"MİNSK QRUPU BİTƏRƏF DEYİL"

- 1979-cu il fe­v­ra­lın 11-i İran İs­lam Re­s­­pub­li­ka­sı­nın ya­ran­dığı gündür. Əv­­və­la, mil­li bay­ra­mı­nız müna­si­bə­ti­lə si­zi tə­b­rik edi­rik. Və elə ilk su­a­lı da bu möv­zu ilə baş­la­maq is­tər­dik - İs­lam in­qi­la­bı İra­na nə ver­di?

- Tə­b­ri­kə gö­rə si­zə tə­şəkkür edi­rəm. İran­da­kı in­qi­lab İs­lam adı ilə baş­layıb və da­vam edib.  Bu in­qi­lab nə­in­ki İra­na, bəl­kə də bütün müsəl­man­la­ra aid­dir. Bu­na gö­rə də bütün müsəl­man­la­rı tə­b­rik edə bi­lə­rik. İn­qi­la­b­dan so­nra bir çox da­xi­li və xa­rici na­iliyyət­lə­ri­miz olub. Da­xil­də­ki na­iliyyət­lər­dən bi­ri bu­dur ki,  biz şah dövründə bütün azad­lıq­lar­dan məh­rum idik. Söz azad­lığı, qələm azad­lığı, vicdan azad­lığı, hət­ta din azad­lığı be­lə yox idi. Öl­kə əha­li­si­nin böyük his­sə­si­nin şiə müsəl­ma­nı ol­ma­sı­na bax­may­a­raq, ida­rə­çi­lik­də qey­ri-müsəl­man­lar və ya müsəl­man­lığa ri­ay­ət et­məy­ən­lər, hət­ta bə­zən vəh­ha­bi­lər də yer alır­dı. Öl­kə­nin ta­leyi baş­qa öl­kə­lər­də və on­la­rın bi­zim öl­kə­miz­də­ki sə­fir­lik­lə­rin­də həll olu­nur­du, nə et­mə­li ol­duğu­mu­zu bi­zə on­lar dey­ir­di. Bi­zim tə­bii re­sur­sla­rı­mız - qaz, neft  xa­­rici­lə­rin əlin­də idi. On­lar re­sur­s­la­rı­mı­zı çox ucuz alır, əvə­zin­də, is­teh­lak məh­sul­la­rı­nı ba­ha sa­tır­dı­lar.

Mən in­qi­la­b­dan əv­vəl İran­da, La­van ada­sın­da yer­lə­şən neft şir­kə­tin­də ça­lı­şır­dım. Bu şir­kət ame­ri­ka­lı­lar tə­rə­fin­dən ida­rə olu­nur­du və de­mək olar ki,  iran­lı­lar ame­ri­ka­lı­lar üçün iş­ləy­ir­di. Biz öz sər­vət­lə­ri­mi­zin sa­hi­bi dey­il­dik. Həf­tə­də bir də­fə İs­ra­i­lin tan­ker­lə­ri gə­lib, La­van ada­sı­na yan alır və çı­xar­dığı­mız nef­ti yükləy­ib apa­rır­dı. İs­ra­il apar­dığı nef­tlə Fə­lə­s­ti­nə qar­şı müha­ri­bə apa­rır­dı. Şah ai­lə­si­nə bağlı olan in­san­lar hər şeyə sa­hib idi. Yer­də qa­lan­lar isə yox­sul, az im­kan­la­ra ma­lik idi­lər. Be­lə bir döv­rdə biz is­tiq­lal, azad­lıq, is­lam cümhu­riyyə­ti şüa­ri al­tın­da Ay­ə­tul­lah Xo­mey­ni­nin baş­­çı­lğı ilə İs­lam in­qi­la­bı et­dik. Bü­tün in­san­lar bu in­qi­la­b­da iş­ti­rak et­di. Çünki ha­mı na­ra­zı idi və nə­ticə­də, şah qa­ç­ma­lı ol­du.

