XƏZƏR KASIBLAMAZ

Qlobal istilƏşmƏnin ən jiddi və eyni zamanda, ən əyani təzahürlərindən biri dənizin səviyyəsinin qalxmasıdır. Müxtəlif ölkələrin 2000 alimindən ibarət hökumətlərarası ekspertlər qrupunun proqnozlarına görə, Antarktida və Qrenlandiya buzlaqlarının aktiv əriməsi səbəbindən 2100-ju il üçün Dünya okeanının səviyyəsi 18-59  santimetr qalxajaq ki, bu da bəzi ada dövlətlərin və sahilyanı şəhərlərin su altında qalması  ilə nətijələnəjək. Yenə də həmin mənbəyin məlumatına görə,  sonralar bu prosesin sürəti yüz ildə 1 metr təşkil edəjək. Bir o qədər də ürəkaçan perspektiv deyil…

Xəzər - Dünya okeanının modeli

"Bəşəriyyəti sevmək asandır, qonşunu sevməyi bajar", - şair belə deyib. Həqiqətən, bütün planet barədə danışmaq asandır. Çox uzaq və demək olar ki, qeyri-real görünən bir hadisənin  gözləmədiyin halda  yaşadığın şəhər və ya kənddə baş verməsi çox ajınajaqlı olur. Dənizin səviyyəsinin qalxması da bu qəbildən olan hadisədir. Ümumiyyətlə, insan qlobal miqyasda baş verən  hər hansı bir hadisəni, ilk növbədə, əhatəsində olduğu hadisələr əsasında qiymətləndirməyə qadirdir. 

Bu baxımdan, Azərbayjanın bəxti gətirib. Burada "bəxti gətirib" ifadəsini dırnaq arasında  verib-verməməyin  gərəkliyini müəyyənləşdirmək çətindir. Biz Dünya okeanının janlı modeli olan Xəzər dənizi sahilində yaşayırıq. Bundan savayı , bu modeldə təkjə oricinalın joğrafi miqyası yox, həm də baş verən hadisələrin zaman miqyası da kiçildilib. Dünya okeanında minilliklər ərzində baş verənləri Xəzər bizə onilliklər (bir qədər təxmini də olsa) ərzində nümayiş etdirir. Problem ondadır ki, insan həyatı üçün elə onilliklər də uzun müddətdir. Odur ki sonrakı nəsil ulu Xəzərin şıltaqlıqlarından zərər çəkmiş özündən əvvəlki nəslin təjrübəsini tezliklə unudur. Sonra isə peşman olur. Təkjə müşahidələr və çox dəqiq hesablamalar aparan alimlər bizi gələjək problemlər barədə xəbərdar  etməkdən yorulmurlar. Adətən, dövlət onların xəbərdarlıqlarını nəzərə alır, lakin ayrı-ayrı fərdlər buna etinasızlıq göstərirlər. Son nətijədə isə yenə də dövlət ziyana düşür…

Bu və bir çox digər məsələlər barədə  joğrafiya elmləri doktoru, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Milli Hidrometeorologiya Departamenti Dəniz Hidrometereologiya Mərkəzinin direktoru Əmir Əliyev söhbət açdı. Ona belə bir sualla mürajiət etdik: "Xəzəri Dünya okeanının modeli adlandırmaq nə dərəjədə düzgündür? Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsini hansı amillər tənzimləyir?".  Əmir Əliyev sualımızı belə javablandırdı:  "Bu məsələdə əsas rolu (85%) məhz iqlim amili oynayır. O jümlədən, qlobal iqlim dəyişiklikləri. Bunlara Dünya okeanında suyun ümumi səviyyəsinin qalxması, yağıntıların artması və i. a. aiddir. Bundan başqa, əslində, dünyanın ən böyük  gölü sayılan Xəzər özünün su toplanan hövzəsi ilə sıx əlaqədardır. Bu hövzənin sahəsi Xəzərin sahəsindən 10 dəfə böyükdür. Dənizimizə suyun 85%-i həmin hövzənin çayları, həmçinin? suya çevrilən rütubət gətirən siklonlar və antisiklonlar hesabına daxil olur. Xəzərdə su sərfinin 95%-i buxarlanma  hesabınadır. Dənizin səviyyəsini də elə "gələn" və "gedən" suyun həjmi arasındakı nisbət müəyyənləşdirir.

