
AŞAĞI TƏZYİQ, ZƏİF NƏBZ
Nə qədər ki, həmsədr ölkələr İrəvanı konstruktivliyə məcbur etməyiblər, Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin tez-tez görüşməsinin əhəmiyyəti olmayacaq
Müəllif: Rasim MUSABƏYOV, politoloq, Milli Məclisin deputatı Bakı
Təxminən, ikiillik fasilədən sonra Vyananın "Palais Coburg" mehmanxanasında Azərbaycan və Ermənistan prezidentləri İlham Əliyevlə Serj Sarqsyan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli yollarını müzakirə etmək məqsədi ilə bir araya gəliblər. Dövlət başçıları həm təkbətək, həm də iki ölkənin xarici işlər nazirləri Elmar Məmmədyarov və Edvard Nalbandyanın, o cümlədən ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri İqor Popov (Rusiya), Jak For (Fransa), Ceyms Uorlik (ABŞ) və ATƏT-in fəaldiyyətdə olan sədrinin şəxsi nümayəndəsi Anjey Kaspirşikin iştirakı ilə danışıqlar aparıblar.
Bu görüşə diqqətin həddindən artıq olması Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə nizamlanması prosesinin 2012-ci ilin yayında Kazanda keçirilmiş görüşdən sonra yenidən dalana dirənməsi ilə bağlı idi. Prezidentlərin Kazan görüşünün moderatorluğunu üzərinə götürmüş Rusiya "yenilənmiş Madrid prinsipləri"nə hər iki tərəfin qeydlərini bərabər şəkildə nəzərə almaq əvəzinə, birtərəfli şəkildə onu erməni tərəfinin istəyinə uyğunlaşdırmışdı. Nəticədə, sənəd Bakı üçün qəbuledilməz şəkil almış və Kazanda tərəflərin komromisə gəlməsinə mane olmuşdu. Keçən dövr ərzində Minsk qrupu həmsədrlərinin regiona epizodik səfərləri, XİN başçılarının müxtəlif ölkələrdə keçirdikləri görüşlər prosesdə canlanma yarada bilməmişdi. Minsk qrupunun həmsədrlərinin dəyişdirilməsi, 2013-cü ildə prezident seçkisinin keçirildiyi Ermənistan və Azərbaycandakı daxili siyasi durum da məhsuldar danışıqların bərpasına imkan verməyən məqamlardan idi. Odur ki, keçən dövrdə münaqişə tərəflərində hərbi ritorikanın artması, silahlanma yarışının qızışması, qoşunların təmas xəttində, az qala, hər gün atəşkəsin pozulması heç də təəccüblü deyil.
2012-ci ilin yazında Vladimir Putinin yenidən prezident seçildiyi Rusiyada yaranmış vəziyyətə münasibət ikimənalı idi. Bir tərəfdən, ölkənin xarici işlər və müdafiə nazirləri problemin hərbi yolla həllinə ediləcək istənilən cəhdin qəbuledilməz olduğunu, ciddi fəsadlara yol açacağını bildirir, digər tərəfdən, Moskva Azərbaycana böyük miqyasda müasir silah satmağa başlayır. Özü də bu silahlar yalnız müdafiə deyil, həm də hücum tiplidir (tanklar, BMP-lər, zərbə vertolyotları, böyük kalibrli reaktiv qurğular, HHM vasitələri və s.) Bununla yanaşı, Rusiya hərbi pariteti qorumaq adı altında Ermənistana da pulsuz və ya son dərəcə ucuz qiymətlərlə böyük həcmdə silah-sursat verib. Eyni zamanda, Rusiyanın Gümrüdə yerləşən 102 saylı hərbi bazası yenidən təchiz edilib və gücləndirilib. Bir neçə gün əvvəl isə Moskvanın Ermənistan da daxil olmaqla, KTMT üzvləri ilə ümumi HHM sistemi yaratmaq niyyətində olduğu açıqlanıb.
