QARŞIDURMA, YOXSA ƏMƏKDAŞLIQ?

Ru­siy­a­nın Uk­ray­na­da­kı son ge­o­siy­a­si ad­dım­la­rı, şübhə­siz ki, bütün post­so­vet mə­ka­nın­da­kı ge­o­siy­a­si və­ziyyə­tin dəy­iş­mə­si­nə gə­ti­rib çı­xa­racaq.  Krı­­mın Ru­­siy­aya bir­ləş­di­ril­mə­sin­dən so­nra, "Şərq tə­rəf­daş­lığı" re­g­i­o­nu­nun axı­rı necə olacaq? Er­mə­ni­s­­ta­nın Gömrük İt­ti­fa­qı­na qo­şul­ma­sı Cə­nu­bi Qaf­qa­za necə tə­sir gö­s­tə­rə­cək? Re­g­i­o­nun di­g­ər oy­un­çu­la­rı - Tür­­ki­yə və İran­dan nə göz­lə­mək olar? Bü­tün bun­lar­la bağlı Av­ro­pa Ge­o­siy­a­si Fo­ru­mu­nun baş ana­li­ti­ki Corc Ni­ku­le­s­ku­nun fi­kir­lə­ri­ni bil­mək ma­raq­lı olar­dı.

- Hə­lə Uk­ray­na­da­kı mə­lum ha­di­sə­lə­rə qə­dər Ru­siya ar­tıq Cə­nu­bi Qaf­qaz­da möh­kəmlən­mək üçün bir sı­ra ad­dım­lar at­mış­dı. Mən, ilk növ­bə­də, Er­mə­ni­s­­ta­nı nə­zər­də tu­tu­ram. Er­mə­ni­s­ta­nın Gömrük İt­ti­fa­qı­na qo­şul­ma­sın­dan nə göz­lə­mək olar?

- Stra­te­ji ba­xım­dan, bu, ki­fay­ət qə­dər önəm­li ad­dım idi. Bil­diy­i­niz ki­mi, Qa­ra də­niz re­g­i­o­nun­da Av­ro­pa və Av­ra­siya ara­sın­da ge­o­siy­a­si və ideo­lo­ji rə­qa­bət var. Biz ötən ilin noy­a­b­rın­da Vilnüsdə ke­çi­ri­lən "Şərq tə­rəf­daş­lığı" sam­mi­tin­də Uk­­ray­na­nın han­sı və­ziyyə­tə düşdüyü­nü yax­şı gördük. Bun­dan əv­vəl, sent­­yab­r­da Er­mə­ni­s­ta­nın Aİ ilə as­so­sia­si­ya və azad tica­rət pla­nın­dan da im­ti­na et­diy­i­ni və bu­nun əvə­zi­nə Ru­siy­a­nın Av­ra­siya və Gömrük İt­ti­fa­qı­na üz tut­duğu­nun şa­hi­di ol­duq. Er­mə­ni­lə­rin öz­lə­ri eti­raf edir­lər ki, Mos­k­va on­la­rı Av­ro­pa ilə Ru­siya ara­sın­da se­çim et­mək məc­bu­riyyə­tin­də qoy­du.

Bu stra­te­ji rə­qa­bət Cə­nu­bi Qaf­qaz­da gə­ləcək sa­bit­lik mə­sə­lə­si­ni su­al al­tın­da qoy­ur. Türkiy­ə­nin düz, gözü önündə ge­dən bu rə­qa­bə­ti sa­kit hal­da kə­nar­dan iz­ləy­əcəy­i­ni düşünmək sa­də­lövhlük olar­dı.  An­ka­ra öz iq­ti­sa­di ma­raq­la­rı­nı və ya­ran­mış və­ziyyə­ti nə­zə­rə ala­raq, re­g­i­o­nal əmək­daş­lığın ge­niş­lən­di­ril­mə­si­nə qə­rar ve­rəcək.

