HEÇ KƏSƏ ARXALANMADAN

-Bu günlər­də Azər­baycan­da Hey­dər Əliy­e­vin 90 il­liyi qeyd olu­nur. Ek­s­per­t­lər onun xüsu­si­lə ba­lan­s­laş­dı­rıl­mış xa­rici siy­a­sə­tin qu­rul­ma­sın­da­kı xid­mət­lə­ri­ni qeyd edir (öl­kə bu gün də hə­min siy­a­sə­tə sa­di­q­dir). Ya Qərbpə­rəst, ya da Ru­siy­a­pə­rəst möv­qe nümay­iş et­di­rən qon­şu döv­lət­lə­ri nə­zə­rə al­saq, bu siy­a­sə­tin uğu­ru nə­dən iba­rət­dir? Azər­baycan haq­qın­da çox­say­lı mo­no­qra­fiya və ki­tab­la­rın, hə­m­çi­nin "Asiy­a­nın Xə­zər qa­pı­sı" ki­ta­bı­nın müəl­li­fi ki­mi, bu ha­q­da fi­kir­lə­ri­niz ma­raq­lı olar­dı?

- Azər­baycan coğra­fi ba­xım­dan nə­in­ki Av­ro­pa­dan ön Asiy­aya ge­dən əsas tica­rət və iq­ti­sa­di yol­la­rın kə­siş­mə­sin­də, həm də öz ge­o­siy­a­si id­di­a­la­rı olan nə­hə­ng föv­qəl­döv­lət­lə­rin ma­raq­la­rı­nın toq­quş­duğu mər­kəz­də yer­lə­şir. Qər­blə Şərq ara­sın­da özünə­məx­sus "körpü" ol­maq bütün mə­na­lar­da fay­da­lı ol­sa da, bu möv­qeyə sa­diq qal­maq üçün böyük şüca­ət və dip­lo­ma­tik zi­rək­lik də tə­ləb olu­nur. Odur ki, Azər­bayca­nın "güclülər və nüfuz­lu­lar" ara­sın­da ma­nevr et­mək­dən baş­qa yo­lu yox­dur. Hey­dər Əliy­e­vin müstə­qil­lik il­lə­rin­dən eti­ba­rən ça­lış­dığı əsas mə­qam­lar­dan bi­ri  Azər­bayca­nın Ru­siy­a­dan və Ame­ri­ka­dan mad­di ası­lı­lığı­nın ol­ma­ma­sı­dır. Bu, Ba­kıya heç kə­sin ma­raq­la­rı­na boy­un əy­mə­mək və ey­ni za­man­da re­g­i­o­nun nüfuz­lu oy­un­çu­la­rın­dan heç bi­ri ilə müna­si­bət­lə­ri kor­la­ma­maq im­ka­nı ve­rir.

Azər­bayca­nın şi­mal qon­şu­su - Ru­siy­aya gə­lincə, Ba­kı­nın onun­la müna­si­bə­ti san­ki ki­fay­ət qə­dər ha­mar­dır. Am­ma ey­ni za­man­da on­la­rın ara­sın­da eti­bar­lı­lıq yox­dur, vacib re­g­i­o­nal mə­sə­lə­lə­rin həl­li­nə ya­naş­ma­lar­da fər­q­lər var və nə­hayət, mil­li ma­raq­lar müxtə­lif­dir.

Azər­bayca­nın Türkmə­ni­s­tan və Qa­za­xı­s­tan­la da müna­si­bət­lə­ri ha­mar­dır. Am­ma As­ta­na iq­ti­sa­diyyat, xüsu­si­lə də ener­ji mə­sə­lə­lə­rin­də Azər­bayca­nın ən eti­bar­lı tə­rəf­daş­la­rın­dan bi­ri­dir­sə, Aş­qa­bad­la müna­si­bət­lər o qə­dər də yax­şı deyil.

Bu­nun­la ya­na­şı, bu müna­si­bət­lər­də sağlam praq­ma­tizm var, hər iki Xə­zərya­nı öl­kə­nin tez­lik­lə Xə­zə­rin di­bi ilə qaz xət­ti­nin çə­kil­mə­sin­də ümu­mi dil tap­ma şan­sı yüksək­dir. Çünki on­la­rın rə­qib­lə­rə çe­v­ril­mə­si yal­nız öz mil­li ma­raq­la­rı­na zər­bə vu­rar­dı.

