihələri aktiv şəkildə həyata keçirilir.

Portfelin əhəmiyyətli hissəsi investisiya kreditlərinə düşür. 2025-ci ilin iyun ayına olan məlumata görə, real sektora verilən bütün kreditlərin təxminən dörddə biri əsas kapitalın formalaşmasına yönəldilib: istehsal güclərinin tikintisi, yenidən qurulması, modernləşdirilməsi və avadanlıqların alınması. Belə kreditlər iqtisadiyyatın struktur modernləşməsinə töhfə verir və onun uzunmüddətli potensialını gücləndirir.

Biznes portfeli üzrə qeyri-işlək kreditlərin əmsalı cüzi artıb - 2,5%-dən 2,8%-ə. AMB-nin qiymətləndirməsinə görə, biznes portfelinin 56%-ni əhatə edən dərinləşdirilmiş təhlil təsdiqləyir ki, qeyri-maliyyə təşkilatları üzrə risklər nəzarət altındadır və kredit aktivlərinin keyfiyyəti ümumilikdə narahatlıq doğurmur.

Qeyri-işlək kreditlərin artımı

Biznes portfelinin inamlı artımı və bankların real sektorda iştirakının dərinləşdiyi dövrdən sonra aktivlərin keyfiyyətinə diqqət təbii olaraq artıb. Kreditləşdirmə həcminin, xüsusilə istehlak və ipoteka kreditləri seqmentlərində artması, risk-menecment sisteminin daha incə tənzimlənməsini tələb edir. Məhz buna görə də Mərkəzi Bank kredit aktivliyinin stimullaşdırılması ilə mümkün risklər üzərində nəzarət arasında balansı qorumağa çalışaraq, preventiv nəzarət və ünvanlı tənzimləmə kursunu saxlayır.

2025-ci il iyulun 1-nə olan məlumata görə, qeyri-işlək kreditlərin (NPLs) həcmi ilin əvvəlindən 20,1% artaraq 787 milyon manat təşkil edib. Əsas artım istehlak kreditləri, biznes kreditləri və ipoteka kreditləri üzrə baş verib.

Bu zaman ehtiyat səviyyəsi potensial itkilərin örtülməsi üçün kifayət qədər yüksək olaraq qalır - kreditlər üzrə məqsədli ehtiyatlar 1,7 milyard manata çatıb ki, bu da qeyri-işlək portfelin həcmindən iki dəfə çoxdur. Təkcə istehlak kreditləri üzrə ehtiyatların həcmi 1,23 milyard manat təşkil edib ki, bu da müvafiq NPLs-ləri təxminən 3,8 dəfə üstələyir. Bu göstərici bank sektorunun sistemin sabitliyinə zərbə vurmadan mümkün zərərləri absorbsiya etmək qabiliyyətini göstərir.

2025-ci ilin ilk altı ayı ərzində banklar 56,7 milyon manat məbləğində ümidsiz kreditləri silib, bunun 61%-i istehlak portfelinə, 39%-i isə biznes kreditlərinə düşüb. Bu prosesə baxmayaraq, biznes seqmenti üzrə qeyri-işlək kreditlərin səviyyəsi mülayim olaraq qalır - ümumi portfelin 2,8%-i. Keçən ilin sonuna nisbətən NPLs-lərin artımı əsasən tikinti sektorunda ayrı-ayrı hallarla bağlıdır və sistemli xarakter daşımır.

Əhalinin gəlirlərindəki dalğalanmalara ənənəvi olaraq daha həssas olan istehlak seqmenti tənzimləyicinin diqqət mərkəzindədir. 2025-ci ilin birinci yarısında bu istiqamətdə NPLs-lərin həcmi 30% artaraq 321 milyon manata çatıb, qeyri-işlək kreditlərin əmsalı isə 3,6%-ə yüksəlib. Bununla yanaşı, yüksək borc yükü səviyyəsi qorunur: istehlak portfelinin 38%-i borc-gəlir nisbəti 45%-dən yuxarı olan kreditlərin payına düşür.

Potensial riskləri məhdudlaşdırmaq üçün AMB məsuliyyətli kreditləşdirmə siyasətini həyata keçirir. Yeni normalar borc yükü əmsalının yuxarı hədd dəyərinin 70% səviyyəsində sərt məhdudlaşdırılmasını, həmçinin yüksək borc yükü olan kreditlər üzrə ehtiyatlara yüksəldilmiş tələbləri nəzərdə tutur. Bu tədbirlər həm banklar, həm də borcalanlar arasında intizamın gücləndirilməsinə yönəlib və istehlak seqmentinin “həddindən artıq qızması” təhlükələrini minimuma endirir.

Paralel olaraq restrukturlaşdırılmış kreditlərin tədricən azalması müşahidə olunur: onların ümumi həcmi 3,6% azalaraq 1,07 milyard manat təşkil edib. Əsas azalma biznes portfelinə düşüb, istehlak seqmentində isə mülayim restrukturlaşdırma artımı qeydə alınıb. İpoteka kreditləri üzrə demək olar ki, dəyişiklik qeydə alınmayıb.

