"BOMBA" ZƏRƏRSİZLƏŞDİRİLDİ

İra­nın nüvə pro­qra­mı­na da­ir Loz­zan­da apa­rı­lan da­nı­şıq­lar­da irə­li­ləy­i­şə na­il olu­nub və çər­çi­və sa­zi­şi im­za­la­nıb. İran te­le­vi­ziy­a­sı ABŞ pre­zi­den­ti Ba­rak Oba­ma­nın bu ha­di­səyə həsr olun­muş çı­xı­şı­nı can­lı yayım­layıb. Ağ Evin sa­hi­bi çı­xı­şın­da tə­rə­f­lər ara­sın­da əl­də edil­miş ra­zı­laş­ma­nı "ta­ri­xi na­iliyyət" ad­lan­dı­rıb. İran­lı­lar küçə­lə­rə çı­xa­raq ra­zı­laş­ma­nın əl­də olun­ma­sı­nı bay­ram edib, Aİ, Çin və Ru­siya isə da­nı­şıq­la­rın nə­ticə­sin­dən məm­nun­luğu­nu bil­di­rib, kom­pro­mis nümay­i­şi­nə gö­rə tə­rə­f­lə­ri tə­rif edib. Po­li­to­loq, hər­bi ana­li­tik, "Voy­en­no-pro­mış­len­nıy kuryer" həf­tə­liy­i­nin icmal­çı­sı Kon­stan­tin SİVKOV "R+"a müsa­hi­bə­sin­də bu ta­ri­xi ha­di­sə­nin aş­kar və giz­li tə­rə­f­lə­ri ha­q­da da­nı­şıb.

- Ar­tıq iy­un­da İra­nın nüvə pro­q­ra­mı ilə bağlı ye­kun ra­zı­laş­ma im­za­la­nacaq. Am­ma hə­lə bu ilin əv­və­lin­də Qərb təm­sil­çi­lə­ri İra­nın nüvə pro­qramı ilə bağlı da­nı­şıq­lar­da Teh­ra­na qar­şı san­k­siy­a­la­rın sər­t­ləş­di­ril­mə­li ol­duğu­nu bil­di­rir­di­lər. On­lar İra­nın nüvə si­la­hın­dan im­ti­na­sı­na na­il ol­maq üçün baş­qa təzyiq va­si­tə­si görmürdülər. Bəs, necə ol­du ki, tə­rə­f­lər kom­pro­mi­sə gəl­di­lər?

- Mə­sə­lə on­da­dır ki, ha­zır­da Ya­xın Şər­q­də cid­di qar­şı­dur­ma hökm sürür. Şiə qüvvə­lə­ri - şi­mal­da İran, cə­nu­b­da isə Yə­mən hu­si­lə­ri Sə­u­diy­yə Ərə­bi­s­ta­nı­nı ge­o­siy­a­si "müha­si­rə­yə" alır­lar. Odur ki, Ər-Riy­ad şi­ə­­lər­lə müba­ri­zəyə Ərəb Döv­lət­lə­ri Li­qa­sı­nın sünni döv­lət­lə­ri­nin cəl­bi üçün əlin­dən gə­lə­ni edib. Sə­u­diyyə­lər şi­ə­­lə­rin müha­si­rə­si­nə düşmə­məyə ça­lı­şır­lar. İran üçün isə in­di re­g­i­on­da ef­fek­tiv ge­o­siy­a­si müba­ri­zə apa­ra bil­mək üçün Qər­blə müna­qi­şə­ni ara­dan qal­dır­maq, san­k­siy­a­la­rın ləğvi­nə na­il ol­maq, iq­ti­sa­diyya­tı­nı güclən­dir­mək, hər­bi po­ten­si­a­lı­nı ar­tır­maq vaci­b­dir.

Qər­bə gə­lincə, o, İra­nın kö­məyi ol­ma­dan "İs­lam döv­lə­ti"nə (İŞİD) qa­lib gəl­məy­in mümkün ol­ma­dığı­nı an­layır. İŞİD-in Qərb döv­lət­lə­ri­nin ma­raq­la­rı­na cid­di təhlükə ol­duğu da bəl­li­dir və söh­bət heç də Qər­bin yal­nız Ya­xın Şər­q­də­ki ma­raq­la­rın­dan get­­mir. Mə­sə­lə on­da­dır ki, sünni tə­ri­qə­ti­nə məx­sus hər­bi is­lam fə­al şə­kil­də Av­ro­paya və ABŞ-a so­xul­ma­q­da­dır. Bu amil­lər av­ro­pa­lı­lar­la ABŞ-ı İran­la ba­rı­şığa get­məyə məcbur edib. İran­la im­za­lan­mış çər­çi­və sa­zi­şi iki öl­kə­nin təhlükə­siz­liyi üçün güclü zər­bə­dir: İs­ra­il və Sə­u­diyyə Ərə­bi­s­ta­nı. Bu mə­na­da İs­ra­il və Sə­u­diyyə Ərə­bi­s­ta­nının ma­raq­la­rı müəy­yən mə­­na­da üst-üstə düşür.

