5 Dekabr 2025

Cümə, 23:10

БАЙРАМ "ПАЙЫ"

Новруз нядян данышыр? Адятляр, мярасимляр, яламятляр…

Müəllif:

15.03.2010

Бюйцк ещтималла, чохумузун Новрузун байрам едилмяси иля ялагядар хатиряляримиз аналарымыз иля баьлыдыр. Эюрцнцр, чох гядимлярдян ону гадынлар сахлайыб вя бу эцнляря кими эятириб чыхарыблар. Йалныз ана бу байрамы хош, дольун, эерчяк вя шян етмяйя гадирдир. Хатырлайырам ки, байрам яряфясиндя анам ширниййат вя чяряз алырды, щяр шейдя дярин бир янянячилик варды вя байрам дуйьулары Новруз эеъясиндян чох эцнляр юнъя щаванын юзцндян дя щисс едилирди. Бундан юнъя ися дюшямядян-тавана кими бцтцн мянзил башдан-айаьа ясаслы тямизлянирди, дюшякляр вя халылар чырпылыб кцляйя верилирди, дюшямяляр вя диварлар тямизляняряк бязядилирди. 

Новруз ятирляри щяр йаны бцрцйцрдц - гуру мейвялярин, шамларын, ширниййатын, чярязин, шякярбура-гоьалын щяр биринин юзцнямяхсус гохусу эялирди. Йадымдадыр, нянямин Ичяришящярдяки еви гадынларын вя сайы билинмяйян ушагларын сяси иля доларды. Гадын гощумларымыз шякярбура, шоргоьалы, пахлава биширмяк цчцн  "ата еви"ня йыьышарды.  Бу зящмятли ишин айрыъа эютцрцлмцш евдя эюрцлмяси мцмкцн дейилди вя  адама еля эялирди, байрамын мянасы мящз бцтцн бу сющбятлярдя, эцлцшлярдя, ушагларын сяс-кцйцндя, иш заманы хямирля пинтилик етмямяк цчцн аналарын башларына баьладыьы гырмызы йайлыглардайды.  Гоьаллар вя пахлава цчцн хямири йоьурмаг вя кцндялямяк, сонра ону "йаьламаг", шякярбуранын цзяриня валещедиъи нахышлар вурмаг асан иш дейилди. Щяля гадынларын бир-бирляриня мяслящят вермялярини дя унутмаг олмаз. Суаллар мцхтялиф иди; мясялян, ня етмяк олар ки, бишмя заманы шякярбура аь галсын вя собанын ичиндя даьылмасын? Неъя етмяк олар ки, пахлава йаьлы вя гызылы рянэдя олсун, ичи чий галмасын, щям дя ичиндяки хямир вя гоз лайлары айрыъа галсын, бир-бириня гарышмасын?  Щяля гоьаллар онлар мцтляг кюпмяли вя кювряк олмалыды идиляр. 

Гадын сющбятляринин дя юз йери вар. Байрам ширниййаты биширилян вя щяр евя, аз гала, май айына гядяр йетяъяк сявиййядя пай айрылан мцддятдя бизим севимли аналарымыз нядян данышмырдылар - ярляриндян, о бири евин дюрдцнъц мяртябясиндя йашайан гоншунун гызындан, гоншулугда йашайан мещрибан йалгыз гадындан мцтляг сющбят дцшцрдц. Биширилян щяр ширниййат нювцндян она мцтляг пай айрылырды. Гощумлардан, ямиушагларындан, Новруз адятляриндян - фала бахмалардан да данышырдылар. Фалачманын йалныз байрам ахшамы, йохса щяр байрам чяршянбяси мцмкцн олмасыны мцзакиря едирдиляр. 

Вя тясадцфи дейил ки, бу мясяля даща чох субай гадынлары марагландырырды. Ахшама ися юз ушаглары иля кишиляр эялирди. Сябирсиз кишиляр ширниййат бишяня гядяр эюзлямяли идиляр. Бир-ики партийа нярд дя ойнамаг оларды. Щямин вахта кими мцмкцн олдуьу гядяр авараланмыш ушаглар да артыг щазыр олан гоьаллары оьурламаьа башлайырдылар. Бащар Байрамынын щавасы нярдин шаггылтысындан, гадынларын шаграг сясиндян, кишилярин йаваш данышыгларындан да дуйулурду. Кишиляр, адятян, нярддя удузанда сяслярини галдырырдылар. Байрам эцнц кишиляр кяллягяндля армуду стяканларда сайы-щесабы билинмяйян чай ичирдиляр/. Бу, шянлик, эцлцш вя хейирхащлыг эцнляри иди/. Эерчяк байрам эцнляри. 