Bu amillərin məcmusu Azərbaycanın bank sektorunda kredit risklərinin səviyyəsinin nəzarət altında qaldığını və tənzimləyici siyasətin qlobal turbulentlik şəraitində belə, maliyyə sabitliyinin qorunması üçün kifayət qədər ehtiyat yaratdığını təsdiqləyir.

Borc yükü səviyyəsi və faiz riskləri

Qeyri-işlək kreditlərin dinamikasını təhlil etdikdən və bank sektorunun ümumi dayanıqlılığını qiymətləndirdikdən sonra qanunauyğun olaraq sual yaranır: ev təsərrüfatları daxili tələbatın əsasını təşkil etdiyi və istehlak kreditlərinin sabitliyini müəyyən etdiyi üçün əhalinin maliyyə vəziyyəti nə dərəcədə tarazlıdır?

Azərbaycanda əhalinin borc yükü idarə olunan səviyyədə qalır, lakin tendensiyalar onun tədricən artdığını göstərir. Sərəncamda olan real gəlirlərin davamlı artımına baxmayaraq, onların getdikcə daha böyük hissəsi kreditlərin ödənilməsinə yönəldilir. Keçən ilin sonu ilə müqayisədə ümumi borc yükünün sərəncamda olan real gəlirlərə nisbəti 0,5 faiz bəndi artaraq 18,5% təşkil edib. Bu göstərici mülayim olaraq qalır və maliyyə baxımından “həddindən artıq qızma”nın əlamətlərini daşımır. Lakin istehlak kreditləşməsinin aktiv artımı fonunda diqqətli monitorinq tələb olunur.

AMB-nin kommersiya bankları arasında keçirdiyi sorğunun nəticələri cari dinamikanın birmənalı olmadığını təsdiqləyir. Belə ki, bazar payı üzrə iştirakçıların 49%-i əhalinin borc səviyyəsinin dəyişmədiyini bildiriblər, 50%-i isə mülayim artım qeyd ediblər.

Azərbaycan Mərkəzi Bankının Maliyyə sabitliyi departamentinin direktoru Ataxan Həsənov qeyd edib ki, Azərbaycan banklarının müddəti 1 ilə qədər olan aktivlərinin ümumi aktivlərdə payı 51 %, 1 ilə qədər olan öhdəliklərinin ümumi öhdəliklərdə payı isə 81 %-dir. Bu da tarazlaşdırılmış strukturu və bankların kapitalına minimal təsiri təmin edir.

“Sektorda müddət uyğunsuzluğunun, başqa sözlə faiz dərəcəsi riskinin bankların kapital mövqeyinə təsiri minimaldır, dayanıqlılığa təhdid yaratmır”, - deyə AMB-nin nümayəndəsi vurğulayıb.

Faiz risklərinin dayanıqlılığı fonunda əhali tərəfindən bank sisteminə inamın artması qeydə alınır: getdikcə daha çox vətəndaş öz yığımlarını müddətli depozitlərdə yerləşdirir ki, bu da maliyyə intizamının artmasından və uzunmüddətli gözləntilərdən xəbər verir. 2025-ci ilin birinci yarısında aktiv müddətli depozitləri olan unikal əmanətçilərin sayı 11,7% artaraq 168 min nəfəri keçib. AMB hesab edir ki, bu artım yeni monetar və makroprudensial alətlərin tətbiqi, həmçinin rəqəmsal bank xidmətlərinin aktiv təşviqinin birbaşa nəticəsi olub.

Əvvəlki illə müqayisədə dinamika daha təsirli görünür: 2024-cü ildə unikal əmanətçilərin sayı 41% artaraq 150,5 min nəfərə çatıb. Fiziki şəxslərin depozit bazasının artması korporativ sektorun depozitlərinin azalması fonunda belə bankların maliyyə mənbələrinin sabitliyini gücləndirib.

Belə ki, 2025-ci ilin birinci yarısında hüquqi şəxslərin depozitləri 4,7% azalaraq 22,3 milyard manat təşkil edib, fiziki şəxslərin depozitləri isə 5,3% artaraq 15,1 milyard manata çatıb. Nəticədə, hüquqi şəxslərin depozitlərinin öhdəliklərdəki payı 44,8%-ə qədər azalıb, əhalinin əmanətlərinin payı isə 30,2%-ə qədər artıb.

AMB-nin qiymətləndirməsinə görə, fiziki şəxslərin depozitlərinin artımı əsasən müddətli əmanətlərin həcminin artması hesabına baş verib, şirkətlərin depozitlərinin azalması isə həm müddətli, həm də cari qalıqların azalması ilə bağlıdır: əsasən neft-qaz sektorunun iri müəssisələri tərəfindən.

Sığorta sektoru: mənfəətin azalması

Hesabata görə, Azərbaycan sığorta sektorunun likvidliyi yüksək səviyyədə qalır - sektorun likvidlik əmsalı 304%-ə çatıb ki, bu da Beynəlxalq Sığorta Nəzarəti Orqanları Assosiasiyasının normativini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyib. Seqmentlər üzrə göstərici həyat sığortası üzrə 271%, non-life (qeyri-həyat) üzrə isə 374% təşkil edib ki, bu da sığorta bazarının güclü maliyyə mövqeyindən xəbər verir.