Cə­nu­bi Qaf­qaz­da­kı coğra­fi qon­şu­lar­la müna­si­bət­lə­rə gə­lincə, Ba­kı bu­ra­da da xa­rici siy­a­sə­tin­də çox­şa­xə­li­liyi qo­ruy­ub sax­layır. La­kin onun bu qon­şu­la­rı ilə müna­si­bət­lə­rin­də çə­tin ki, tez­lik­lə hər han­sı dəy­i­şik­lik ol­sun. Ba­kı­nın Gür-cüstan­la çox sıx, tə­rəf­daş müna­si­bət­lə­ri var və Tbi­li­si­də hö­ku­mə­tin dəy­iş­mə­si yə­qin ki, bu müna­si­bət­lə­rə mən­fi tə­sir gö­s­tər­məy­əcək. Ana­lo­ji və­ziyyət Azər­baycan-Er­mə­ni­s­tan müna­si­bət­lə­ri­nə də aid­dir - iki öl­kə ara­sın­da qar­şı­dur­ma da­vam edəcək və düyünün son­da Ba­kı ilə İrə­van ara­sın­da hər­bi toq­quş­ma­lar­la açı­lacağı is­tis­na dey­il.

Nə­hay­ət, Azər­baycan üçün ma­raq­lı, son də­rəcə vacib olan iki qon­şu ilə müna­si­bət­lə­ri ək­sər pa­ra­metrlə­rə gö­rə, heç də tam ha­mar dey­il.  Və onun da­ha da pis­ləş­mə­si (İran­la) və ya­xın qon­şu­nun di­g­ər qon­şu ilə müna­qi­şəyə cəlb olun­ma­sı (Türkiyə) eh­ti­ma­lı var.

- Ru­siya di­g­ər post­so­vet öl­kə­lə­ri­ni özünün re­g­i­o­nal in­te­q­ra­siya lay­i­hə­lə­ri olan Av­ra­siya və gömrük it­ti­faq­la­rı­na də­vət edir. Bə­zi öl­kə­lər ar­tıq bu bir­lik­lə­rə qo­şu­lub­lar, di­g­ər­lə­ri hə­lə düşünür, bir baş­qa­la­rı isə be­lə it­ti­fa­qa qo­şul­mağa ar­tıq mən­fi müna­si­bə­ti­ni or­taya qoy­ub. Azər­baycan müstə­qil yol se­ç­miş döv­lət­lər sı­ra­sın­da­dır. Bu möv­qeyi necə qiy­mət­lən­di­rir­si­niz?

- Azər­bayca­nın özünü tə­min edən və is­tə­ni­lən post­so­vet bir­liyin­dən iq­ti­sa­di cə­hət­dən müstə­qil döv­lət ol­duğu­nu ar­tıq qeyd et­dim. Azər­bayca­nın post­so­vet təş­ki­lat­la­rı ilə əla­qə­dən əl­də edəcəyi qa­zanc və ya üzlə­şəcəyi it­ki­lə­rə nə­zər sal­maz­dan əv­vəl bu "bir­lik səy­lə­ri"ndə məq­sə­din nə­dən iba­rət ol­duğu­nu, ora­da po­ten­si­al ola­raq kim­lə­rin ma­raq­lı ol­duq­la­rı­nı an­la­maq la­zım­dır. Azər­baycan üçün bey­nəl­xalq are­na­da Ru­siya ilə sıx əmək­daş­lıq heç də hər za­man sər­fə­li dey­il­sə, Ba­kı­nın öz xa­rici siya­sə­ti­ni yürütmə­si üçün han­sı al­ter­na­tiv yol­la­rı var?

Ar­tıq iq­ti­sa­di və siy­a­si ba­xım­dan yet­kin döv­lət olan Azər­baycan, şübhə­siz ki, ba­lan­s­laş­dı­rıl­mış çox­şa­xə­li siy­a­sət yürütmək­də, ki­mə­sə cid­di şə­kil­də "söy­kən­mə­mək­də" ma­raq­lı­dır.

Ba­kı­nın MDB-də üzvlüyünü da­vam et­dir­mə­si də məhz bu­nun­la izah olu­nur. Ye­ri gəl­miş­kən, obyek­tiv bax­dı­q­da, bu bir­lik Azər­bayca­nı öz mil­li ma­raq­la­rı­na zidd olan han­sı­sa cid­di öh­də­lik­lər götürməyə məcbur et­mir. Azər­baycan müntə­zəm ola­raq MDB-nin sam­mit­lə­rin­də iş­ti­rak edir və bu­ra­da əsas məq­səd di­g­ər post­so­vet öl­kə­lə­ri baş­çı­la­rı ilə əla­qə sax­la­maq im­kan­la­rın­dan ya­rar­lan­ma­q­dır.