Tektonik amil: təhlükə şişirdilib

Amma iqlim amili digər amillərdən üstün olsa da, heç də Xəzərdə suyun səviyyəsini müəyyənləşdirən yeganə amil deyil. Bu prosesdə digər  amilin, yəni tektonik amilin rolu son dərəjə kiçikdir - jəmi 5%. Bu isə belə deməyə imkan verir ki, jəmiyyətimizdə "Xəzərin altındakı çatlar" barədə paytaxtda növbəti yeraltı təkandan sonra mütəmadi olaraq gündəmə gələn isteriyanın, əslində, heç bir əsası yoxdur. Əgər tektonik amil həllediji olsaydı, Xəzər artıq çoxdan bizi bir gözqırpımında öz ağuşuna alardı. Amma o öz səviyyəsini heç vaxt kəsikn şəkildə dəyişmir. O özünü sanki  daha səbirli janlı varlıq kimi  aparır, insanlara anlatmaq istəyir ki, təbiətlə zarafat etmək yaramaz. 

Xəzərdə suyun səviyyəsinin dəyişməsini şərtləndirən sonunju - üçünjü amil antropogen amildir. Bu prosesdə onun payı 10% təşkil edir. Əslində, o qədər  çox olmasa da, amma az da deyil. Hərçənd Əmir Əliyevin fikrinjə, zaman keçdikjə, bu amilin rolu artajaq. Ona görə ki, dənizdə neft və qaz çıxarılması prosesi getdikjə sürətlənməkdədir. Doğrudur, neft hasil edən şirkətlərin ətraf mühitin mühafizəsi normalarına riayət etmələri dənizin səviyyəsinin qalxması prosesində "insan amili"nin rolunu bir qədər səngitməyə qadirdir.

Yeri gəlmişkən, bir daha "insan amili" barədə. Xəzərətrafı 5 dövlət arasında  dənizin səviyyəsinin də-yişməsinin dürüst proqnozlaşdırılmasına ən çox maraq göstərən ölkə məhz Azərbayjandır, çünki Xəzər sahilboyunda məskunlaşan 15 milyon insandan 4,5 milyonu ölkəmizin sakinləridir. Bu, bir o qədər də kiçik göstəriji deyildir. Azərbayjan əhalisinin, nə az, nə çox, 60%-ni təşkil edir. Əlbəttə, Xəzər sahillərində rusiyalılar (3,3 mln) və iranlılar da (6 mln) yaşayırlar, lakin bu ölkələrdə Xəzər sahilbo-yunda yaşayanlar ölkə əhalisinin, müvafiq olaraq, 2,3 və 9 faizini təşkil edirlər. Yeri gəlmişkən, belə bir maraqlı fakt diqqəti çəkir: bu göstəriji baxımından Azərbayjan Xəzərlə birlikdə "yerin modelini" təşkil edir. Bu modeldə Xəzər, yuxarıda sadalanan səbəblər üzündən, Dünya okeanının rəmzi kimi qəbul edilərsə, Azərbayjan bütün bəşəriyyətin rəmzi olar. Ona görə ki, Yer kürəsi əhalisinin 69%-i sahil  zonasında yaşayır.  

Hesabladılar - gözləri yaşla doldu…

Minilliklərboyu Xəzərin səviyyəsi və müvafiq olaraq, onun sahil xəttinin abrisi (konturları) və akvatoriya sahəsiçox böyük miqyasda dəyişib. 32-22 min il əvvəlki transqressiya (dənizin qurunun bir hissəsini basması) və 9-8 min il əvvəl baş vermiş reqressiya (dəniz suyunun geri çəkilməsi) bu prosesin zirvə nöqtəsini təşkil edib. Lakin bu hadisələr çox-çox  minilliklər bundan əqdəm və tədrijən baş verib. Sahilboyu məskunlaşmış  müasir sakinlər bəlkə də bütün bunlardan xəbərsizdirlər. Və dənizin nə vaxtsa  məkrli oyun oynayajağını bilmirlər. 19-ju əsrin   ortalarından, yəni 1837-ji ildən başlayaraq  Xəzərin səviyyəsinin alətlər vasitəsilə müntəzəm müşahidə edilməsi  sayəsində məlum olmuşdur ki, ötən əsrin ilk üç onilliyi ərzində dənizin dünya okeanından 26 metr aşağı səviyyəsi dəyişməz qalmışdır. 1930-42-ji illərdə səviyyə kəskin aşağı düşərək 28 metr təşkil etmişdir. 1977-ji ildə həmin göstəriji 29 metr olmuşdur. Bundan sonra isə qalxma meyli müşahidə edilməyə başlanmışdır; 2006-jı ildə səviyyə  26,75 metr  nişanında qalmışdır. Əmir Əliyevin və onun başçılıq etdiyi mərkəzin mütəxəssislərinin proqnozlarına görə, 2015-ji ilə qədər Xəzərin səviyyəsi, təqribən, daha 1 metr qalxajaq. Alim hesablamalarının dəqiq olduğunu bildirir və həyəjan təbili çalır. 