Er­mə­ni­s­ta­nın Gömrük İt­ti­fa­qı­na (Gİ) üzvlüyü re­g­i­on­da, xüsu­si­lə Cə­nu­bi Qaf­qaz­da­kı bütün oy­u­nu dəy­iş­di, çünki bun­dan so­nra İrəva­nın Aİ və Türkiy­ə­nin re­g­i­on­da əmək­­daş­lığa da­ir tə­şəbbüslə­rin­də iş­ti­ra­kı çox çə­tin olacaq. Bu, Er­mə­ni­s­ta­nı re­g­i­o­nal əmək­daş­lığa da­ir gə­ləcək tə­şəbbüslər­dən kə­nar­da qo­ya, onu Qərb və Türkiyə sər­ma­yələ­ri üçün da­ha az cəl­be­dici edə və iq­ti­sa­di izolya­siy­a­sı­nı güc­lən­di­rə bi­lər.

Gə­lin bey­nəl­xalq sə­viyyə­də Uk­ray­na əra­zi­si ki­mi ta­nı­nan Krı­mın Ru­siy­aya bir­ləş­mə­si­nə nə­zər sa­laq. Çə­tin ki, Mos­k­va­nın bu ad­dı­mı An­ka­ra­nın xo­şu­na gəl­sin.  Çox güman ki, rus-türk müna­si­bət­lə­ri "soy­uq müha­ri­bə"dən so­nra­kı ra­zı­laş­dı­rıl­mış kon­do­mi­ni­um­dan, iki döv­lət ara­­sın­da Qa­ra dəniz re­g­i­o­nun­da mümkün gə­rg­in­liyə doğru dəy­i­şəcək. Bu o de­mək dey­il ki, Ru­siya ilə Türkiyə bir-bi­ri ilə müna­qi­şəyə gi­rəcək­lər, am­ma iki öl­kə ara­sın­da ha­zır­kı müna­si­bət­lər çox gə­rg­in­dir və ola bil­sin, Ru­siy­a­nın Uk­ray­na­da, gə­ləcək­də isə Cə­nu­bi Qaf­qaz­da stra­te­ji hücu­ma ke­ç­mə­si bu müna­si­bət­lə­ri bir qə­dər də gə­rg­in­ləş­dir­sin.

Be­lə­lik­lə, Qərb də, Ru­siya da, Türkiyə də re­g­i­o­na, o cümlə­dən Cə­­nu­bi Qaf­qa­za ya­naş­ma­da öz stra­te­g­iy­a­la­rı­na ye­ni­dən bax­ma­lı­dır. Əks tə­q­dir­də, da­ha bir qar­şı­dur­ma per­spek­ti­vi re­g­i­on­da­kı du­ru­mu bir qə­dər də gə­rg­in­ləş­di­rə bi­lər.

- Açıq so­ru­şum: Uk­ray­na böh­ra­nı Cə­nu­bi Qaf­qa­za necə tə­sir edəcək?

- Ar­tıq de­diy­im ki­mi, bu böh­ra­nın Cə­nu­bi Qaf­qa­za tə­si­ri ne­qa­tiv olacaq. O, ya sta­tus-kvo­nu don­du­ra, ya da re­g­i­o­nu qey­ri-sa­bit­liyə qərq edə bi­lər. Cə­nu­bi Qaf­qaz­da ha­di­sə­­lə­rin in­ki­şa­fı üçün 2 fak­tor həl­le­dici olacaq:

1) Əg­ər Ru­siy­a­nın Uk­ray­na əra­zi­lə­rin­də irə­li­lə­mə­si Qərb və Kiy­ev tə­rə­fin­dən cid­di müqa­vi­mət doğur­ma­sa, çox güman ki, bi­rinci sse­na­ri (sta­tus-kvo) iş­ləy­əcək. Əks hal­da, Ru­siya müna­qi­şə mən­ti­qin­dən çı­xış edə­rək, özünün Cə­nu­bi  Qaf­qaz­da­kı hə­rə­kət­lə­ri­ni ge­niş­lən­di­rə bi­lər.