- Yə­ni  Sə­u­diyyə Ərə­bi­s­ta­nı­nın möv­qeyi bu qə­dər zə­if­dir? Nə­hə­ng ka­pi­tal, ABŞ-la müttə­fiq­lik, Fars kör­fə­zin­də ərəb döv­lət­lə­ri­nin də­s­təyi, OPEK-də li­der­lik, öl­kə da­xi­lin­də müxa­li­fə­tin kökünün kə­sil­mə­si...

- Mə­sə­lə on­da­dır ki, Sə­u­diyyə Ərə­bi­s­ta­nı şiə az­lığı sərt şə­kil­də əzir və bu amil öl­kə da­xi­lin­də­ki sa­bit­liyi is­tə­ni­lən an par­t­la­da bi­lər. Ay­dın­dır ki, cə­nu­b­da - Yə­mən­də şiə hu­si­lər qa­lib gə­lir­lər­sə, şi­mal­da isə bey­nəl­xalq san­k­siy­a­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı ilə İran güclə­nir­sə, Sə­u­diyyə Kral­lığın­da so­si­al par­t­layış, yer­li şi­ə­lə­rin ay­ağa qal­xma­sı təhlükə­si xey­li re­al şə­kil alır. Bu isə sünni mo­nar­xiy­a­sı­nın so­nu ola bi­lər. Bu üzdən də, Ər-Riy­ad qı­sa za­man­da Yə­mən­də hu­si­lə­ri dar­ma­dağın et­məyə, şi­ə­lə­rin müha­si­rə­si­nə düşmə­məyə ça­lı­şır. Bəh­reyn­də­ki şiə az­lığı ilə bağlı be­lə sse­na­riyə əl atı­lacağı ki­fay­ət qə­dər re­al görünür.

- San­k­siy­a­la­rın ləğvi İran da­xi­lin­də­ki siy­a­si-hüqu­qi və­ziyyə­ti də­y­i­şə bi­lər­mi?

- İran­da hər han­sı da­xi­li siy­a­si is­la­hat­la­rın baş ve­rəcəy­i­ni düşün­mü­rəm. Teh­ra­nın gü­zə­ş­tə get­mə­si­nin ye­­­g­a­­nə sə­bə­bi Ya­xın Şər­q­də­ki məq­səd­lə­ri­nə çat­maq üçün əl-qo­lu­nun açıl­­ma­sı is­təy­i­dir. İran üçün Sə­u­diy­yə Ərə­bi­s­ta­nı vacib siy­a­si rə­qi­b­dir. Ər-Riy­ad İra­nın Su­riy­a­da­kı rə­qib­lə­ri­ni ma­liyyə­ləş­di­rir. Çünki Su­riy­a­da ha­ki­miyyət şi­ə­lər­də­dir. Sə­u­diyyə­li­lər İra­qın şiə hö­ku­mə­ti­nin rə­qib­lə­ri­ni də də­s­tək­ləy­ir. İra­nın bütün bun­la­ra ca­va­bı Sə­u­diyyə Ərə­bi­s­ta­nı­nın sər­hə­din­də - Yə­mən­də ge­o­siy­a­si hü­­cu­ma ke­ç­mə­si­dir.

Bu və­ziyyət­də Qərb obyek­tiv ola­­­raq sünni xi­la­fə­ti - İŞİD-ə qar­şı çı­xır, bax­may­a­raq ki, "İs­lam döv­lə­ti"ndə əsas ro­lu Qə­tər oy­nayır.

- Yə­ni san­k­siy­a­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı ilə İran Ya­xın Şər­q­də­ki qar­şı­dur­maya da­ha cid­di şə­kil­də cəlb olu­nacaq?