Əgər bu proqnoz gerçəkləşə bilsə, indidən  böyük ziyanların qarşısını  almağa hazırlaşmaq və itkiləri qabaqjadan minimuma endirməyə  çalışmaq lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq Əmir Əliyev Xəzərin səviyyəsinin 1978-1995-ji illərdəki kəskin qalxmasının kədərli iqtisadi nətijələrini xatırlatdı. O qədər də böyük olmayan həmin müddət ərzində Azərbayjanın sahilboyu rayonlarında 50 yaşayış məntəqəsi  suyun altında qalmiış, 250 sənaye müəssisəsi, 60 km avtomobil, 10 km dəmir yolu, 30 000 ha qış otlaqları, 10 000 ha suvarılan əkin sahəsi, həmçinin, 200 000 nəfərlik çoxl  sayda rekreasiya obyekti (sanatorilər, çimərliklər və i. a.) suyun altında qalmışdı. Bu zərərin pul ekvivalenti, təxminən, 2 mlrd dollar  təşkil etmişdi. 1978-ji ildən başlayaraq, dənizin səviyyəsinin qalxması nətijəsində, Azərbayjan 484,5 min ha torpaq sahəsi itkisinə məruz qalmışdır. Əmir Əliyev deyir ki, dənizin səviyyəsinin 2015-ji il üçün onun və həmkarlarının proqnozlaşdırdıqları kimi, 1 metr  qalxması nətijəsində, təxminən,  daha 80 min ha sahə suyun altında qala bilər. Belə olan halda, itirilən əkinə yararlı torpaqların ümumi sahəsi 3 dəfə artaraq, 1309,6 min ha təşkil edəjək.

. Dəniz Hidrometeorologiyası Mərkəzinin əməkdaşları apardıqları araşdırmalara əsaslanaraq, ölkənin sahilboyu zonasının suyun altında qalma atlasını işləyib-hazırlayaraq, bu zonanı dörd sahəyə bölüblər (Samur çayından Abşeron yarımadasına qədər, Abşeron yarımadasının özü, yarımadadan Kür çayına və Kürdən Astaraçaya qədər). Araşdırmalar göstərdi ki, dəniz səviyyəsinin 1 metr qalxması barədə proqnoz gerçəkləşəjəyi təqdirdə, Qızılağaj qoruğu və Neftçala rayonu daha böyük ziyana məruz qalajaq. 

Yəqin ki, paytaxt sakinlərini belə bir sual maraqlandırajaq: bəs görəsən, Abşeronun taleyi nejə olajaq? Bununla əlaqədar olaraq xatırladaq ki,  Abşeronun Xəzərlə sahil xəttinin ümumi uzunluğu, təxminən, 740 km-dir. Bunun təqribən, 290 km-i Bakı meriyasının payına düşür və bu, ölkənin hər hansı digər inzibati rayonundakından çoxdur (hətta böyük sahə tutan Qızılağaj qoruğunda  bu rəqəm jəmi 100 km jivarındadır). Bununla belə, sahilboyunun geomorfoloci xüsusiyyətləri ilə bağlı, dənizin səviyyəsi 1 m qalxdığı halda da burada dəyən ziyanın həjmi sahil xəttinin uzunluğuna mütənasib olmayajaq: Qızılağaj qoruğunda Bakı meriyasının tabeliyində olan ərazidən 10 dəfə çox sahə su altında qalajaq. Bakı meriyasının ərazisində isə su altında, təxminən, 60 000 ha qalajaq ki, öz növbəsində, bu, Astara rayonundakından 30, Salyandakından isə 50 dəfə çoxdur.   