Çox ma­raq­lı­dır ki, il­lər­lə bi­zim tə­bii re­sur­sla­rı­mı­zı şah va­si­tə­si­lə apa­­ran öl­kə­lər ona öz öl­kə­lə­rin­də qal­mağa ica­zə ver­mə­di­lər. Bir ne­çə  ay ər­zin­də  o, bə­zi öl­kə­lə­rə sə­fər et­di. Son­da isə tən­ha şə­kil­də Mi­sir­də və­fat et­di. Bu uzun il­lər dik­ta­tor­luq ha­ki­miyyə­ti ilə xal­qa zülm edə­rək, ha­ki­miyyət­də olan bir in­sa­nın ta­leyi idi. İn­qi­la­b­dan so­nra hər şey ək­si­nə ol­du. Biz xa­rici öl­kə­lə­rin əli­ni İran­dan üzdük. Elan et­dik ki, bütün dünya öl­kə­lə­ri ilə do­stluq et­mək is­təy­i­rik. La­kin tə­bii re­sur­sla­rı­mı­zın qa­rət olun­ma­sı­na ica­zə ver­məy­ə­cəy­ik. Qoy­may­acağıq ki, hər han­sı bir öl­kə bi­zə ağa ol­sun. İn­qi­la­b­dan so­nra müstə­qil xa­rici siy­a­sət yürüt­dük. Müstə­qil siy­a­sət yürütdükcə, çox zər­bə­lər al­dıq. Çünki ame­ri­ka­lı­lar, Qərb öl­kə­lə­ri bi­zə qar­şı müba­ri­zə apa­rır­dı. İs­lam in­qi­la­bın­dan so­nra öl­kə da­xi­lin­də in­san­la­ra azad­lıq ve­ril­di. İn­qi­la­b­dan əv­vəl şa­ha aid bir par­tiya fə­a­liyyət gö­s­tə­rir­di­sə, in­qi­la­b­dan so­nra on­larca par­tiya və siy­a­si bir­lik ya­ran­dı. İn­qi­la­b­dan əv­vəl seç­ki­lər azad ke­çi­ril­mir­di. Par­la­ment seç­ki­lə­rin­də nümay­ən­də­lə­rin bir his­sə­si­ni şah təy­in edir­di, qa­lan his­sə­si də şa­hın gö­s­tə­ri­şi ilə se­çi­lir­di. İn­qi­la­b­dan so­nra isə azad seç­ki­lər ke­çir­dik. Bu gü­nə qə­dər 30-a ya­­xın seç­ki ke­çir­mi­şik. Özümüzü dünya­nın ən de­mo­kra­tik öl­kə­rin­dən bi­ri he­sab edi­rik. İn­qi­la­b­dan so­nra qa­dın­lar öz hə­qi­qi yer­lə­ri­ni ta­pıb­lar. İn­qi­la­bın bütün mər­hə­lə­lə­rin­də qa­dın­lar iş­ti­rak edib. İn­di tə­lə­bə­lə­rin 50%-dən ço­xu­nu qa­dın­lar təş­kil edir.  İran­da qa­dın­lar bütün sa­hə­lər­də iş­ləy­ir. İn­qi­la­b­dan so­nra qə­zet­lə­rin sayı, ti­raj­la­rı ço­xal­dı. Di­ni və mil­li et­nik­lə­rə diq­qət ay­rıl­dı. İq­ti­sa­diyya­tı­mız röv­nəq­lən­di, kənd tə­sərrüfa­tı və di­g­ər sa­hə­lər­də is­teh­sal art­dı. İq­ti­sa­diyya­tın, sə­nay­e­nin, kənd tə­sərrüfa­tı­nın bütün sa­hə­lə­rin­də öl­kə tə­lə­ba­tı­nın 80%-dən ço­xu­nu özümüz tə­min edi­rik. Qər­bin san­k­siy­a­la­rı­na bax­may­a­raq, bə­zi sə­naye və qi­da məh­sul­la­rı­nın ix­racat­çı­sıyıq. Heç bir xa­rici öl­kə­nin yar­dı­mı ol­ma­dan,  nüvə ener­ji­si­ni əl­də edə bil­mi­şik.