2) Türkiy­ə­nin Mos­k­va­nın Uk­ray­naya müda­xi­lə­si­ni səs­siz qar­şı­la­ma­sı da Cə­nu­bi Qaf­qaz­da sta­tus-kvo­nun sax­lan­ma­sı­na tə­kan olacaq, An­ka­ra­nın ya NATO va­si­tə­si­lə, ya da bir­ba­şa müna­qi­şəyə qa­rış­ma­sı isə Cə­nu­bi Qaf­qaz­da qey­ri-sa­bit­lik ri­s­ki­ni ar­tı­racaq.

- Di­g­ər tə­rəf­dən, dey­ə­sən, ABŞ Türkiy­ə­ni Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin ni­zam­lan­ma­sı pro­se­si­nə da­ha ak­tiv cəlb et­mək ha­q­da dü­şünür və ABŞ-ın ATƏT-in Minsk qru­­pun­da­kı həm­sə­d­ri Ceyms Uko­r­li­kin An­ka­raya son sə­fə­ri də bun­dan xə­bər ve­rir.  Əv­vəl­lər Ame­ri­ka rə­s­mi­lə­ri Dağ­lıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin ni­zam­­lan­ma­sı ilə er­mə­ni-türk mü­na­si­bət­lə­ri­nin nor­mal­laş­ma­sı ara­sın­da əla­qə­nin ol­duğu­nu tək­zib edir­di­lər. Ha­di­sə­lə­rin in­ki­şa­fı Va­şinq­to­nun öz möv­qey­ini dəy­iş­diyi qə­na­ə­ti­nə gəl­mək üçün əsas ve­rir­mi?

- ABŞ-ın Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nə ya­naş­ma­sı bu cür dəy­iş­sə, yax­şı olar­dı. Mən hə­mi­şə de­mi­şəm ki, Türkiyə is­tər Dağlıq Qa­ra­bağ, is­tər­sə də Ab­xa­ziya və Cə­nu­bi Ose­tiya müna­qi­şə­lə­ri­nin ni­zamlan­ma­sı prose­sin­də da­ha ak­tiv möv­qe tut­ma­lı­dır.  Cə­nab Uor­li­kin An­ka­raya sə­fə­ri Türkiy­ə­nin re­g­i­o­nal müna­qi­şə­lər, o cümlə­dən Dağlıq Qa­­ra­bağ prob­le­mi­nin həl­lin­də da­ha ak­tiv olacağın­dan xə­bər ve­rə bi­lər. Bu evolyu­siya müna­qi­şə tə­rə­f­lə­ri­ni da­nı­şıq­lar ma­sa­sı ar­xa­sın­da sax­laya bi­lər. Və yal­nız ona gö­rə yox ki, An­ka­ra­nın Ba­kı ilə müna­si­bət­lə­ri çox ya­xın­dır, həm də ona gö­rə ki, Er­mə­ni­s­tan iq­ti­sa­di əmək­daş­lığa və Türkiyə ilə sər­həd­lə­rin açıl­ma­sı­na ça­lı­şır. Be­lə­lik­lə, Türkiy­ə­nin müna­qi­şə­nin hər iki iş­ti­rak­çı­sı­na müəy­yən tə­sir rı­çaq­la­rı var və bu­na gö­rə də An­ka­ra prob­le­min dinc yol­la ni­zamlan­ma­sı­na öz töhfəsi­ni ve­rə bi­lər.

Su­a­lı­nı­zın ikinci his­sə­si­nə gə­lincə, əs­lin­də, ABŞ heç vaxt Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin ni­zam­lan­ma­sı ilə er­mə­ni-türk müna­si­bət­lə­ri­nin nor­mal­laş­ma­sı ara­sın­da əla­qə­nin ol­duğu­nu tək­zib et­məy­ib. Ya­dı­nı­za sa­lın, 2009-cu il­də cə­nab Oba­ma­nın Dağlıq Qa­ra­bağ və Cə­nu­bi Qaf­qaz­la bağlı ilk tə­şəbbüslə­rin­dən bi­ri türk-er­mə­ni münas­bət­lə­ri­nin nor­mal­laş­ma­sı­na yö­nəl­miş­di. O za­man ABŞ bu iki prob­lem ara­sın­da bir­ba­şa əla­qə­nin ol­duğu­nu eti­raf et­miş­di. Bu­nun­la be­lə, bu o de­mək dey­il ki, ABŞ rə­s­mi Ba­kı­nın türk-er­mə­ni yaxın­laş­ma­sı­nın yal­nız Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­lin­dən so­nra mümkün ol­ma­sı ha­q­da fi­k­ri ilə ra­zı­dır.

Ək­si­nə, Ame­ri­ka hö­ku­mə­ti Dağ­­­lıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin həl­li­nə ad­dım-ad­dım na­il ol­maq is­tə­y­ir. Türk-er­mə­ni müna­si­bət­lə­ri­nin nor­­mal­laş­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də atı­lan bir ad­dım, ilk növ­bə­də, Er­mə­ni­s­tan tə­rə­fi­nin Dağlıq Qa­ra­bağ prob­le­mi­nin ni­zam­lan­ma­sı is­ti­qa­mə­tin­də də bir ad­dım at­ma­sı­na şə­ra­it ya­ra­da bi­lər.

- Azər­baycan özünün əra­zi bütövlüyünü dinc yol­la, er­mə­ni qo­şun­la­rı­nın Azərbycan əra­zi­lə­rin­dən çı­xa­rıl­ma­sı müqa­bi­lin­də, re­g­i­o­nal əmək­daş­lığın (o cümlə­dən, Türkiyə ilə bi­rgə ener­ji və nəq­liyyat lay­i­hə­lə­rin­də iştira­kın) qu­rul­ma­sı yo­lu ilə həll et­mək is­təy­ir. Bu tək­li­fin qə­bul olun­ma­sı mümkündürmü?

- Bu, çə­tin su­al­dır. Mə­nim təş­ki­la­tım - Av­ro­pa Ge­o­siy­a­si Fo­ru­mu - son 2 il­də iqtisa­di lay­i­hə­lə­rin Dağlıq Qa­ra­bağ ni­zam­lan­ma­sı­na tə­si­ri­nin araş­dı­rıl­ma­sı ilə bir­ba­şa mə­şğ­ul olub. 2012-ci il­də bi­zim dərc et­diy­i­miz təd­qi­qa­tın nə­ticə­lə­ri be­lə idi ki, özü-özlüyündə iq­ti­sa­di tə­şəbbüslər müna­qi­şə­nin siy­a­si həl­li­ni, o cümlə­dən, əra­zi as­pek­ti­ni əvəz edə bil­məz. Am­ma müna­qi­şə tə­rə­f­lə­ri ara­sın­da qar­şı­lıq­lı eti­ma­dın güclən­mə­sin­də apa­rıcı rol oy­nay­ar. Bi­zim təd­qi­qa­tın əsas ma­hiyyə­ti o idi ki, Dağlıq Qa­ra­bağa da­ir pat və­ziyyət Er­mə­ni­s­tan­la Azər­baycan ara­sın­da eti­ma­dın ol­ma­ma­sı ilə bir­ba­şa bağlı­dır.

Ona gö­rə də iq­ti­sa­di tə­şəb­büs­lər - nəq­liyyat və ener­ji sa­hə­sin­də in­fra­struk­tur lay­i­hə­lər və ya Dağ­lıq Qa­ra­bağla bi­rgə 7 işğ­al olun­muş ray­o­nun re­a­bi­li­ta­siy­a­sı­na da­ir tə­şəbbüslər sülh pro­se­si­nə töhfə ve­rə bi­lər. Bu cür ba­lan­s­laş­dı­rıl­mış, kon­struk­tiv ad­dım­lar postmü­na­qi­şə dövründə hər iki op­po­nen­ti Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nə da­ir da­ha çe­vik siy­a­sət yürütməyə və ye­kun­da, bu is­ti­qa­mət­də və­ziyyə­tin dəy­iş­mə­si­nə gə­ti­rib çı­xa­rar.  Am­ma bütün bun­la­ra qı­sa vaxt ər­zin­də na­il ol­maq mümkün dey­il. Bu, uzun sürən eti­ma­dın güclən­di­ril­mə­si pro­se­si­dir və müna­qi­şə tə­rə­f­lə­rin­dən "qır­mı­zı xətt"lə­rə da­ha həs­sas ya­naş­mağı tə­ləb edir.

- Azər­baycan-Türkiyə-Gür­cüs­tan üçlüyü və böyük re­g­i­o­nal döv­lət olan İran Dağlıq Qa­ra­bağ müna­qi­şə­si­nin ni­zam­lan­ma­sı­na necə tə­sir gö­s­tə­rə bi­lər­lər?

- Azər­baycan-Türkiyə-Gürcüs­tan re­g­i­o­nal əmək­daş­lıq üçün mən­ti­qi bir üçbuca­q­dır, çünki hər üç öl­kə­ni ener­ji təhlükə­siz­liyi ma­raq­la­rı bir­ləş­di­rir. Am­ma İra­nın re­g­i­o­nal əmək­daş­lığa da­ir asan pro­qnoz­laş­dı­rı­lan möv­qeyi yox­dur. Bir tə­rəf­dən, İran İslam döv­lə­ti ola­raq, ümu­mi mə­də­ni ey­ni­liyi əsas gö­tü­rə­rək, Türkiyə və Azər­baycan­la re­g­i­o­nal əmək­daş­lığa can ata bi­lər. Am­ma di­g­ər tə­rəf­dən, İran - şiə, Türkiyə isə sünni is­la­mı­dır və biz Su­riya ət­ra­fın­da cərəyan edən pro­ses­lər­də bu iki döv­lə­tin nə qə­dər fər­q­li möv­qe tut­duğu­nu yax­şı gördük. Ona gö­rə də  se­çim qar­şı­sın­da qa­lar­sa, İra­nın Ru­siy­a­nı yox, Türkiy­ə­ni se­çəcəy­i­nə əmin dey­i­ləm.

Hə­m­çi­nin, Er­mə­ni­s­ta­nın da İran­la yax­şı tica­rət əla­qə­lə­ri­nin ol­duğu­nu unut­may­aq. İran Er­mə­ni­s­tan üçün Türkiyə və Azər­baycan tə­rə­fin­dən qoy­u­lan tica­rət em­bar­qo­su  fo­nun­da ye­ganə çı­xış yo­lu­dur. Bu ba­xım­dan, İra­nın Azər­bay­can, Türkiyə və Gürcüstan üçbu­cağı ilə dey­il, Ru­siya-Er­mə­ni­s­tan tan­de­mi ilə əla­qə­lə­rə üstünlük ver­mə­si da­ha inan­dı­rıcı görünür.

Son­da qeyd et­mək is­təy­i­rəm ki, mən Cə­nu­bi Qaf­qaz­da­kı re­g­i­o­nal əmək­daş­lığın per­spek­ti­vi­nə ümu­mi ma­raq­lar kon­tek­s­tin­dən ba­xı­ram. Və doğru­dan da ina­nı­ram ki, bu ma­raq­lar ba­xı­mın­dan iş­ti­rak­çı oy­un­­çu­la­rın sayı­nın çox­luğu da­ha məq­bul­dur, nə­in­ki re­g­i­o­nal rə­qa­bət və ya müna­qi­şə...