YENİ KÖHNƏ ÇAĞIRIŞLAR

Azər­baycan Qaf­qa­zın dəy­i­şən ge­o­siy­a­si mühi­tin­də mühüm yer tut­duğu üçün bu­ra­da ke­çi­ril­miş  pre­zi­dent seç­ki­lə­ri də şübhə­siz ki, öl­kə­nin da­xi­li və xa­rici siy­a­sə­tin­də çox mühüm rol oy­na­ma­q­da­dır. Nə­ticə­lər Azər­baycan xal­qı­nın, həm də  bey­nəl­xalq icti­ma­iyyə­tin göz­lə­diyi ki­mi ol­du, "sa­bit­lik" və "in­ki­şaf" xət­ti­ni əsas tu­tan İl­ham Əliy­e­vin 85% səs­lə pre­zi­dent se­çil­mə­si Azər­baycan xal­qı­nın  öz li­de­ri­nə eti­bar et­diy­i­ni  və onun siy­a­sə­ti­ni də­s­tək­lə­diy­i­ni gö­s­tə­rir. Ancaq bu də­s­təy­in öl­kə­nin ha­kim eli­ta­sı üzə­ri­nə xüsu­si öh­də­lik­lər qoy­duğu­nu da  unut­maq ol­maz. Ye­ni it­ti­faq­lar, pri­o­ri­tet­lər və ye­ni do­stla­rın ax­ta­rı­şı ki­mi hal­lar da üçüncü döv­rdə da­ha mühüm rol oy­nay­aca­q­dır. Rəh­bər­lik öl­kə­də sa­bit­liy­in qo­run­ma­sı, re­g­i­o­nal və qlo­bal miqya­s­da döv­lə­tin xa­rici siy­a­si ma­raq­la­rı­nı güclən­dir­mək üçün öz səy­lə­ri­ni da­vam et­di­rəcək­dir. Azər­bayca­nın xa­rici siy­a­sə­ti­nin ta­raz­laş­dı­rıl­mış və ço­x­vek­tor­lu,  öl­kə ma­raq­la­rı­nı nə­zə­rə alan, güc ba­lan­sı­nın əsa­sın­da qu­rul­ma­sı tə­bii ki, dunya icti­ma­iyyə­ti­nin nə­zə­rin­dən yayın­mır. Məhz bu və­zi­fə­lər həy­a­ta ke­çi­ri­lər­kən mö­vcud siy­a­sət, stra­te­g­iy­a­lar və va­si­tə­lər ara­sın­da ba­lan­sı qo­ruya bil­mək çox vaci­b­dir. Bu ba­xım­dan, Azər­baycan xa­rici siy­a­sə­tin həy­a­ta ke­çi­ril­mə­sin­də bir sı­ra mə­sə­lə­lər­lə  qar­şı­la­şacaq.

"Ru­siya fak­to­ru" 

Ya­xın gə­ləcək­də Ru­siy­a­nın bö­l­g­ə­də­ki ak­tiv xa­rici siy­a­sə­ti­nin Azər­bayca­nın qar­şı­sı­na ye­ni və­zi­fə­lər qoy­acağı üçün, öl­kə  Ru­siya fak­to­ru­na da­ha çox diq­qət ayı­ra­raq ye­ni ya­naş­ma­la­rı in­ki­şaf et­di­rəcək.