- İran Su­riya və İraq müha­ri­bə­lə­ri­nə çox­dan cəlb olu­nub. İn­di sünni­lər­lə şi­ə­lər ara­sın­da qar­şı­dur­ma­nın miq­ya­sı ge­niş­lə­nir. Sünni­lər ərəb xi­la­fə­ti qu­rur, şi­ə­lər an­k­lav­la­rı­nı qo­ruy­ub sax­la­mağa, re­g­i­on­da hök­mran­lığı ələ al­mağa ça­lı­şır­lar. Qərb isə on­­la­rın ara­sın­da ma­nevr et­mək is­təy­ir. Ha­zır­da əsas təhlükə sünni xi­la­fə­ti uğrun­da sa­va­şan İŞİD ya­ra­dır. Qərb də ta­raz­lıq ya­rat­maq üçün şi­ə­lə­rin yo­lu­nu açır. Mə­sə­lən, İran hərbçi­lə­ri­ni İŞİD-ə qar­şı ke­çir­diyi yer­üstü əmə­liyyat­la­ra cəlb et­məyə ça­lı­şır. İn­diy­ə­dək İŞİD-ə qar­şı İra­nın İs­lam İn­qi­la­bı Ke­şik­çi­lə­rin­dən olan könül­lülər vu­ru­şur­du.

- Bəs, İran öz nüvə pro­qra­mı­nın məh­dud­laş­dı­rıl­ma­sı ilə bağlı nə də­rəcə­də kom­pro­mi­sə ge­dib?

- İra­nın ura­nın zə­ng­in­ləş­di­ril­mə­si üzrə sen­t­ri­fu­qa­la­rın üçdə iki­si­ni da­y­an­dır­mağa ra­zı­laş­ma­sı on­la­rın is­tə­ni­lən an­da ye­ni­dən işə sa­lı­na bi­lə­cə­y­i­­ni is­tis­na et­mir. Ser­ti­fu­qa­la­rın işi­nin bər­pa­sı üçün çox qı­sa za­man ki­fay­ət­dir. Teh­ra­nın giz­li şə­kil­də nü­və si­la­hı­nın əl­də olun­ma­sı pro­se­si­ni prak­­ti­ki iş­lər gör­mə­dən də da­vam et­dir­mə­si­nə heç nə ma­ne ol­may­acaq. Nü­və si­la­hı­nın is­teh­sa­lın­da ən önəm­­li­si mə­sə­lə­nin nə­zə­ri tə­rə­fi, dəqiq he­sab­lamalardır. Mə­sə­lə­nin tex­­ni­ki tə­rə­f­lə­ri­ni 2-3 ilə re­al­laş­dır­maq olar. İran ar­tıq or­ta­mən­zil­li ra­ket­lə­rə ma­lik­dir və hə­min ra­ket­lər 4 min ki­lo­metr mə­sa­fə­də­ki hə­də­fi vur­maq  iq­ti­da­rın­da­dır.

İra­nın dinc xa­rak­ter­li nüvə pro­q­ra­mı üzə­rin­də iş­lə­ri da­vam et­dir­mək hüqu­qu ta­nı­nıb. Sen­t­ri­fu­qa­la­rın mü­əy­yən his­sə­si az zə­ng­in­ləş­di­ril­miş ura­nın əl­də olun­ma­sı üçün is­ti­fa­də olu­nacaq. Bu, AES-lər­də­ki nü­və re­ak­tor­la­rın­da is­ti­fa­də edi­lə bi­lər. ABŞ əv­vəlcə ura­nın zə­ng­in­ləş­di­ril­mə­si­ni həy­a­ta ke­çi­rən qu­rğ­u­la­rın ta­ma­mi­lə ləğvi­ni tə­ləb edir­di. İn­di­sə on­lar kom­pro­mi­sə ge­də­rək sen­t­ri­fu­qa­la­rın müəyyən his­sə­si­nin sax­la­nıl­ma­sı­na ra­zı­lıq ve­rib­lər. Əvə­zin­də İran nüvə si­la­hı is­teh­sal et­məy­əcəy­i­ni, təf­tiş iş­lə­ri üçün bütün la­zı­mi şə­ra­i­ti ya­ra­dacağı­nı bəy­an edib. San­k­siy­a­lar həm də İra­nın İŞİD-lə mü­ba­­ri­zəyə qo­şul­ma­sı qar­şı­lığın­da ara­dan qal­dı­rı­lacaq.

- İra­nın öz nef­ti­ni bey­nəl­xalq qiy­mət­lər­lə sər­bəst şə­kil­də sat­maq im­ka­nı­nın ya­ran­ma­sı ener­ji  da­şıyıcı­la­rı­nın qiy­mə­ti­nə necə tə­sir gö­s­tə­rəcək?

- Ola bil­sin ki, nef­tin qiy­mə­ti mü­əyyən qə­dər aşağı düşsün. La­kin Ya­xın Şər­q­də qar­şı­dur­ma­nın ar­t­ma­sı onun ye­ni­dən ba­ha­laş­ma­sı­na sə­bəb olacaq.