Sığorta şirkətlərinin yüksək likvidli aktivlərinin ümumi həcmi 1,4 milyard manata çatıb ki, bunun 816 milyonu həyat sığortasına, 537 milyonu isə risklərə aiddir. Keyfiyyətli likvid aktivlərin əhəmiyyətli həcminin saxlanılması sığortaçılara üç aylıq likvidlik dalğalanmalarına yüksək dözümlülük təmin edir və hətta qeyri-sabitlik dövrlərində belə müştərilər qarşısında öhdəlikləri səmərəli şəkildə yerinə yetirməyə imkan verir.

Lakin stabil likvidlik fonunda sığorta sektorunun xalis mənfəəti 17% azalaraq 81 milyon manat təşkil edib. Əsas səbəb zərərlilik əmsalının 85%-ə çatmasıdır. Xüsusilə avtomobil sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari sığortası seqmenti əhəmiyyətli təsir göstərib ki, burada ümumi zərərlilik əmsalı 109%-ə yüksəlib. Bu, sığorta hadisələrinin sayının və onlar üzrə ödənişlərin artmasını əks etdirir.

2025-ci ilin birinci yarısında sığorta sektoru dəyişən bazar şəraitinə adaptasiya nümayiş etdirib: ümumi kapital əsasən dividend ödənişləri səbəbindən 12% azalaraq 333 milyon manat təşkil edib. Buna baxmayaraq, bu göstərici hələ də prudensial tələbləri üstələyir ki, bu da sektorun dayanıqlılığını rahat səviyyədə saxlayır.

AMB-nin Baş direktoru Şahin Mahmudzadə vurğulayıb ki, sığorta şirkətləri maliyyə bazarının mövcud alətlərindən maksimum istifadə etməyə çalışırlar. Onlar repo əməliyyatlarında vəsait yerləşdirən tərəf kimi aktiv iştirak edirlər və bununla da likvidliyin idarə edilməsinin effektivliyini artırırlar.

Bu gün investisiya portfeli həyat sığortası şirkətlərinin aktivlərinin 92%-ni və non-life aktivlərinin 73%-ni təşkil edir. Portfelin əsasını dövlət istiqrazları və bank depozitləri təşkil edir. Yanvar-iyun aylarında investisiya fəaliyyətindən gəlir 55 milyon manata çatıb ki, bu da sektorun ümumi gəlirinin 7,15%-ni təşkil edir.

İnvestisiya bazarı: yeni tendensiyalar

İnvestisiya bazarına gəlincə, burada müxtəlif istiqamətli dinamika var. Maliyyə Nazirliyinin yeni emissiyalarının azalması fonunda dövriyyədə olan dövlət qiymətli kağızlarının ümumi dəyəri 11% azalaraq 8,5 milyard manat təşkil edib. Bu, daha ehtiyatlı emissiya siyasətinin və investisiya axınlarının qismən özəl sektor və xarici bazarlar istiqamətində yenidən bölüşdürülməsinin nəticəsi olub.

Eyni zamanda xarici broker meydançalarında aktivlik əhəmiyyətli dərəcədə artıb. İnvestisiya şirkətlərinin müştəri aktivləri 23% artaraq 2,4 milyard manata çatıb ki, bunun 2,1 milyardı xaricdə broker xidmətlərinə düşür. Bu cür dinamika azərbaycanlı investorların beynəlxalq maliyyə alətlərinə artan marağından və investisiya davranışının diversifikasiyası tendensiyasından xəbər verir.

Lakin bütün göstəricilər müsbət dinamika nümayiş etdirməyib. Müştəri aktivliyinin artmasına baxmayaraq, investisiya şirkətlərinin xalis mənfəəti 67% azalaraq 1,5 milyon manat təşkil edib, halbuki əvvəlki il bu rəqəm 2,9 milyon idi. Mənfəətin azalmasının əsas amilləri arasında rüsum və komissiyaların, əməkhaqqı və sosial ödənişlər üzrə xərclərin və inzibati xərclərin artması qeyd olunur.

Bununla belə, sektorun kapital dayanıqlığı rahat səviyyədə qalır. 2025-ci ilin birinci yarısının sonuna investisiya şirkətlərinin ümumi kapitalı 52,8 milyon manat təşkil edib, tələb olunan minimum kapital səviyyəsi isə 7,4 milyon manat olub. Bu, şirkətlərə dəyişən bazar konyunkturu şəraitində daha da inkişaf etmək və rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün kifayət qədər kapital buferi təmin edir.

Beləliklə, ölkənin investisiya bazarı struktur dəyişikliklər fazasına daxil olur: dövlət qiymətli kağızlarının daxili təklifinin azalması beynəlxalq investisiya fəaliyyətinin artması ilə kompensasiya olunur ki, bu da Azərbaycan maliyyə sektorunun qlobal kapital bazarlarına tədricən inteqrasiyasını əks etdirir.