Bir tə­rəf­dən Gömrük İt­ti­fa­qı çər­çi­və­sin­də Ru­siy­a­nın ye­ni in­te­q­ra­siya siy­a­sə­ti və bu siy­a­sə­tin Qaf­qaz is­ti­qa­mə­ti, o bi­ri tə­rəf­dən təkqütblü dünya si­s­te­mi­ni in­kar edən Asiya - Av­rasya siy­a­sə­ti (ŞƏT və BRİCS), ABŞ-la olan do­la­şıq müna­si­bət­lər şübhə­siz ki, qlo­bal müstə­vi­də möv­qe­lə­rin də- y­iş­di­ril­mə­si­ni zə­ru­ri edir. "Sərt" və "yum­şaq güc"dən is­ti­fa­də edə­rək in­ki­şaf edən Gömrük İt­ti­fa­qı Ru­siy­aya şans ve­rir ki, Be­la­rus və Qa­za­xı­s­tan, za­man keç­dikcə isə bəl­kə də bütün post­so­vet öl­kə­lə­ri­nin va­si­tə­si­lə öz möv­qey­i­ni güclən­dir­sin. Bu və­ziyyət­də üç döv­lə­tin -  Uk­ray­na, Öz­bə­ki­s­tan və Azər­bayca­nın hə­min İt­ti­fa­qa üzv­lüyü Ru­siya üçün vaci­b­dir. Uk­ray­na Qa­ra də­ni­zə, Bal­kan və Şər­qi Av­ro­paya, Öz­bə­ki­s­tan Mər­kə­zi və Cə­nu­bi Asiy­aya, Azər­baycan isə Qaf­qaz, İran və Ya­xın Şər­qə olan çı­xı­şı aç­mış olur. Ru­siya bu öl­kə­lə­rin iş­ti­ra­kı ol­ma­dan Gömrük İt­ti­fa­qı ki­mi ye­ni in­te­q­ra­siya lay­i­hə­lə­ri­nin müvəf­fə­qiyyət­siz­liy­i­nə əmin­dir. Bu­na gö­rə də Kreml bütün səy­lə­ri bu öl­kə­lə­ri əmək­daş­lığa cəlb et­mək üçün yö­nəl­­dəcək. Be­lə nə­ticəyə gəl­mək olar ki, Azər­bayca­nın Göm­rük İt­ti­fa­qın­dan kə­nar­da qal­ma­sı Ru­siy­a­nı na­ra­hat edəcək və ola bil­sin ki, Ru­siya bu is­ti­qa­mət­də təzyi­qi ar­tı­ra-ca­q­dır.

Er­mə­ni­s­ta­nın Gö­m­ruk İt­ti­fa­qın­da iş­ti­ra­kı 

Bu ilin iy­ul ayın­da, Er­mə­ni­s­tan Av­ro­pa İt­ti­fg­a­qı ilə im­za­la­nacaq "Azad Tica­rət Sa­zi­şi" ilə  bağlı da­nı­şıq­la­rın ba­şa çat­dığı­nı elan et­di. La­kin sentya­b­rın əv­vəl­lə­rin­də İrə­van bu ra­zı­laş­ma­la­rın ək­si­nə ola­raq Gömrük İt­ti­fa­qı­na da­xil olacağı­nı və Av­ra­siya İq­ti­sa­di Bir­liy­i­nin ya­ra­dıl­ma­sın­da iş­ti­rak edəcəy­i­ni elan et­di.

2011-ci il­də Gömrük İt­ti­fa­qı­nı müda­fiə edən İrə­van so­nra Aİ-yə doğru sərt dönüş et­di ki, bu da bö­l­g­ə­də­ki ye­ni bir ba­lan­sı əks et­di­rir­di. Bu il tə­zə­dən Rusyaya doğru meyil et­mə­si isə ilk növ­bə­də  Azər­baycan və Qərb üçün ye­ni qüvvə­lər nicbə­ti de­mək­dir. Re­g­i­on öl­kə­lə­ri ya "Ye­ni Rusiya­"nın tə­sir da­i­rə­si­nə da­xil ol­ma­lı "ya da ilk növ­bə­də öz ara­la­rın­da əmək­daş­lığı də­rin­ləş­di­rə­rək müstə­qil­lik­lə­ri­ni qo­ruy­ub sax­la­ma­lı­dır­lar. Baş­qa söz­lə, on­lar ya Ru­siya ilə" ya da Rusiya­sız hə­rə­kət edəcək­lər. Bu və­ziyyət­də on­lar  ney­tral­lığı çə­tin qo­ruya bil­sin­lər. Ən azı, bu­na bir çox təzyiq va­si­tə­lə­ri əlin­də olan Ru­siya im­kan ver­məy­əcək.

Ru­siy­a­nin nə­zə­rin­də bö­lg­ə­də­ki hər bir qar­şı­dur­ma da­xi­li və ya re­-g­i­o­nal müna­qi­şə de­mək­dir. Dağlıq Qa­ra­bağ müha­ri­bə­si və 2008-ci il Gürcüstan ha­di­sə­lə­rin­dən so­nra Ru­siya re­g­i­on öl­kə­lə­rin­dən loy­al­lıq göz­lə­mək­də­dir. Gömrük İt­ti­fa­qı­na da­xil ol­ma ba­rə­də Er­mə­ni­s­tan­la bağla­nacaq müqa­vi­lə Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li­ni çə­tin­ləş­di­rən amil olaca­q­dır. Bu­na gö­rə də, Rusiya­nın Gürcüstan və Er­mə­ni­s­tan­la müna­si­bət­lə­ri, Qaf­qaz­da­kı ye­ni in­te­q­ra­siya siy­a­sə­ti, Xə­zər də­ni­zi­nin prob­lem­lə­ri, ener­ji re­sur­sla­rı­nın is­ti­s­ma­rı və diğər re­g­i­o­nal mə­sə­lə­lər­də atacağı ad­dım­lar Azər­bayca­nın xa­rici siy­a­sə­tin­də ye­ni ya­naş­ma­la­ra gə­ti­rib çı­xa­ra bi­lər.