- İra­na tət­biq edil­miş san­k­siy­a­la­rın ara­dan qal­dı­rıl­ma­sı Teh­ra­nın qon­şu­la­rı ilə, xüsu­si­lə Ru­siya və Azər­baycan­la müna­si­bət­lə­ri­nə han­­­sı tə­si­rigö­s­tə­rə bi­lər?

- San­k­siy­a­la­rın ləğvi İra­nın Qər­bin müttə­fi­qi­nə çe­v­ri­ləcəyi an­la­mı­na gəl­mir. İran­la Qərb ara­sın­da ideo­lo­ji müba­ri­zə da­vam edəcək. İran müha­fi­zə­kar is­lam dəy­ər­lə­ri­nin da­şıyıcı­la­rı ki­mi, Qərb li­be­ra­liz­mi­nə düşmən­dir. Bu­ra­da Teh­ran­la Qərb döv­lət­lə­ri ara­sın­da kon­sep­tu­al zid­diyyət var. İran­da yax­şı an­layır­lar ki, on­la­ra ki­fay­ət qə­dər tex­ni­ki, tex­no­lo­ji, hət­ta müəyyən mə­na­da hər­bi və dip­lo­ma­tik yar­dı­mı yal­nız Ru­siya gö­s­tə­rə bi­lər. Mos­k­va­nın Su­riy­a­nın qa­nu­ni hö­ku­mə­ti­nə gö­s­tər­diyi kö­mək ki­mi. Azər­bayca­na gə­lincə, Xə­zərya­nı öl­kə­lə­rin in­di­ki siy­a­sə­ti da­vam edəcə­yi şə­ra­it­də İran­la xey­ir­xah qon­şu­luq müna­si­bət­lə­ri in­ki­şaf edəcək. İran-Türkiyə müna­si­bət­lə­ri­nə gəl­dik­də, is­lam dəy­ər­lə­ri əsa­sın­da siy­a­sət yürüdən və baş­qa for­ma­da Os­man­lı im­pe­riy­a­sı­nın bər­pa­sı­na ça­lı­şan Ər­doğan hö­ku­mə­ti müstə­qil in­ki­şaf yo­lu­na qə­dəm qoy­ub. Bu cür ABŞ-dan uzaq­laş­ma siy­a­sə­ti Türkiyə döv­lə­ti­nin da­xil­də Su­riya sse­na­ri­si­lə üzləş­mə­si­nə apa­rıb çı­xa­ra bi­lər. Bu hal­da Türkiy­ə­nin təhlükə­siz­liy­i­nin ye­g­a­nə qa­ran­tı ye­nə Ru­siya olacaq.

- İra­nın hi­po­te­tik də ol­sa, nüvə si­la­hı is­teh­sa­lın­dan im­ti­na et­diy­i­ni düşünmək olar­mı?

- Hə­lə­lik Teh­ra­nın əsl niyyə­ti­nin nə ol­duğu­nu bil­mək çə­tin­dir. Am­ma onun nüvə si­la­hın­dan im­ti­na­sı özü üçün böyük yan­lış­lıq olar­dı. Gözü­müzün qar­şı­sın­da Şi­ma­li Ko­reya və Li­viya ki­mi klas­sik nümu­nə­lər var. Şi­ma­li Ko­reya bütün təzyiq­lə­rə rəğ­mən, atom si­la­hı əl­də et­di. Li­viya isə Qər­bin təzyi­qi ilə nüvə pro­qra­mın­dan im­ti­na et­di, qar­şı­dur­maya get­­mə­di və Qərb döv­lət­lə­ri­lə müna­si­bət qur­du. Am­ma son­da hər şey onun bom­ba­lan­ma­sı, öl­kə­nin fak­ti­ki ola­raq par­ça­lan­ma­sı ilə nə­ticə­lən­di. İn­di ora­da müxtə­lif ek­s­tre­mist qrup­lar at oy­na­dır. Dünya­nı xal­qla­rın ma­raq­la­rı­na heç bir önəm ver­məy­ən trans­mil­li ma­liyyə kor­po­ra­siy­a­la­rı­nın ida­rə et­diyi in­di­ki döv­rdə nüvə si­la­hı­na ma­lik ol­maq döv­lə­tin təhlükə­siz­liy­i­nə zə­ma­nət əl­də et­mək de­mək­dir. Nüvə si­la­hı is­teh­sa­lın­da ən vaci­bi tex­no­lo­g­iy­a­la­ra sa­hib ol­maq, de­tal­la­rı necə qu­raş­dır­mağı bil­mək­dir. İra­nın zeh­ni po­ten­si­a­lı ki­fay­ət qə­dər yüksək­dir. Bütün el­mi la­bo­ra­to­riy­a­la­rın nə­za­rət­də sax­la­nıl­ma­sı isə prak­ti­ki ola­raq, mümkün dey­il.