- Ye­ri gəl­miş­kən, bu gün dünya­nın ən ak­tu­al mə­sə­lə­lə­rin­dən bi­ri də İra­nın nüvə pro­qra­mı və va­si­tə­çi "al­tı­lıq"la apa­rı­lan da­nı­şıq­lar­dır. Xa­rici iş­lər na­zi­ri    M. C. Zə­rif bil­di­rib ki, Qərb öl­kə­lə­ri ilə İran ara­sın­da nüvə pro­qra­mı ilə bağlı ye­kun sə­nəd qar­şı­da­kı ya­rım il ər­zin­də im­za­la­na bi­lər. Vya­na­da ke­çi­ri­ləcək da­nı­şıq­la­rın növ­bə­ti ra­un­du ərə­fə­sin­də siz bu ye­kun müqa­vi­lə­nin im­za­lan­ma­sı eh­ti­ma­lı­nı necə qiy­mət­lən­di­rər­di­niz?

- Dey­im ki, İra­nın "al­tı­lıq" öl­kə­lə­ri ilə uzun və cid­di da­nı­şıq­la­rı­nın so­nun­da bir ra­zı­laş­ma ol­du.  Və biz on­la­rı əmin et­dik ki, İra­nın baş­qa niyyə­ti yox­dur. Ali di­ni rəh­bə­ri­miz nüvə si­la­hı­nı ha­ram he­sab edib.

- Qər­bin İra­na qar­şı tət­biq et­diyi san­k­siy­a­la­rın qi­s­mən ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı­nın müsbət tə­sir­lə­ri ar­­tıq hiss olu­nur­mu? San­k­siy­a­la­rın tam ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı üçün söz­üg­e­dən müqa­vi­lə­nin im­za­lan­ma­sı ki­fay­ət edəcək­mi, yox­sa əla­və han­sı­sa ad­dım­la­rın atıl­ma­sı la­zım gə­ləcək?

 - Hə­lə­lik hər iki tə­rəf müza­ki­rə­nin ikinci mər­hə­lə­si­nin ke­çi­ril­mə­si üçün ra­zı­lığa gə­lib və hə­lə­lik bu­nu ki­fay­ə­te­dici he­sab edir­lər. Əg­ər bu ikinci mər­hə­lə­də ra­zı­lığa gəl­mə­sə­lər, müza­ki­rə­lə­rin üçüncü mər­hə­lə­si­nin ke­çi­ril­mə­si üçün ra­zı­lığa gə­lə bi­lər­lər. İkinci mər­hə­lə­də tə­rə­f­lər ara­sın­da ra­zı­laş­ma ol­sa, san­k­siy­a­­lar bütövlükdə ara­dan qal­dı­rı­lacaq. 

- Qərb öl­kə­lə­ri ilə müna­si­bət­lər­də is­ti­ləş­məyə bax­may­a­raq, İs­ra­il­lə İran ara­sın­da  gə­rg­in­lik sə­n­g­i­mir. Əg­ər müna­si­bət­lə­ri yax­şı­laş­dır­maq üçün İs­ra­il hər han­sı bir ad­dım at­mış ol­sa, İra­nın ca­vab ad­dı­mı nə ola bi­lər­di? Və ya­xın per­spek­tiv­də Qər­blə ol­duğu ki­mi, İs­ra­il­lə də müna­si­bət­lə­rin nor­mal­­laş­mağa baş­lay­acağı­nı göz­lə­mək olar­mı?

- İran İs­lam Re­s­pub­li­ka­sı, ümu­miyyət­lə, İs­ra­i­li bir öl­kə ola­raq rə­s­­mi şə­kil­də ta­nı­mır. Hal-ha­zır­da İs­ra­i­lin yer­ləş­diyi o yer Fə­lə­s­tin tor­pağı­dır və İs­ra­il ora­nı işğ­al edib. Bi­zim Fə­lə­s­tin­lə müna­si­bət­lə­ri­miz, əla­qə­lə­ri­miz var. İs­ra­i­li rə­s­mi şə­kil­də ta­nı­ma­dığı­mı­za gö­rə, tə­bii ki, heç vaxt onun­la müna­si­bət qur­ma-y­a­cağıq.