Xarici siyasətin fərqli istiqamətləri 

Görünür Azər­baycan  xa­rici siy­a­­sə­tin­də "Er­mə­ni­s­tan ami­li"nin güc­lən­diyi ye­ni proses for­ma­laş­ma­q­da­dır. Baş­qa söz­lə, Ru­siy­a­nın möv­qey­in­dən ası­lı ola­raq, Azər­bayca­nın qüvvə­lər ba­lan­sı əsa­sın­da qu­rul­muş ço­x­vek­tor­lu xa­rici siy­a­sə­tin­də Qər­b­lə müna­si­bət­lə­ri güclən­di­rən və "üçüncü yo­lu" ön pla­na çı­xar­acaq bə­zi ha­di­sə­lər in­ki­şaf edə bi­lər. Bu­nun­la əla­qə­dar ola­raq, TANAP baş­da ol­maq­la ener­ji lay­i­hə­lə­ri­nin ak­tu­al­laş­ma­sı və bu is­ti­qa­mət­də atı­lan ad­dım­lar Ba­kı­nın yu­xa­rı­da qeyd olu­nan proses­lə­rə re­ak­siy­a­sı ki­mi qiy­mət­lən­di­ri­lə bi­lər. Ba­kı­nın  re­g­i­o­­­nal və qlo­bal siy­a­sət­də ener­ji kar­tın­dan da­ha yax­şı is­ti­fa­də edəcəyi təx­min edil­mək­də­dir. Bu, iki­tə­rə­f­li, eləcə də, re­g­i­o­nal və bey­nəl­xalq əmək­daş­lığın ge­niş­lən­di­ril­mə­si və də­rin­ləş­di­ril­mə­si de­mək­dir. Azər­baycan - Türkiyə, Azər­baycan - İs­ra­il, Azər­baycan - Qərb (Aİ və ABŞ), Azər­baycan İs­lam Əmək­daş­lıq Təş­ki­la­tı (Azər­baycan-İs­lam dün­ya­sı), Azər­baycan - Türk PA (Azər­­baycan-Türk Dün­ya­sı) müna­si­bət­lə­rin möh­kəm­lən­di­ril­mə­si per­spek­tiv­lə­ri müəyyən edil­­mək­də­dir. Bu­ra­da əl­bət­tə ki, biz İra­nı da unu­da bil­mə­rik. Azər­baycan və İran ara­sın­da çox­tə­rə­f­li əla­qə­lə­rin per­spek­tiv­lə­ri, cə­nub qon­şu­nun Ba­kıya ta­raz­lı ya­naş­ma­la­rın­dan ası­lı­dır.

Qon­şu öl­kə­lər­də rus tə­si­ri­nin ar­t­­ma­sı post­so­vet mə­ka­nın­da özünün tə­sir sa­hə­si­ni ya­rat­maq is­təy­ən və da­ha çox ener­ji təhlükə­siz­liyi əsa­sın­da in­ki­şaf siy­a­sə­ti­ni for­ma­laş­dı­ran Qər­bin ma­raq­la­rı­na təhlükə­dir. Bu­na gö­rə də, bö­lg­ə­də son 22 il­də Qər­bin çək­diyi müəyyən "qır­mı­zı xət­t"lər var və bu fakt nə­zə­rə alın­ma­lı­dır.