Ba­kı Ru­siy­a­nın Azər­bayca­nın Cə­nu­bi Qaf­qaz­da­kı əsas hər­bi düşmə­ni olan Er­mə­ni­s­tan­la sıx, müttə­fiq müna­si­bət­lə­ri sax­la­dığı Gömrük İt­ti­fa­qı­na, xüsu­si­lə də KTMT-yə prin­si­pi­al ola­raq qo­şul­mur. Azər­baycan Gömrük İt­ti­fa­qın­dan hər han­sı iq­ti­sa­di sə­mə­rə əl­də edəcəy­i­ni düşünmür (Ba­kı­nın ora­da­kı Qa­za­xı­s­tan, Be­la­rus və Ru­siya ilə on­suz da tam nor­mal iki­tə­rə­f­li müna­si­bət­lə­ri var). Üstə­lik, Azər­baycan nə­də­sə Mos­k­va­nın siy­a­sə­tin­dən ası­lı olar­sa, Ru­siya tə­rə­fin­dən siy­a­si təzyiq­lə üzlə­şə bi­ləcəyin­dən eh­tiy­at­la­nır.

Heç bir cid­di sə­naye po­ten­si­a­lı, ener­ji da­şıyıcı­la­rı ol­may­an Er­mə­nis­tan və Gürcüstan­dan fər­q­li ola­raq, Azər­baycan Mos­k­va­dan ay­rı tam müstə­qil xa­rici siy­a­sət yürüdə bi­lir. Bu za­man onun ar­xa­sın­da cid­di neft və qaz re­sur­sla­rı day­a­nır.

Bu re­sur­slar Ba­kıya nə­in­ki mühüm da­xi­li prob­lem­lə­rin həl­li­nə im­kan ve­rir (so­si­al sek­tor, müa­sir yol-nəq­liyyat in­fra­struk­tu­ru və sa­ir), onun heç bir kə­nar qüvvə­dən ası­lı ol­may­an xa­rici siy­a­sət yürütmə­si­nə də şə­ra­it ya­ra­dır.

Rə­s­mi Ba­kı­nın BMT Təhlükə­siz­lik Şu­ra­sı­nın qey­ri-da­i­mi üzvü sta­tu­sun­dan is­ti­fa­də, Türkiyə ilə müna­si­bət­lə­ri ge­niş­lən­dir­mək, Ya­xın Şər­q­də ro­lu­nu ar­tır­maq, hə­m­çi­nin İs­ra­il­lə hər­bi sa­hə də da­xil ol­maq­la, bir çox sa­hə­lər­də əmək­daş­lığı güclən­dir­mək və di­g­ər cəh­dlə­ri­ni də məhz bu­nun­la iz­ah et­mək mümkündür.

Bun­dan baş­qa, Ba­kı post­so­vet təş­ki­lat­la­rın­da ol­ma­dan be­lə, de­mək olar ki, bütün post­so­vet re­s­pub­li­ka­la­rı ilə (Er­mə­ni­s­tan is­tis­na ol­maq­la) bə­ra­bərhüquq­lu, qar­şı­lıq­lı sə­mə­rə­li müna­si­bət­lər qu­rub. O, bun­dan so­nra da siy­a­si əla­qə­lə­ri­ni bu iki­tə­rə­f­li müna­si­bət­lər çər­çi­və­sin­də qur­maq, öz ma­raq­la­rı­nı məhz bu for­mat­da müda­fiə et­mək fi­k­rin­də­dir.

Şübhə­siz ki, Ba­kı­da post­so­vet in­te­q­ra­siy­a­sı­nın (is­tə­ni­lən for­ma­da) heç də Qa­za­xı­s­ta­nın, Be­la­ru­sun və ya di­g­ə­ri­nin tə­şəbbüsü ol­ma­dığı­nı yax­şı an­layır­lar. Bu, bir­mə­na­lı ola­raq Ru­siy­a­nın ha­zır­kı rəh­bər­liyi tə­rə­fin­dən irə­li sürülmüş tə­şəb-büsdür və  onun xa­rici siy­a­sə­ti­lə yox, da­xi­li ma­raq­la­rı ilə son də­rəcə sıx bağlı­dır.