- Su­riy­a­da baş ve­rən­lər­lə bağlı İra­nın möv­qeyi mə­lum­dur. La­kin göründüyü ki­mi, bu öl­kə­də gə­r­-  g­in­lik sə­ng­i­mək bil­mir. Necə dü­şü­nürsünüz, bəl­kə doğru­dan da ar­­tıq Bə­şər Əsəd ge­ri çə­kil­mə­li­dir ki, qar­daş qı­rğı­nı­nın qar­şı­sı alın­sın?

- Bə­şər Əsə­din ge­dib-get­mə­mə­si ba­rə­də bir söz deyə bil­mə­rik. Bu­nu Su­riya xal­qı özü de­mə­li­dir. Ümu­miyyət­lə, Su­riya prob­le­mi Bə­şər Əsə­də gö­rə dey­il. Su­riya İs­ra­il döv­lə­ti ilə müba­ri­zə­də ön xət­də du­ran öl­kə­lər­dən bi­ri­dir. Ame­ri­ka İs­ra­i­lin təhlükə­siz­liy­i­ni qo­ru­mağı özü­nə borc və və­zi­fə bi­lir. Bu sə­bə­b­­dən də Ame­ri­ka bu prob­le­mi Su­riy­a­nın ba­şı­na gə­tir­di. İs­la­hat mə­sə­lə­si də bir bə­ha­nə idi. Ame­ri­ka­nın re­g­i­on­da dost olan baş­qa öl­kə­lə­rin­də is­la­ha­ta eh­tiy­ac yox­dur? Ümu­miyyət­lə, dünya­da elə bir öl­kə yox­dur ki, is­la­ha­ta eh­tiy­ac ol­ma­sın. Nə üçün Ame­ri­ka Su­riy­a­da bu is­la­hat mə­sə­lə­si­nə bu qə­dər cid­di ya­na­şır? Bi­zim nə­zə­ri­mizcə, Su­riya mə­sə­lə­si Su­riya döv­lə­ti,  xal­qı və müxa­li­f­lə­ri ilə həll olun­ma­lı, xa­rici döv­lət­lər müda­xi­lə et­mə­mə­li­dir. Əg­ər hər han­sı bir öl­kə­də is­la­ha­ta eh­tiy­ac ol­sa, baş­qa öl­kə­nin hüqu­qu var ki, o öl­kəyə hücum et­sin və ha­ki­miyyət  dəy­i­şik­liyi et­sin? Ame­ri­ka­nın gücü və sər­və­ti var və elə düşünür ki, dünya­nın bütün öl­kə­lə­ri­nə müda­xi­lə edə bi­lər. Ame­ri­ka də­fə­lər­lə bu siy­a­sə­ti­nə gö­rə məğ­lub olub, am­ma əl çək­mir. Əf­qa­nı­s­tan­da məğlub ol­du, hət­ta bütün NATO öl­kə­lə­ri­nin kö­məyi ilə bu öl­kəyə gir­di. Hal-ha­zır­da bütün NATO öl­kə­lə­ri ora­dan da­ha tez çıx­maq üçün, elə bil, ya­rı­şa gi­rib.

Ame­ri­ka İra­qa gir­di və məğlub şə­kil­də ge­ri çə­kil­di. Milyar­d­lar­la dol­lar sərf et­di, yüzlər­lə əsg­ə­ri öl­dürüldü və məğlub ki­mi ge­ri çə­kil­di. Su­riy­a­da 3 il­dir da­vam edən mü­na­qi­şə­də də məğlub ol­muş tə­rəf­dir. Bu ona gö­rə­dir ki, on­lar xal­qın gü­cünü dərk edə bil­mir. On­lar elə dü­şü­nür ki, top-tüfə­ng­lə və ter­ro­rist­lə­ri si­lah­lan­dır­maq­la ha­ki­miyyət də­-y­i­şik­liy­i­nə na­il ola bi­lər­lər. Bu gün Su­riy­a­nın ən böyük prob­le­mi ter­ro­rizmdir. Qərb öl­kə­lə­ri və re­g­i­o­nun bə­zi öl­kə­lə­ri tə­rə­fin­dən də­s­tək­lə­nən bu ter­ro­rizm bütün re­g­i­o­nu təhlükə al­tı­na atıb. Re­g­i­on­da  Ru­si­ya, Su­riya və İran ter­ro­riz­mə qar­şı müba­ri­zə apa­ran öl­kə­lər­dir. La­kin ter­ro­rist­lər  böyük güclər tə­rə­fin­dən ida­rə olun­duğu və də­s­tək­lən­diyi üçün onun­la müba­ri­zə apar­maq çə­tin­dir. Ter­ro­rizmlə müba­ri­zə­də dün­ya bir­liyi əzmkar­lıq­la ça­lış­ma­lı­dır.