Diq­qət ye­ti­ril­mə­si vacib olan bir baş­qa amil isə Azər­bayca­nın Qərb üçün bö­lg­ə­də­ki ən də­rin de­mo­kra­tik ənə­nəyə ma­lik ol­ma­sı və mühüm ge­o­siy­a­si rol oy­na­ma­sı­dır. Azər­baycan sa­bit siy­a­si si­s­te­mi, döv­lət təcrübə­si və po­ten­si­a­lı ilə Qərb üçün Cə­nu­bi Qaf­qaz­da ən eti­bar­lı və güclü tə­rəf­daş­dır. Bu­na gö­rə də Azər­baycan Ru­siya siy­a­sə­ti­nin xa­rak­te­ri və bu siy­a­sə­tin özü­nün ma­raq­la­rı və mil­li təhkükə­siz­liy­i­nə mümkün tə­si­rin­dən ası­lı ola­raq, or­ta və uzun müddət­də Qərb ilə əla­qə­lə­ri­ni də­rin­ləş­di­rə bi­lər. Bu mə­na­da, ənə­nə­vi ola­raq ye­ni­dən se­çil­miş pre­zi­dent ki­mi İl­ham Əliy­e­vin Türkiy­əyə sə­fər niyyə­ti çox əhə­miyyət­li­dir.

Ey­ni za­man­da, ener­ji lay­i­hə­lə­ri çər­çi­və­sin­də TANAP və TAP-ın həy­a­ta ke­çi­ril­mə­si­nin sürət­lən­di­ril­mə­si vaci­b­dir. Bu ba­xım­dan Azər­bayca­nın xa­rici siy­a­sə­tin­də get­dikcə da­ha çox kon­struk­tiv, güclü bir alət ki­mi ön pla­na çı­xan ARDNŞ-in na­iliyyət­lə­ri müsbət tə­sir bağış­layır.

Yad­dan çı­xar­maq ol­maz ki, önümüzdə­ki döv­rdə ABŞ Ru­siya və İra­nın tə­si­ri­ni məh­dud­laş­dır­maq məq­sə­di ilə re­g­i­o­nal əmək­daş­lığı də­s­tək­lə­məyə da­vam edəcək. Bir­ləş­miş Ştat­la­rı­nı məq­sə­di həm də Ru­siya və İran ilə əmək­daş­lıq edən Çi­nin ar­tan tə­si­ri­nin qar­şı­sı­nı al­ma­q­­dır. Şübhə­siz ki, bu rə­qa­bət Azər­bayca­nın xa­rici siy­a­sə­ti üçün ma­nevr im­kan­la­rı­nı tə­min edəcək. Bun­dan əla­və, ener­ji təhlükə­siz­liyi siy­a­sə­ti, Qa­ra­bağ mə­sə­lə­si və Er­mə­ni­s­tan­la olan müna­si­bət­lə­ri ba­xı­mın­dan Fran­sa­nın ro­lu­nun ön pla­na çıx­ma­sı əhə­miyyət­li­dir.  Bu mə­sə­lə­də Ba­kı ki­fay­ət qə­dər praq­ma­tik məq­səd güdür və Er­mə­ni­s­tan­la müna­si­bət­də, Dağlıq Qa­ra­bağ prob­le­mi­nin həl­lin­də bey­nəl­xalq də­s­təyə ar­xa­la­na­raq möh­kəm ad­dım­lar­la irə­li­ləy­ir.  

Qər­bdə, xüsu­sı­lə də ener­ji təhlükə­siz­liy­i­nin xa­rici siy­a­sət­də əsas yer tut­duğu Aİ-də, Ru­siya ilə sürət­lə ya­xın­la­şan Er­mə­ni­s­ta­na qar­şı mən­fi müna­si­bət for­ma­laş­ma­q­da­dır və Er­mə­ni­s­ta­nın Qər­bin də­s­təy­i­ni qa­zan­ma­sı mümkün görünmür.  

Son­da isə Ba­kı ilə Təl-Əviv ara­sın­da­kı müna­si­bət­lər­də çox­şa­xə­li əmək­daş­lıq və tə­rəf­daş­lıq ax­ta­rış­la­rı­nı nə­zə­rə al­maq la­zım­dır. İs­ra­il tə­rə­fin­dən də­s­tək­lə­nən Azər­bayca­nın xa­rici siy­a­sə­ti, re­g­i­on­da­kı və­ziyyə­tin in­ki­şaf pe­re­spek­tiv­lə­ri­ni aça bi­lər və "Ye­ni Böyük Oy­un"da Azər­bayca­nın ro­lu­nu güclən­di­rə bi­lər.

 Be­lə­lik­lə, pro­se­slər ma­raq­lı ha­di­sə­lə­rin olacağı­nı vəd edir və Azər­baycan üçün re­g­i­on­da öz ma­raq­la­rı­nı qo­ruy­ub sax­la­maq, pri­o­ri­tet mə­sə­lə ola­raq qal­ma­q­da­dır.