Onun "ke­ç­miş so­vet əra­zi­lə­ri­nin ye­ni yığma­sı", "dağıl­mış İt­ti­fa­qın bər­pa­sı", yox­sa "per­spek­tiv­li Av­ra­siya bir­liyi" ad­lan­dı­rıl­ma­sı isə yal­nız ter­mi­nin sta­tu­su ba­xı­mın­dan əhə­miyyət­li­dir. Adın onun ma­hiyyə­ti­nə heç bir ai­diyyə­ti yox­dur. Odur ki, Azər­baycan bu­ra­da özünü çox us­ta­lıq­la apar­ma­lı, "post­so­vet in­te­q­ra­siy­a­sı"nın təş­ki­lat­çı­la­rı­nı qıcıq­lan­dır­ma­ma­lı­dır.

- Azər­bayca­nın di­g­ər qon­şu­su - İran­la müna­si­bət­lə­ri ha­q­da da fi­k­ri­ni­zi bil­mək is­tər­dik. İran­la iki­tə­rə­f­li müna­si­bət­lər ha­zır­da heç də ən yax­şı dövrünü ya­şa­mır...

- Azər­baycan­la İra­nın müna­si­bət­lə­ri nə­zə­ri cə­hət­dən dost, hət­ta qar­daş müna­si­bət­lə­ri ola bi­lər­di. Çünki Şi­ma­li İran­da 30 milyo­na­dək et­nik azər­baycan­lı ya­şayır. Am­ma son il­lər­də Ba­kı ilə Teh­ran ara­sın­da gə­rg­in­lik ya­şan­ma­q­da­dır. Ha­zır­da bu müna­si­bət­lər­də qar­şı­lıq­lı sə­mə­rə­li tə­rəf­daş­lıq və sıx döv­lət­lə­ra­ra­sı əmək­daş­lıq əla­mət­lə­ri yox­dur.

Hər şey­dən əv­vəl bir fak­tı qeyd et­mək la­zım­dır ki, ha­zır­da bu iki döv­lət xa­rici siy­a­sət­lə­rin­də ta­ma­mi­lə fər­q­li yol­lar­la irə­li­ləy­ir, gə­ləcək in­ki­şa­f­la­rı­nı ta­ma­mi­lə fər­q­li is­ti­qa­mət­lər­də görürlər. Azər­baycan ABŞ-la əla­qə­lə­ri möh­kəm­lən­di­rir, İs­ra­il­lə iq­ti­sa­di və hər­bi əla­qə­lər qu­rur və Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li­nə na­il ol­maq üçün mümkün qə­dər fə­al­lıq gö­s­tə­rir­sə, İra­nın bütün bu is­ti­qa­mət­lər­də­ki siy­a­sə­ti tam fər­q­li­dir.

Rə­s­mi Teh­ran ar­tıq uzun il­lər­dir Bir­ləş­miş Ştat­lar­la düşmən­dir. O, nüvə pro­qra­mı­nı ba­şa çat­dır­maq üçün əlin­dən gə­lə­ni edir (nə­ticə­də ABŞ rəh­bər­liy­in­də an­ti­iran əh­va­lı da­ha da güclə­nir), nüvə si­la­hı əl­də et­mək im­ka­nı ilə İs­ra­i­li tə­x­ri­ba­ta çə­kir. İrə­van­la sıx iq­ti­sa­di əmək­daş­lıq et­mək­lə isə İran Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin ha­zır­kı və­ziyyət­də qal­ma­sı­na çox cid­di kö­mək­lik gö­s­tə­rir.

Xə­zər höv­zə­si­nin əv­vəl­ki­tək bölünməz qal­dığı­nı və bu­na İra­nın ba­rış­maz möv­qey­i­nin sə­bəb ol­duğu­nu da unut­may­aq. Teh­ran də­ni­zin sə­t­hi­nin və di­bi­nin 20%-nin ona ve­ril­mə­si­ni tə­ləb edir.

Ey­ni sə­bə­b­dən hə­lə ki, Xə­zə­rin di­bi ilə çə­kil­mək­lə Türkmə­ni­s­tan­la Azər­bayca­nı bir­ləşdi­rəcək qaz xət­ti­nin in­şa­sı mə­sə­lə­sin­də də heç bir ra­zı­laş­ma yox­dur. Teh­ran bu lay­i­həyə qar­şı çı­xır və xət­tin çə­ki­ləcəyi tə­q­dir­də, müva­fiq ad­dım­lar atacağı ilə hə­də­ləy­ir.

Ener­ji mə­sə­lə­lə­rin­də İran Azər­bayca­nın dünya­nın bir çox öl­kə­lə­ri­lə əmək­daş­lığı nor­mal şə­kil­də in­ki­şaf et­dir­mə­si­nə cid­di ma­neə ya­ra­dır. Çünki bey­nəl­xalq san­k­siy­a­lar onun özünü uzun il­lər­dir Av­ro­pa və di­g­ər vacib ba­zar­lar­dan məh­rum edib. Azər­baycan isə bu san­k­siy­a­lar sə­bə­bin­dən öz kar­bo­hi­d­ro­g­en­lə­ri­nin yal­nız Qa­ra və Ara­lıq də­ni­zi re­g­i­on­la­rı ilə nəql edil­mə­si va­ri­an­tı­nı nə­zər­dən ke­çir­mə­li olur. Çünki ön Asiy­aya, Hin­di­s­tan və Pa­ki­s­ta­na, hə­m­çi­nin Fars kör­fə­zi sa­hil­lə­ri­nə İran va­si­tə­si­lə ge­dən yol­lar bağlı­dır.

İran­da ke­çi­ri­ləcək pre­zi­dent seç­ki­si­nə gə­lincə, onun Ba­kı-Teh­ran müna­si­bət­lə­ri­nə han­sı­sa müsbət tə­sir gö­s­tə­rəcəy­i­ni düşünmürəm. Bu, da­ha çox İran­la ABŞ ara­sın­da müna­si­bət­lə­rin necə olacağın­dan ası­lı­dır. Bu müna­si­bət­lər­də cüzi də ol­sa irə­li­ləy­iş baş ve­rər­sə, İra­nın Azər­baycan­la bağlı siy­a­sə­ti­nə də müəyyən dəy­i­şik­lik­lər edəcəy­i­ni göz­lə­mək olar.

- Bu ya­xın­lar­da Azər­bayca­nın xa­rici iş­lər na­zi­ri müstə­qil re­s­pub­li­ka ta­ri­xin­də ilk də­fə İs­ra­i­lə sə­fər et­di. Ya­xın Şərq tur­ne­si çər­çi­və­sin­də İs­ra­il­də olan na­zir Azər­bayca­nın bu öl­kə­də sə­fir­lik aç­maq niyyə­ti­ni də di­lə gə­tir­di. Ək­sər ek­s­per­t­lər bu sə­fə­ri Ba­kı-Teh­ran müna­si­bət­lə­rin­də­ki cid­di gə­rg­in­liy­in gö­s­tə­rici­si sayır. Fi­k­ri­nizcə, sə­fər baş­qa han­sı nöq­teyi-nə­zər­dən əla­mət­dar­dır?

- Bə­li, Azər­baycan üçün İs­ra­il­lə müna­si­bət­lər han­sı­sa cüzi di­vi­den­d­lər qa­zan­maq va­si­tə­si yox, Ba­kı­nın çox­şa­xə­li kur­su­nun da­va­mı­dır. İs­ra­il üçün  "Azər­baycan is­ti­qa­mə­tin­də dip­lo­ma­tik irə­li­ləy­iş" da­ha vaci­b­dir, nə­in­ki Ba­kı üçün İs­ra­il­lə müna­si­bət­lər. Sə­fir­liy­in açıl­ma­sı iki­tə­rə­f­li müna­si­bət­lər­də əl­də edil­mə­si mümkün ola­nı təkcə  heç də sə­fir­liy­in açıl­ma­sı dey­il. İs­tə­ni­lən hal­da, Ba­kı üçün vacib tə­rəf­daş­lar Ya­xın Şərq və Ara­lıq də­ni­zin­də dey­il. Bun­lar Türkiyə, ABŞ, Ru­siya, İran və Xə­zərya­nı döv­lət­lər­dir. Am­ma bey­nəl­xalq əla­qə­lə­rin ge­niş­lən­di­ril­mə­si, ilk növ­bə­də, ener­ji sa­hə­sin­də re­g­i­o­nun fə­al oyun­çu­su ki­mi öz möv­qey­i­nin möh­kəm­lən­di­ril­mə­si üçün İs­ra­il­lə müna­si­bət­lər is­tə­ni­lən hal­da, "plyus"dur. Bu, sərt an­ti­is­ra­il əh­val­lı müsəl­man döv­lət­lə­rin­də­ki başağrı­sın­dan da­ha yax­şı­dır. Bu iş­də Ba­kı üçün vacib ola­nı "İs­ra­il is­ti­qa­mə­ti"ndə həd­din­dən ar­tıq çox can­fə­şan­lıq et­mə­mək­dir. Çünki ək­sər ərəb döv­lət­lə­ri­nin is­tə­ni­lən hal­da İs­ra­il­dən xoş­la­rı gəl­mir. Ba­kı üçün isə on­lar­la müna­si­bət­lə­rin po­zul­ma­sı heç də sər­fə­li dey­il.