- Bu ya­xın­lar­da yayıl­mış xə­bər­lə­rə əsa­sən, İran­da  qey­ri-fars mil­lət­lə­ri­nə öz ana dil­lə­rin­də təh­sil al­maq hüqu­qu ve­ri­ləcək. Hö­ku­mət rə­s­mi­lə­ri bu­nun­la əla­qə­dar ya­xın günlər­də par­la­men­tə qa­­nun lay­i­hə­si­nin tə­q­dim edi­ləcəy­i­ni bil­di­rib­lər. Sizcə, bu lay­i­hə­nin həy­a­ta ke­ç­mə­si nə də­rəcə­də re­al­dır və qey­ri-fars mil­lət­lə­rin mil­li-mə­də­ni hüquq­la­rı­nın tə­min olun­ma­sı üçün da­ha han­sı ad­dım­lar atı­la bi­lər?

- İran­da ya­şay­an et­nik qrup­la­rın mə­də­niyyə­ti­nə, di­li­nə, ta­ri­xi­nə diq­qət ye­tir­mək döv­lə­tin pri­o­ri­tet mə­sə­lə­lə­rin­dən bi­ri­dir. İran Kon­sti­tu­siy­a­sın­da da bu mə­sə­ləyə diq­qət ye­ti­ri­lir.  Hal-ha­zır­da dil və mə­də­ni azad­lıq­lar et­nik­lə­rin ya­şa­dığı mən­tə­qə­lər­də on­lar üçün mö­vcud­dur. La­kin ye­ni pre­zi­dent,  dok­tor Ru­ha­ni­­nin ka­bi­ne­ti bu mə­sə­ləyə da­ha çox diq­qət ayı­rır. Onun bu siy­a­sə­ti müxtə­lif xal­qla­rın se­vinci­nə sə­bəb ol­du.  

- İran rə­s­mən Azər­bayca­nın əra­zi bütövlüyünü də­s­tək­lə­diy­i­ni bəy­an edir. Bu, o de­mək­dir­mi ki, İran Er­mə­ni­s­ta­nı təcavüzkar döv­lət ki­mi ta­nıyır?

 - Biz be­lə düşünürük ki, Azər­baycan və Er­mə­ni­s­tan ara­sın­da olan müna­qi­şə da­nı­şıq­lar və sülh yo­lu ilə həll olun­ma­lı­dır. Ona gö­rə də  iki öl­­kə pre­zi­den­t­lə­ri ara­sın­da müna­qi­şə­nin həl­li is­ti­qa­mə­tin­də apa­rı­lan da­nı­şıq­la­rı müsbət dəy­ər­lən­di­ri­rik. Er­mə­ni­s­tan­la Azər­baycan ara­sın­da mö­vcud olan müna­qi­şə­nin həl­li re­-g­i­o­nun təhlükə­siz­liy­i­nə böyük tə­sir edəcək. Hal-ha­zır­kı və­ziyyət re­g­i­o­nun təhlükə­siz­liy­i­ni su­al al­tlın­da qoy­ur. Ha­zır­da hər iki tə­rəf­də baş ve­rən mə­lum ha­di­sə­lə­ri nə­zə­rə ala­raq, on­la­rı sə­bir­li və dözümlü ol­mağa çağı­rı­rıq. İna­nı­rıq ki, Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si Azər­bayca­nın əra­zi bütövlüyü çər­çi­və­sin­də həll olun­ma­lı­dır.

-  ATƏT-in Minsk qru­pu­nu tən­qid edən­lər sı­ra­sın­da rə­s­mi Teh­ran da var. Bəs Azər­baycan­la Er­mə­ni­s­tan ara­sın­da va­si­tə­çi­lik et­­mə­si üçün İran Minsk qru­pu öl­kə­lə­rin­dən han­sı üstün im­kan­la­ra, cə­hət­lə­rə ma­lik­dir. Sizcə, İran müna­qi­şə­nin həl­li­nə tə­kan ve­rə bi­lər­mi?

- De­diy­im ki­mi, bu müna­qi­şə­nin həl­li­nin aça­rı Er­mə­ni­s­tan­la Azər­bayca­nın öz əlin­də­dir. Baş­qa öl­kə­lər  sa­dəcə kö­mək edə bi­lər; mə­sə­lən,  İran Azər­baycan­la Er­mə­ni­s­ta­nın ba­xış­la­rı­nın ya­xın­laş­ma­sı­na, mü­za­ki­rə­lər apa­rıb prob­le­min çö­zü­mü­nə kö­mək edə bi­lər. Biz düşü­nürük ki, ATƏT-in Minsk qru­pu bi­tə­rəf ola bil­mə­diy­i­nə gö­rə, irə­li­lə-y­iş əl­də edə bil­məy­ib. Düşünürük ki, İran bi­tə­rəf öl­kə ki­mi müna­qi­şə­nin həl­li­nə kö­mək edə bi­lər. Bir da­ha dey­i­rəm ki, Azər­baycan və Er­mə­ni­s­tan is­tə­mə­sə, müna­qi­şə həll olu­na bil­məz.

- Re­g­i­on üçün təhlükə­li olan amil­lər­dən bi­ri də Er­mə­ni­s­ta­nın Met­sa­mor atom-elek­trik stan­siy­a­sı­dır.  Bu təhlükə İra­nı da, mə­sə­lən, Azər­baycan və ya Türkiyə qə­dər na­ra­hat edir­mi və bu­nun­la bağlı öl­kə­niz tə­rə­fin­dən han­sı bey­nəl­xalq sə­viyyə­lər­də mə­sə­lə qal­dı­rı­lıb?

- Mə­nim bu ba­rə­də mə­lu­ma­tım yox­dur. Bu gü­nə qə­dər İra­nın bu ba­­rə­də rə­s­mi möv­qeyi ol­mayıb. Mə­­lu­ma­tım bu ba­rə­də də­qiq dey­il. 

- Bö­lg­ə­də əmək­daş­lıq im­kan­la­rı­nı məh­dud­laş­dı­ran mə­sə­lə­lər­dən bi­ri də Xə­zə­rin hüqu­qi sta­tu­su­nun qey­ri-müəyyən ol­ma­sı­dır. Bu­nun­la bağlı son iş­lər nə yer­də­dir və mə­sə­lə­nin ya­xın per­spek­tiv­də həl­li­ni göz­lə­mək olar­mı?

- Xə­zər höv­zə­si öl­kə­lə­ri­nin ha­mı­sı­nın, yə­ni 5-nin də öz ma­raq­la­rı var. Bu öl­kə­lər öz mə­na­fey­i­ni güd­düyü üçün, son­da mə­sə­lə da­ha da çə­tin­lə­şir, nə­ticə əl­də olun­mur. Bu mə­sə­lə­nin həl­li re­g­i­on­da əmək­daş­lığı da­ha da ge­niş­lən­di­rəcək.

- Və son­da, Ur­miya gölü ət­ra­fın­da son və­ziyyə­ti siz­dən öy­rən­mək ma­raq­lı olar­dı...

- Qər­bi Azər­baycan vi­lay­ə­ti­nin mər­kə­zin­də yer­lə­şən bu gölün qu­ru­ma­sı prob­le­mi İran döv­lə­ti­nin çox cid­di nə­za­rə­tin­də­dir. Və odur ki, cid­­di iş­lər görülür. Ar­tıq və­ziyyət yax­şı­la­şıb. Hət­ta bir tə­rəf­dən də yağış­lar ço­xa­lıb.