 

Байрамын юзц

Гядим заманлардан Новрузун байрам едилмяси халг арасында эениш йайылмыш яняня вя мяишят мащныларынын ифа едилмяси, мярасимлярин кечирилмяси  вя фалачмалары иля, рягсляр вя ойунларла, наьылларла, лятифялярля, аталар сюзляри, деймяъяляр вя тапмаъаларла, зарафатларла вя йанылтмаъларла мцшайият олунурду. Новруз Байрамында щямишя тялхякляр, эцлмяли халг гящряманлары да чыхыш едирдиляр. Бу байрамда халгын аиля - мяишят гайдаларынын вя миллятин тарихи сосиал щяйатынын ян гядим вя диггятялайиг яняняляри говушуб. 

Новруз Байрамы Шяргдя ян севимли вя шян байрам сайылыр. Ахы башга шейлярля йанашы, онун эялиши щям дя кянд тясяррцфаты ишляринин башланьыъы сайылыр. Новрузун дюрд чяршянбяйя баьлы олмасы яняняви торпаг вя бярякят култу, гыш тябиятинин йениляшмяси вя дирчялиши, йаздан-йайа кечидля ялагядардыр. Инсанларын юз рифащларынын тямин едилмяси цчцн тябият гцввяляриня мцраъият етмяси янянявидир вя бу инанъ Новрузун байрам едилмясинин дя ясасында дурур.  Гядим  яняняйя эюря, байрам яряфясиндя вя байрам эцнляриндя щеч ким мцбащися етмямялидир вя инъимямялидир. Кобудлуг вя пис сюзляр ъидди гадаьан едилирди, кющня мцнагишяляр, дцшмянчиликляр вя уму-кцсц унудулурду. Яввялки ил савашмыш инсанлар Новруз Байрамынын дахил олмасы иля ялагядар ютян эцнлярдя баш верянлярля баьлы пешманчылыг нцмайиш етдирмяли вя барышыьа ъан атмалы идиляр. Новруз эцнляриндя кимяся йалан  мялумат верилмяси, деди-году йайылмасы, йерсиз зарафатлар, бющтанлар, оьурлуг вя ляйагятсиз ямялляр гадаьан едилир. Кющня яняняйя эюря, Новрузун эирмясиня гядяр борълулар юз араларында щесабларыны да баьламалы идиляр. 

Аьсаггаллар башда олмагла, кянд адамлары ил ярзиндя йасы - матями  дцшмцш аиляляря баш чякирдиляр. Аиля цзвляриня башсаьлыьы верир, дцнйасыны дяйишмишляри хатырлайыр, гябир цстцня эедиб ширниййат пайлайырлар. Новрузяряфяси эцнлярдя ися байрамын гаршыланмасы цчцн эярэин вя зящмят тяляб едян щазырлыг ишляри эюрцрляр. Бу заман евин йыьышдырылмасына хцсуси диггят йетирилир, инсанлар бцтцн кцнълярдяки тозлары тямизляйирдиляр, отаглары аьардырдылар, пянъяряляри силиб, щяйяти йыьышдырырдылар. Бу гайьылы, чохэцнлцк ямякдя ниййят аилянин рифащы вя чичяклянмяси, хошбяхтлик, шяряф вя няслин чох сайда киши тямсилчисинин доьулмасыдыр. Бу яняняляр бизим эцнлярдя дя горунур. Кечмишдя йаз-эцн бярабярлийинин эялишини атяш сядалары иля гейд едирдиляр. Бу адят "Новруз топу атылды" ады иля мяшщур иди. Мюмин инсанлар щямин вахт Гуран охуйуб намаз гылырдылар. Халг арасында дейим варды: "Яэяр байрам эцнц евдя олмасан, йедди ил сярэярдан эязяъяксян". 