Yeri gəlmişkən, Xəzər üçün suyun səviyyəsinin "plan üzrə" qalxmasının müəyyənləşdirilməsi su altında qalajaq ərazilərin sahəsinin hesablanmasının əsas, lakin heç də yeganə vasitəsi deyil. Əlavə, o qədər də önəmli olmayan, bununla belə xoşagəlməz digər amillər də var. Əmir Əliyevin sözlərinə görə, onların sırasında ən önəmlisi müvəqqəti subasma doğuran Şərq küləyidir. Bu, əsas problemin fonunda kiçik bir amildirmi? Hər şey məsələyə hansı jəhətdən yanaşmaqdan aslıdır. Axı müvəqqəti subasma da zərər vurur. Daha bir "xırda" amil bu proseslə yanaşı, qrunt sularının qalxmasıdır. Əmir Əliyev bunun dənizin səviyyəsindən birbaşa asılı olduğunu deyir. Belə bir prosesin nəyə gətirib-çıxarajağını təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil. Ziyanın ümumi məbləğini hesablamaq isə çox çətindir.

Sahilboyu dividendlər uğrunda yürüş

 Ümumiyyətlə, baş verə biləjək növbəti  problem öz həllini gözləməkdədir. Bəs Xəzər, doğrudanmı belə məkrlidir? Qurunun bəzi hissələrini heç vaxt insanlara əbədi bəxş etməyəjəyini anladan dəniz özünəməxsus mərdlik nümayiş etdirir. Həmin ərazilərin məhz quru olması isə hələ heç nəyi sübut etmir. Hər şey birjə ilin içində dəyişə bilər. Sadəjə, buraların heç də həmişə quru olmadığını yadda saxlamaq lazımdır. Bu halda fajiə də olmaz.  

Əmir Əliyev xatırlayır: "Bir dəfə Lənkəranda torpağın su altında qalmasından söhbət düşəndə, ağsaqqallardan biri  sahili göstərərək dedi: "Hələ babalarımız bilirdilər və bizə də tapşırırdılar ki, bax, o yolun o biri tərəfində, lap sahildə ev tikmək olmaz. Özləri də tikmirdilər. Xəzərin geri çəkiləndən sonra həmişə qayıtdığını bilirdilər. İndi isə orada villalar var…". Dövlətin Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsinə nejə reaksiya verdiyinə əyani nümunə kimi, Əmir Əliyev sovet hakimiyyəti illərindən bir faktı xatırlatdı. İlk dövrdə Neft daşlarında dayaqlar sudan 7 m hündürdə idi, lakin Mixail Kaveroçkinin briqadasının həlakından sonra (güjlü fırtınada  dəniz  estakadası üstündə qərar tutmuş neft  buruğu duruş gətirə bilmədiyindən dənizə kömülmüşdü), dayaqların hündür-lüyünü 2 dəfəyədək artıraraq 12 m-ə çatdırdılar. Ən kədərlisi isə hətta Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsinin insanın iradəsindən kənar bir proses olması da deyil. Bir qədər düşünsək, əslində, elə belə olması yaxşıdır (bunun nejə bir "möjüzəli silah" ola biləjəyini təsəvvür edin!). Ən məyusediji jəhət odur ki,  insan  təbiət qarşısında öz güjsüzlüyünü çox vaxt etiraf etmək istəmir, eyni zamanda, ajgözlüyündən əl çəkmir. Ani gəlir dalınja qaçan nə qədər insan vaxtaşırı su altında qalan ərazilərin "istilasına" üz tutur! Lakin onlar gələjəkdə məruz qalajaqları itkiləri və insan qurbanlarını nəzərə almırlar. 

Yeri gəlmişkən, dinamikada olan sahil rayonlarının (həmçinin çay subasarların)  mənimsənilməsi heç də təkjə Azərbayjanın problemi deyil. Dünyada, bəlkə də elə bir ölkə tapılmaz ki, orada "sudan müvəqqəti ijarəyə götürülən" ərazilərdə məskən salmaq, yaxud orada biznes qurmaq arzusunda olan çoxlu "kamikadze" tapılmasın. Aydın məsələdir ki, əsrlərdən bəri sahilyanı bölgələrdə gözəl əkinçilik, balıqçılıq və dənizçilik üçün şərait olub. Üstəlik, bu yerlərdə rekreasiya biznesi və turizm də mövjuddur. Bütün bunlar anlaşılandır. Amma risk etməyə dəyərmi?

P.S. Əmir Əliyevin tədqiqatı Azərbayjanda iqlimin dəyişməsinə dair İkinji Milli Hesabata daxil ediləjək.