Bu dövr ərzində Fransa Ermənistanla Azərbaycan arasında danışıqların bərpasına israrla olmasa da, müəyyən cəhdlər edib. Lakin bu ölkənin ənənəvi maraq dairəsi olan Şimali Afrika və Suriyada böhranın davam etməsi, həmçinin Avropa İttifaqının üzləşdiyi maliyyə böhranı Parisə diqqətini Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli prosesinə yönəltmək imkanı verməyib. Nəticədə, Bakı ilə İrəvan arasında dialoqun canlandırılması təşəbbüsünü Birləşmiş Ştatlar öz üzərinə götürməli olub. Vaşinqton təcrübəli diplomat Ceyms Uorliki ATƏT-in Minsk qrupuna həmsədr təyin edib. Yeni həmsədr regiona iki dəfə təkbaşına səfər də edib. ABŞ Dövlət Departamentinin rəhbəri də bilavasitə prosesə qoşulub. ABŞ-ın dövlət katibi Con Kerri Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu ilə birgə keçirdiyi brifinqdə Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin Vyana görüşü ərəfəsində onlarla telefonla danışdığını və bu telefon danışıqlarının uzun çəkdiyini bildirib. Kerri danışıqlar prosesində irəliləyişin olacağına ümid etdiyini söyləyib, özünün bu danışıqlara tam dəstək verdiyini bildirib.
Bu arada Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Vyana görüşü ərəfəsində rəsmi səfərlə Türkiyəyə, Ermənistan XİN başçısı Edvard Nalbandyan isə Moskvaya səfər edib. Nalbandyan Moskvada rusiyalı həmkarı ilə bir araya gəlib.
İlham Əliyevin Türkiyə səfərinə gəlincə, bu ölkənin prezidenti, baş naziri və XİN başçısı da daxil olmaqla, bütün rəhbərliyi Qarabağ probleminin həllində Bakı ilə tam həmrəylik nümayiş etdiriblər. Onlar erməni qüvvələrinin Azərbaycan ərazilərindən çıxarılmasının vacib olduğunu birmənalı şəkildə dilə gətiriblər. E. Nalbandyana gizli rəhbəri olan Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun hansı təlimatları verdiyi məlum deyil. Amma onların birgə keçirdikləri mətbuat konfransında Lavrov deyib: "Tezliklə Ermənistan və Azərbaycan rəhbərləri arasında birbaşa əlaqələrin bərpa olunacağına ümid edirik. Bu münaqişənin əvvəllər əldə edilmiş razılaşmalara əsasən, tərəfləri qane edən formada həll olunması məqsədilə lazımi atmosferin yaradılması üçün əlimizdən gələn yardımı göstərəcəyik".
Bilavasitə prezidentlərin Vyana görüşünə gəlincə, o, Serj Sarqsyanın görüşdən çıxan zaman jurnalistlərə qısa şəkildə dediyi kimi, "normal" keçib. Vyana görüşünün yekununda Minsk qrupunun həmsədrləri tərəfindən yayılmış birgə bəyanatda isə bunun prezidentlərin 2012-ci ilin yanvarında Soçidə keçirilmiş sammitdən sonra ilk görüşü olduğu xatırladılır. Sənəddə daha sonra deyilir: "Prezidentlər məsələnin sülh yolu ilə nizamlanmasına yönələn danışıqlara impuls vermək barədə razılığa gəliblər və nazirlərə tapşırıq veriblər ki, həmsədrlərlə birlikdə daha əvvəl görülən işlərin əsasında sülh prosesini intensivləşdirmək üçün çalışmağa davam etsinlər".
Həmsədrlər prezidentlərin qarşıdakı aylarda yenidən görüşmək haqda razılığa gəldiklərini də açıqlayıblar. Minsk qrupunun həmsədrləri növbəti addım kimi XİN başçıları arasında görüşün təşkilini nəzərdə tutublar. Nazirlər ATƏT XİN Ş-nin dekabrın 5-6-da Kiyevdə keçiriləcək iclası çərçivəsində bir araya gəlməlidilər. Uzun fasilədən sonra keçirilən ilk görüşdən heç kəs bundan artığını gözləmirdi. Onun nəticəsinə beynəlxalq reaksiya da ehtiyatlı-müsbətdir. ABŞ Dövlət Departamentinin rəsmisi Cen Psakinin bu haqda bəyanatında deyilir: "Biz Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin ilk addımını alqışlayırıq və onların yaxın aylarda yenidən görüşmək haqda razılığa gəlmələrindən ruh yüksəkliyi hiss edirik. Bu görüş dialoqun bərpası baxımından vacib addımdır və iki ölkə liderlərinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə son qoymaqla bağlı qarşılıqlı öhdəliyindən xəbər verir. ABŞ ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədri kimi, Rusiya və Fransa ilə birlikdə iki ölkə prezidentini hər iki tərəf üçün ciddi itkilərə səbəb olmuş problemin sülh yolu ilə həlli istiqamətində fəal iş aparmağa çağırır".