Бизя эялиб-чатмыш адятлярдян бири атларла баьлыдыр. Бу эцнлярдя бцтцн ев щейванлары иля баьлы хцсуси гайьы эюстярилир - ади эцнлярдян фяргли олараг байрам эцнляри щейванлара хцсуси йемляр верилир, атлары бязяйирляр. Кянд йерляриндя атлары ъыдыра чыхарыр, "човьан" ойнайырлар. Новрузда боръ вермяк истямирляр, евин бярякятини гачырмагдан горхурлар. Ейни заманда, Новруз эцнляриндя инсанлара байрам пайы вермяк йазылмамыш ганундур. Хончалара байрам ширниййаты, сямяни вя шам гойулур, достлара вя гоншулара эюндярилир. 

Бу синини бош гайтармаг олмаз, чцнки  биринъи щалда олдуьу кими, халгын инанъына эюря, евин бярякяти  гачар. Буна эюря дя байрам пайы алан аиля ону юз зювгцня уйьун шякилдя, евин ширниййатлары иля долдуруб эери гайтарыр. Ахырынъы чяршянбядя бир сыра кяндлярдя баъа-баъа вя йа папагатма адяти вар, йяни ушаглар папагларыны баъадан вя йа бухарыдан саллайыб пай истяйирляр. Гызлар арасында мцхтялиф фалабахма адятляри, эянъляр арасында идман йарышлары, йумурта дюйцшдцрмяк дябдядир.

 

Гой щамы севинсин 

Азярбайъанда гядимлярдян эялян даща бир Новруз адяти дя вар - эеъя вахты эянъляр даьларда тонгал галайыр вя сящяря гядяр ойаг галырлар. Бу адятя "Эцняш" адяти дейирляр. Эцняш чыхана гядяр бцтцн эеъябойу эянъляр "Годухан" мащнысыны охуйурлар. Новруз пайы тякъя азярбайъанлылара дейил, башга миллятлярин вя динлярин нцмайяндяляриня эюндярилмялидир ки, онлар да байрам севиъини  пайлаша билсинляр. Ордубадда гядимдян Новруз Байрамы ики мярщялядя кечирилир; бунун биринъиси "йедди люйцн" адланырды. "Йедди люйцн" ахыр чяршянбя эцнц сящяр тездян башлайыр, онда бцтцн ордубадлылар базара йыьылырлар, лазыми мящсул вя яшйалары алырлар. Бу заман ярзагларын сайы 7-йя бярабяр олмалы  иди - кишмиш, фындыг, гызардылмыш шабалыд, тум, чяряз, говурьа, ширниййат. Онлардан хонча тутурдулар, 7 адда щядиййядян совгат баьлайырдылар вя 7 евя эюндярирдиляр; йедди йаллы нювц, йедди ъцр мцхтялиф рягс ойнайырдылар. 

Ян яняняви йемяк, онун сещрли юнями вя тяркиби дя щямин о ясас ниййятя - щяйатын йениляшдирилмясиня табе едилирди. Буна эюря дя Новруз сцфрясиня дахил олан байрам йемякляри ади йемяклярдян тякъя сайларынын 7 олмасы иля сечилмир, щям дя щазырланма цсуллары иля фярглянир. Ахыр чяршянбя вя йа Новруз эцнц байрам сцфрясиндя мис синидя  дуз, чюряк, цзярлик, йумурта, кюмцр, эцзэц олмалыдыр. Адятя эюря, 12 эцн ярзиндя сини тохунулмаз олмалыдыр. Ещтимал едилир ки, бу, рямзи олараг эцняшя нязирдир. Сининин ятрафында мярасим рягсляри, хорла мащнылар ифа едилирмиш. Башга бир адятя эюря ися, синнидя "с" щярфи иля башлайан ярзаглар олмалыдыр - сямяни, сиркя, сарымсаг, сябзи, симузяр, сямяк...

Азярбайъанын районларында адятляр фярглянир. Ирандилли халглар арасында байрам сцфрясиня сарымсаг (сир), эюйярмиш тахыл (сябзи), ъиддя (чанчид), алма (сиб), сиркя (сиркя), цзярлик (синаид) вя йейя (сухон) гойурлар. Абшеронда  Новруз Байрамыны, адятян,  сцдлц пловла гаршылайырмышлар. Хончайа ися гуру тут, кишмиш, алма, портаьал, иннаб, лябляби, ийдя, ноьул, набат гойурмушлар. Бакыда, бундан башга, адятляря байрам сцфрясиня гящвя, лимонлу  вя мцряббяли чай, ширяляр, исэянъяби, мцхтялиф шярбятляр, эцлаб вермяк дя дахилдир.



MƏSLƏHƏT GÖR:

678