Məsələyə Fransa və Avropa İttifaqı nümayəndələri də analoji formada reaksiya veriblər. Aİ-nin xarici siyasət və təhlükəsizlik üzrə ali nümayəndəsi Ketrin Eştonun mətbuat xidmətinin bəyanatında prezidentlərin görüşü təqdir edilir. "Avropa İttifaqı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə nail olunması üçün bərpa edilmiş səylərə köməklik göstərməyə, ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində tərəflər arasında inamın yaradılmasına töhfəsini davam etdirməyə hazırdır", - deyə bəyanatda bildirilir.
Cüzi istisnalarla, əksər nüfuzlu ekspertlər, həmçinin Azərbaycan, Ermənistan, Rusiya, ABŞ və Avropa KİV də Bakı ilə İrəvan arasında yüksək səviyyədə danışıqların bərpasını müsbət qiymətləndiriblər. Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həlli prosesində liderlər arasında birbaşa dialoq olmadan irəliləyiş mümkün deyil. İstənilən mümkün kompromisin yükünü məhz onlar öz çiyinlərinə götürməlidirlər.
Ermənistanla Azərbaycan arasında indiyədək aparılan danışıqların təcrübəsi göstərir ki, prosesdən sürətli irəliləyiş gözləməyə dəyməz. Böyük ehtimalla danışıqların baza sənədi olaraq, "Madrid prinsipləri" saxlanılacaq. Sadəcə, oraya tərəflər üçün daha qəbuledilən olan dəyişikliklər edilməlidir. Ən başlıcası isə sonradan onların reallaşdırılmasında semmitriklik və ardıcıllığa dair razılığa gəlinməlidir. Vasitəçilər üçün ən vacibi hərbi əməliyyatların bərpa olunmayacağına zəmanətin verilməsi, ermənilər üçünsə bağlanmış kommunikasiyaları tezliklə açılması və Dağlıq Qarabağa özlərinə sərf edən statusun verilməsidirsə, Azərbaycan üçün danışıqlar prosesinin uğuru bütün beynəlxalq normalara zidd şəkildə işğal edilmiş ərazilərinin boşaldılması, yüz minlərlə məcburi köçkünün həmin ərazilərə qayıtmasıdır.
Bu məqsədə nail olmaq üçün Bakı öz iqtisadi və xarici siyasi imkanları ilə yanaşı, həm də Türkiyənin diplomatik dəstəyinə arxalana bilər.
Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Davudoğlu bu günlərdə Vaşinqtonda amerikalı həmkarı Con Kerri ilə danışıqlar aparıb. Onlar ən vacib və kəskin beynəlxalq problemləri müzakirə ediblər. Görüşdə Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşdırılması və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə də ciddi yer ayrılıb. Eyni məsələlər Türkiyənin baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın noyabrın sonunda Moskvaya edəcəyi səfəri zamanı da Rusiya rəhbərliyi ilə ətraflı müzakirə edilməli idi. Bu istiqamətdə ATƏT-ə sədrlik edən Ukrayna və onun gələcək sədri İsveçrə tərəfindən də müəyyən addımlar müşahidə olunmaqdadır. Tərəflərin vətəndaş cəmiyyətləri arasında dialoqun gücləndirilməsi səylərinin artdığını da söyləmək mümkündür.
Prosesi ölü nöqtədən tərpətməyin mümkün olub-olmayacağını demək çətindir. Amma sülhə nail olmaq üçün ən xırda imkan və şansdan belə yararlanmaq lazımdır. Çünki bu region və illərboyu uzanan münaqişədən əziyyət çəkən insanlar sülhün yolunu çoxdan gözləyir...
MƏSLƏHƏT GÖR: